Kartoteka - Tadeusz Różewicz Flashcards
Geneza utworu
„Kartoteka” jest pierwszym dramatem stworzonym przez Różewicza. Daty umieszczone pod koniec utworu świadczą, że pisarz tworzył go w latach 1958 i 1959. Pierwsza inscenizacja odbyła się już rok później, na deskach teatru w Warszawie.
Gatunek literacki: dramat awangardowy.
Cechy gatunku widoczne w utworze
Metodą kreacji świata jest groteska, absurd. Brak szczegółowej charakterystyki bohaterów oraz czasu i miejsca akcji wydarzenia mają znaczenie uniwersalne. Nie występuje podział na akty i sceny.. Kompozycja utworu jest otwarta. Brak w nim jest logicznej, spójnej fabuły. Rozgrywające się epizody są symboliczne. Pojawiają się elementy nierealne, fantastyczne. W utworze brak akcji pojmowanej jako działanie, a bohater jest właściwie antybohaterem.
Bohaterowie
Spisu osób nie podaję. Bohaterem sztuki jest człowiek bez określonego dokładniej wieku, zajęcia, wyg-lądu. Bohater nasz często przestaje być bohaterem opowiadania i zastępują go inni ludzie, którzy są również bohaterami. Wiele osób biorących udział w tej historii nie odgrywa tu większej roli, te, które mogą odgrywać główne role, często nie dochodzą do głosu […].
Główną postacią, występującą w całej sztuce, jest mężczyzna określany Bohaterem. Jego tożsamość zmienia się wielokrotnie w trakcie trwania akcji. Nazywany jest różnymi imionami (Staś, Piotruś, Kaziu, Dzidek, etc.), nie można mu przypisać konkretnego wieku (jest siedmioletnim chłopcem i równocześnie czterdziestoletnim dyrektorem operetki). Jego tożsamość kształtują inni bohaterowie, określając go w ten czy inny sposób. On sam wydaje się wszystkimi osobami równocześnie. Jest everymanem, czyli typem bohatera uniwersalnego, łączącego cechy wielu ludzi. „Everyman” to „każdy, postać mająca prezentować przemyślenia wybranej grupy (pokolenia, narodu czy ogólnie ludzkości). W tym przypadku Bohaterem jest członek pokolenia powojennego, w którego skład wchodzą ludzie urodzeni około 1920 r., próbujący odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Nazwanie go Bohaterem to odwołanie do tradycji i równocześnie zaprzeczenie jej. Bohater bowiem to tradycyjnie postać aktywna, której niezwykła osobo wość i czyny stają się osią fabuły. To człowiek odważny, zasłużony. Bohater „Kartoteki” nie posiada tych cech, jest antybohaterem. Nie chce brać udziału w sztuce, czasem leży na łóżku odwrócony do publicz ności plecami i nic nie mówi. On sam czuje się niepotrzebny. Nie jest nikim zasłużonym, w przeszłości popełniał błędy. Jego postać wydaje się mało ciekawa, wyraża bezsilność, nieumiejętność dopasowania się do świata i porozumienia z ludźmi.
Pozostali bohaterowie charakteryzowani są głównie poprzez nazwy określające ające ich role społeczne, przykładowo: Matka, Ojciec, Sekretarka, Dziewczyna, Kelner, Nauczyciel, Dziennikarka. Nie są żadnymi konkretnymi osobami, lecz bardziej określonym typem ludzi (typ ojca, typ sekretarki itp.). Ich rola ogranicza się do rozmów z Bohaterem. Pojawiają się nagle, bez zapowiedzi i równie nagle znikają. Jakby przychodzili tylko przez pokój Bohatera i przystawali, by odegrać swoje sceny (konwencja szopki).
Wujek Bohatera wyróżnia się na tle pozostałych postaci. Jest autentyczny, to prawdziwy wujek. Jego osoba symbolizuje dawne wartości, których brak we współczesnym świecie. Jest dobrym człowiekiem, przedstawianym niczym święty.
Życie jako kartoteka
Dramat jest zbiorem epizodów powiązanych osobą Bohatera. Przypomina tym samym kartotekę, z której wyciągane są i przedstawiane przypadkowe informacje. Autor tworzy ją, by dać świadectwo na temat wojny i losów człowieka w powojennym świecie. Za pomocą fragmentów z życia Bohatera przedstawia nieodwracalny wpływ wojny na człowieka, który ją przeżył, i który od nowa musi budować swój świat (odzyskać utracone wartości i odszukać swoje miejsce w nowej rzeczywistości).
Obraz tradycji
Na straży tradycji w „Kartotece” stoi Chór Starców. Chór był często wykorzystywany w tragediach antycznych. Umieszczenie go w „Kartotece” służy konfrontacji tradycji ze współczesnością. Starcy starają się pełnić tradycyjną funkcję, cytują utwory Mickiewicza oraz Kochanowskiego. Szybko jednak przekonują się, że zarówno sztuka, jak i ich rola w niej znacznie różni się od tradycyjnej. Starcy zaczynają mówić o sprawach błahych, przeglądać fotografie, chichotać. Ulegają ogólnemu nastrojowi chaosu panującego na scenie. Często powtarzają grupy wyrazów bez związku logicznego (trad, trądzik, trefl, trele, Trembowla, trębacz, trener, tresura), jakby wyjęte ze słownika.
Również Bohater odwołuje się do tradycji, wspomina Mickiewicza, Szekspira. Lecz informacje na ich temat mieszają się z prasowymi nowinkami, z błahymi stwierdzeniami. Wszystko to sprawia, że tradycja w. „Kartotece” zostaje zdegradowana, pozbawiona dawnego znaczenia. Światowa kultura, rozważania mędrców, pisarzy i filozofów stają się bez znaczenia dla kogoś, kto stara się zrozumieć przemiany, które zaszły w świecie i człowieku na skutek wojny. Współczesny świat i ludzie wydają się bowiem pozbawieni wartości oraz dostępu do ich źródła. Świadczą o tym informacje prasowe, które czyta Bohater, świadczą puste frazesy wypowiadane przez Dziennikarza, świadczy wypowiadanie przez bohaterów słów bez związku i znaczenia. Wszystko to odzwierciedla chaos, w którym gubi się współczesny człowiek, po-mieszanie wartości.
Obraz człowieka
Kartoteka” to dramat o ludzkim życiu, życiu pokolenia doświadczonego II wojną światową. Odebrano im młodość, marzenia o rozwoju, miłości i normalnym życiu. Kazano brać udział w walce, obserwować i robić rzeczy sprzeczne z kodeksem wartości każdego człowieka. Musieli patrzeć, jak giną najbliższe im osoby. Ich jedynym marzeniem było przeżyć. Jednak ci, którzy przetrwali, musieli zmierzyć się z piętnem winy, że to akurat ich oszczędził los. Z pamięcią o tych, którzy odeszli. Z czasem, który idzie naprzód i zaciera ślady przeszłości. Wreszcie ze współczesnym światem i ludźmi, dla których tragedia powojennego pokolenia jest jedynie historią. Dlatego Bohater mówi, że ludzie nie mogą go zro-zumieć. On sam nie może zrozumieć, jak to możliwe, że odebrano mu wszystko, co czuł i w co wierzył, że jest pusty w środku. A teraz musi z tą pustką przejść przez resztę życia.
TADEUSZ RÓŻEWICZ - DRAMATURG
W utworach dramatycznych Różewicz korzystał z tradycji XX-wiecznego teatru absurdu, ale jednocześnie nadawał swoim sztukom oryginalny kształt. Jego drarnaty, podobnie jak wiersze, są głosem pokolenia, które przeżyło okupację, a później krytycznie przyglądało się po-wojennej rzeczywistości. Obecne są w nich koncepcja świata jako śmietnika kultury (np. Stara kobieta wysiaduje) oraz bunt wobec mialkości etycznej, estetycznej i filozoficznej (np. Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja). Aby ukazać destrukcję wartości, Różewicz stosował groteskę, parodię czy absurd. Język, którym mówią jego bohaterowie, jest świa-dectwem nieufności wobec języka, w tym także rządowej, komunistycznej propagan-dy Artysta często przetwarzał i powielał kalki językowe oraz mieszał różne style wypowiedzi. W efekcie jego bohaterowie prowadzą pozorne dialogi, każdy skoncentrowany jest na swoim komunikacie; prawdziwa rozmowa i porozumienie są właściwie niemożliwe. Sztuki Rózewicza zmuszają do refleksji nad ludzką kulturą i naturą, przekraczają tabu i często wręcz szokują (np. Biale małżeństwo). Dużą rolę odgrywają w nich także scenografia i rekwizyty (np. Przyrost naturalny).
Kartoteka wobec tradycji
• Teatr antyczny
W Kartotece autor zachował jedność miejsca i czasu, natomiast jedność akcji jedy-nie w tym sensie, że jest ona zorganizowana wokół głównego bohatera; wydarzenia na scenie - podobnie jak w teatrze antycznym - komentuje chór.
• Średniowieczny moralitet
Konstrukcja postaci everymana wywodzi się z tradycji średniowiecznego moralitetu. Generacyjność doświadczeń głównego bohatera powoduje, że Kartoteka staje się więc moralitetem o polskim losie.
Romantyzm, modernizm
Sztuka Różewicza rozwija pewne elementy pojawiające się już w romantyzmie: dra-mat ma kompozycję otwartą, brak w nim przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń. Pod względem treści w Kartotece pojawiają się aluzje do uznanych dzieł, które w no-wym kontekście nabierają dodatkowych znaczeń. Autor podejmuje jednak polemikę z tradycją romantyczną, a także modernistyczną - monumentalnym bohaterom prze ciwstawia antybohatera, a idei czynu - ideę bierności.
• Realizm
W dramacie możemy odnaleźć fragmenty informacji o realiach życia w powojennej Polsce (np. wygląd pokoju opisany w didaskallach) oraz doświadczenia pokolenia wy-chowanego w czasie wojny (świadczą o tym fragmenty biografi głównego bohatera).
Teatr absurdu
Na wzór dramatów lonesco | Becketta Różewicz posługuje się groteską, parodią, ironią i absurdem. Umieszcza swoich bohaterów w świecie, którym nie rządzą żadne racjonalne reguły. Przestrzeń sceniczna w dramacie jest symboliczna, a akcja ma charakter nieciągły. Utwór dramaturgiczny staje się antydramatem - dziełem, które łamie reguły dotychczas obowiązujące w teatrze.
Utwory Tadeusza Różewicza z jednej strony nawiązują zarówno do formy dramatu tradycyj-nego, jak i awangardowego, a z drugiej - podejmują dyskurs z tradycją teatralną, tym samym realizując oryginalną koncepcję teatru otwartego.
Parodia
Odmiana stylizacji; naśla-dowanie z komicznym przejaskrawieniem - cech typowych dla czyjegoś sposobu mówienia, zacho-wania lub rozumowania po to, aby je ośmieszyć
Everyman
([ewrymen], ang. ‘każdy człowiek’)
Postać literacka, teatralna lub filmowa reprezentująca przeciętnego człowieka, niemająca szczególnych cech indywidualnych, wy-wodząca się z moralitetów późnego średniowiecza.
Jak Kartoteka realizuje założenia teatru otwartego?
Kompozycja
Lužna, fragmentaryczna kompozycja: brak podziału na akty i sceny, brak tradycyj-nych elementów, takich jak zawiązanie akcji, punkt kulminacyjny i rozwiązanie akcji. W każdym miejscu, bez uszczerbku dla zrozumienia i przesłania sztuki, można do niej coś dopisać lub coś z niej wykreślić.
Czas
Czas sceniczny traci swój klasyczny, umowny charakter - staje się czasem rzeczy-
wistym.
• Przestrzeń
Otwartą przestrzeń sceniczną tworzy pokój bohatera. Nie ma w nim okien, ale przez dwoje znajdujących się naprzeciwko siebie drzwi nieustannie wchodzą i wy-chodzą różne postacie, które podejmują absurdalne dialogi z bohaterem.
• Akcja
Akcję utworu tworzą fragmenty wypowiedzi, cytaty, niedokończone refleksję i wypo-wiedzi zmontowane na zasadzie kolažu. Dodatkowo decentralizują ją rozbudowane didaskalia. Akcja biegnie dwutorowo: przeszłość konfrontuje się z teraźniejszością, a życie wewnętrzne bohatera - z mnogością problemów, zjawisk i ludzi. W toku tych spotkań i dialogów osobowość bohatera ulega stopniowej integracji, ale tylko po to, by za chwilę ponownie ulec rozbiciu. Różewicz sięga tutaj do koncepcji sztuki jako śmietnika.
• Bohater
Bohater Kartoteki to antybohater. Skoncentrowany jest przede wszystkim na sobie i swoim wnętrzu; czytelnik zostaje niejako wpuszczony do jego umysłu (teatr we-wnętrzny). Wewnętrzne rozbicie zarówno głównej postaci, jak i pozostałych osób dramatu odnajduje odzwierciedlenie w ich języku - chaotycznym i uniemożliwiającym prawdziwą komunikację. Bohater Kartoteki to również everyman - postać, z którą może się utożsamić każdy przedstawiciel tego pokolenia.
GENEZA UTWORU
Kartoteka powstawała w latach 1958 i 1959, rok później została opublikowana w wersji ocen zurowanej w czasopiśmie „Dialog” i równolegle wystawiona na scenie. Natomiast pierwsz nieocenzurowana wersja drukiem ukazała się dopiero w roku 1972. Zamysłem autora było ukazanie świata po wojennej traumie, w stanie społecznego i moralnego rozpadu - odzwier ciedlenie tragizmu pokolenia, które wprawdzie ocalało, ale już nie potrafiło odbudować nor malnego, spokojnego, szczęśliwego życia.
Teatr absurdu
Awangardowy kierunek w XX-wiecznym dramacie I teatrze posługujący się groteską i parodią, aby zaskoczyć odbiorcę i wy-wołać u niego intelektualny wstrząs. Twórcy tego nurtu w swoich dziełach rozwijali pozornie realistyczną sytu ację w sposób niezwykły i zaskakujący. Wydarzenia często nie miały logicznego uzasadnienia, a postacie były pozbawione psy-chologicznej motywacji. Największą popularność teatr absurdu osiągnął w połowie XX stulecia.
Antybohater
Postać pierwszoplanowa, której kreacja stanowi zaprzeczenie klasycznie rozumianego heroizmu I bohaterstwa. Człowiek stojący w opozycji do po-wszechnie przyjętych norm społecznych i przyzwycza jen kulturowych, a także jawnie je kontestujący Ma cechy nihilisty, ale także moralisty i buntownika
ZNACZENIE TYTUŁU
Tytuł dramatu koresponduje z jego strukturą. Kartoteka to zbiór danych umieszczonych na kartach, które uporządkowane są według jakiejś zasady, np. alfabetycznie lub chronologicznie. W dramacie Różewicza brak tych zasad, życie bohatera składa się z kart ułożonych przypad-kowo i zawierających różne informacje. Fiszki z danymi można swobodnie wkładać, wyjmować i przekładać, tworząc w ten sposób biograficzny kolaž zdarzeń i refleksji. Kartoteka kojarzy się z działalnością rozmaitych instytucji, ma również konotacje kryminalne (kartotekę zakłada się pojmanym, oskarżonym i osadzonyrn)
ZNACZENIE DIDASKALIÓW
Wszystko, co rozgrywa się na scenie, opatrzone jest obszernymi didaskaliami, w których od-najdujemy między innymi szczegółowe opisy wnętrz i informacje o zachowaniach postaci. Wówczas didaskalia przypominają realistyczną narrację. Jednocześnie autor pozostawia dużą swobodę reżyserowi, aktorom i czytelnikom, gdy pisze na przykład o Tlustej Kobiecie: Może robić na drutach sweterek. Różewicz rzuca wyzwanie odbiorcom i reżyserom także wówczas, gdy każe wkraczać na scenę chórowi, który już się tam znajduje, lub nie określa długości trwania następujących po sobie chwil ciszy. Niektóre fragmenty didaskaliów mają charakter ironiczny. Wszystko to składa się na obecność w didaskaliach tzw. autora impli-kowanego. To figura inna niż autor czy narrator. Autor implikowany, inaczej nazywany domyśl-nym lub domniemanym, stanowi abstrakcyjne odbicie autora realnego, jest jego artystyczną kreacją. On może, ale nie musi, wyrażać intencje i osobowość autora.
ONIRYZM I ABSURD
Pokój, w którym rozgrywa się akcja utworu, jest urządzony minimalistycznie, wręcz surowo. Znajdują się w nim zwykłe podstawowe meble: stół, półka na książki, dwa krzesła i łóżko. Łóżko stanowi centralny punkt dramatu. Bohater spędza w nim większość czasu: kładzie się, lezy, zasypia, budzi się, wstaje, siada i znów się kładzie. Przez takie wykorzystanie przestrzeni i rekwizytu Różewicz nie tylko wyeksponował bierność bohatera, lecz także wprowadził do swojego dramatu konwencję oniryczną. Bohater ucieka w sen (rzeczywisty lub udawany) przed światem i ludźmi. Jednocześnie absurd zdarzeń, postaci oraz dialogów zgodny jest z porządkiem snu lub majaczenia na jawie. Osoby, które przechodzą przez pokój bohatera, z jednej strony stanowią pewne modele, archetypy postaci (ojciec, matka, dziennikarz, chłop, wujek itd.), z drugiej strony są karykaturą reprezentowanych figur. Nienaturalni, obsesyjnie zamknięci w świecie własnych spraw i słów, tworzą obraz okaleczonego społeczeństwa.
KOLAŻOWA KOMPOZYCJA A ROZPAD ŚWIATA
W dramacie można rozpoznać echa wcześniejszych utworów Różewicza wierszy i opo-wiadań. Twórca oscyluje wokół podobnych tematów, nurtują go nieraz te same problemy: rozpad dawnego świata, upadek wartości, zagubienie ludzi, degradacja kultury itp. Fragmen-taryczna, kolażowa kompozycja Kartoteki staje się więc odpowiedzią na poszukiwanie definicji współczesnego człowieka i nowej sytuacji, w której się znalazł. Hybrydowy charakter tekstu jest pewnego rodzaju odzwierciedleniem rzeczywistości - rozproszonej, ułomnej, pełnej roz-maitych form, niedającej się ująć w proste ramy. Dia autora Kartoteka była tylko jedną z prób opowieści o współczesnym świecie, nie zaś zamkniętą, skończoną narracją na jego temat
