Chłopi tom I (Jesień) - Władysław Reymont Flashcards
plan wydarzeń
- Jesienne roboty na polu
- Rozmowa księdza z Agatą idącą na żebry
- Rozmowy przy pracy
- Przybycie Józki z wiadomością o zdechłej krowie
- Lament kobiet nad krową
- Gniew gospodarza i dobicie krowy
- Boryna w sądzie
- Oskarżenie Bartka Kozła o przywłaszczenie świni Dominikowej
- Oskarżenie Boryny o ojcostwo (sprawa zakończona wygraną Boryny)
- Wizyta Kuby u księdza
- Radość Kuby spowodowana otrzymaniem złotówki od Księdza (udział we Mszy w kościele)
- Kłótnia o grunt u Boryny
- Rady kowala dla Antka
- Propozycja Jankiela dla Kuby (zarobek)
- Jarmark
- Spotkanie Boryny i Jagny (obdarowanie prezentami Jagny)
- Spotkanie Boryny i kowala (sprawa przepisania ziemi)
- Wizyta Ambrożego u Dominikowej (obeznanie w sprawie zaręczyn)
- Praca z kapustą u Boryny
- Odwzajemnione zainteresowanie Jagny i Antka
- Poczęstunek u gospodarza
- Roch opowiada o psie Jezusa
- Tradycyjne ,,przejścia’’ zaręczynowe u Dominikowej
- Przekazanie Jagnie 6 morgów ziemi
- Wiadomość o możliwości sprzedaży lasu przez gospodarza
- Dzień zaduszny
- Wizyta Kuby i Witka na cmentarzu (wspominki o zmarłych)
- Gniew Antka (w stronę ojca)
- Nieudana wizyta u księdza
- Oburzenie Antka po spotkaniu z siostrą i szwagrem
- Konflikt Antka z wójtem
- Kłótnia i bójka Boryny z synem
- Wyrzucenie Antka z żoną (Hanką) i dzieckiem z domu przez Borynę
- Ślub Jagny i Boryny i huczne wesele
- Brak spełnienia Jagny
- Postrzelenie Kuby podczas wyprawy
- Niegojąca się rana
- Wdanie się gangreny
- Brak pomocy z powodu trwającego wesela
- Rady Ambrożego
- Własnoręczne odcięcie sobie chorej nogi
- Śmierć Kuby w stajni
TAJEMNICA SUKCESU REYMONTA
Pomimo że Władysław Stanisław Reymont wiele podróżował, swoje pomysły na kolejne utwory zawsze czerpał ze świata, który był mu najbliższy. Akcja jego utworów rozgrywa się bowiem w tych środowiskach, które autor poznał osobiście, od środka”: w zakładzie krawieckim w teatrze, na kolei, w środowisku miejskim i wśród szlachty. Miał niezwykły dar obserwa cji oraz intuicję. Potrafił odmalować bogate portrety psychologiczne na tle środowiskowym I społecznym. Jego bogate doświadczenia życiowe wpływały na autentyzm bohaterów, ich języka, problemów i otoczenia. Dodatkowo warto zauważyć, że utwory Reymonta prezentu-ją cały wachlarz nowoczesnych technik artystycznych - realizm, naturalizm, symbolizm czy impresjonizm. Skąd takie zdolności u czeladnika krawieckiego? Brak wykształcenia i wiedzy teoretycznej Reymont rekompensował wielkim samorodnym talentem, oczytaniem i genialnym wprost „słuchem literackim”.
GENEZA CHŁOPÓW
Tematyka powieści wpisuje się w ogólną tendencję tego okresu, związaną z fascynacją kul-turą ludową, w której widziano antidotum na inteligencką dekadencję. Poznawanie wsi mia-ło się stać lekarstwem na bezideowość i rozczarowanie towarzyszące przełomowi wieków W Młodej Polsce na mieszkańców wsi patrzono jednak inaczej niż w romantyzmie czy pozy tywizmie. Twórców młodopolskich fascynowały chłopska żywotność i prostolinijność. Pod kreślano również, że przedstawiciele prostego ludu przechowali to, o czym ludzie wykształ ceni często zapominali: akceptację swoich ograniczeń, pokorę wobec natury, przywią zanie do ziemi i pracy, religijność. Artyści pragnęli przedstawić ludową mądrość, ktora ma źródło nie w nauce, ale w doświadczaniu świata, szacunku do tradycji, w obserwacjach przyrody. Nic zatem dziwnego, że | Reymont podjął ten temat, tym bardziej że dobrze znal wieś. Po pierwsze, spędził dzieciństwo wśród chłopów: a po drugie, w czasach młodośc zatrudniwszy się jako pomocnik dróżnika na kolei - pracował na stacji we wsi Krosnowa. Prace nad powieścią Reymont rozpoczął na przełomie wieków. Pisał Chłopów około dzie-sięciu lat, kolejno w Polsce, we Włoszech i we Francji. Tak sukcesywnie zaczęły powstawać kolejne części powieści, które następnie były ogłaszane fragmentarni w „Tygodniku Ilustrowa-nym”. Chłopi są efektem wieloletniej pracy artysty. Do pierwszej publikacji książkowej, której kolejne tomy ukazały się w latach 1902-1909, autor wprowadził jeszcze dużo poprawek.
Twórcy Młodej Polski zwrócili się w stronę tematyki wiejskiej. Podziwiali wieś i naturalność jej mieszkań-ców. Dzieło Reymonta jest efektem zainteresowania tematyką wiejską. Autor dobrze znał życie na wsi, pochodził bowiem z rodziny chłopskiej i wychował się na wsi. Reymont zaczął pisać Chłopów w 1898 r., skończył zaś w 1908 r. Powieść najpierw ukazywała się wod-cinkach w Tygodniku Ilustrowanym”, potem wydana została w formie książkowej (kolejne tomy w la tach 1904-1909). W 1924 r. Władysław Reymont został laureatem Literackiej Nagrody Nobla za Chłopów.
Powieść powstawała w latach 1899-1908. Składa się z czterech tomów zatytułowanych według pór roku. Utwór był drukowany w „Tygodniku Ilustrowanym, w odcinkach, w latach 1902-1909. Powstał pod wpływem doświadczeń życiowych oraz przemyśleń pisarza. Autor mieszkał przez pewien czas w miejs-cowości Lipce nieopodal Skierniewic (dziś Lipce Reymontowskie), ale w swoim utworze zawarł obser-wacje życia wiejskiego wyniesione także z domu rodzinnego (był synem wiejskiego organisty).
NAGRODA NOBLA
W kraju powieść nie spotkała się na początku ze szczególnym entuzjazmem. Dopiero gdy została dostrzeżona w Europie, zwrócili na nią uwagę również polscy czytelnicy. Sukcesy europejskie to także zasługa znakomitych tłumaczy. Przełomowy okazał się przekład na język niemiecki Jana Kaczkowskiego z 1912 r. Reymonta zaczęto wówczas porównywać do takich artystów, jak Lew Tolstoj, Emil Zola czy Fiodor Dostojewski. Natomiast tłumaczenie na język szwedzki niewątpliwie przyczyniło się do przyznania pisarzowi w 1924 r. Literackiej Nagrody Nobla.
KOMPOZYCJA I TYTUŁ POWIEŚCI
Chłopi nazywani są tetralogią, ponieważ utwór składa się z czterech części. Czas wydarzeń obejmuje cały rok: cztery części powieści to kolejno jesień, zima, wiosna i lato. Akcja skupia się na losach rodziny Borynów, a osią konstrukcyjną utworu jest konflikt między ojcem, Ma-ciejem Boryną, a jego synem - Antkiem. Ważnym wątkiem powieści jest również dramatyczna historia Jagny - wiejskiej femme fatale, którą kochają zarówno Maciej, jak i jego syn. Nieprzy-padkowo jednak pisarz nadał swemu dziełu tytuł ogólny Chlopi. Historia indywidualnych bohaterów, których charakterystyki są wielowymiarowe i pogłębione, staje się pretekstern do przedstawienia ich również jako zbiorowości. Reymont chciał zaprezentować tę niedocenianą dotąd warstwę społeczną i ją nobilitować, pokazując siłę chłopów i ich potencjał. Podjął więc polemikę ze stereotypowym wizerunkiem chłopa - naiwnego prostaczka, istniejącym w litera-turze od bardzo dawna. Okazało się bowiem, że chłopi tworzą zhierarchizowaną społeczność, mają swoje potrzeby duchowe i kulturowe.
CZAS I MIEJSCE AKCJI
Reymont nie sprecyzował w powieści, kiedy dokładnie rozgrywa się akcja. Pojawiają się jedy-nie aluzje do wydarzeń historycznych, np. powstania styczniowego, w którym brali udział pan Jacek i Kuba Socha. Akcja właściwa obejmuje dziesięć miesięcy, co do tego nie ma wątpli-wości, zaczyna się ona bowiem w porze jesiennych wykopków, a kończy w lipcu, w okresie żniw. Ważniejszy jest dla utworu czas cykliczny. odnoszący się do świata przyrody, ale także świa-ta ludzkiego - kultury, religii, tradycji. Rytm natury tworzą pory roku, nieustanne odradzanie się przy-rody, powtarzalność procesów, a to daje człowie-kowi poczucie bezpieczeństwa, bo wprowadza na-turalne i niepodważalne zasady. Ludzkie życie jest wpisane w ten rytm i mu podlega. Jesień, która wyznacza czas pierwszej części, jest jednocześ-nie tą jesienią, kiedy Maciej Boryna poślubił Jagnę I kiedy zmarł parobek Kuba. Jesień ta jest jednak jedną z wielu w życiu gromady, kiedy to odbywają się wykopki, kiszenie kapusty i przygotowanie go-spodarstwa na zimowe mrozy. Ta rytmiczność nie jest związana tylko ze światem przyrody, lecz także ze sferą kultury i religii - obrzędami, rokiem liturgicznym, kalendarzem świąt, powtarzalnymi zwyczajami, co wprowadza pewne stałe punkty, determinujące zachowania mieszkańców Li piec. Czas ma więc naturę dwoistą, tak samo przestrzeń. Lipce to realistycznie przedstawiona wieś, ale też przestrzeń symboliczna - zamknięta, o nieznanym bliżej położeniu, mogąca znajdować się wszędzie, mająca cechy uniwersalne. Co prawda bohaterowie jadą do Tymowa na jarmark czy do sądu, ale dzieje się to okazjonalnie. Chłopi żyją sprawami swojej wsi, która jest centrum ich życia. Wszyscy współczują Agacie, która opuszcza Lipce i udaje się na żebry. Poza Lipcami chłopi nie wyobrażają sobie funkcjonowania - czują związek z ziemią, a tym sa-mym ze swoimi przodkami. Łącznikiem ze światem jest Roch-wędrowny pokutnik, pustelnik. Jeśli w powieści pojawiają się postacie nie ze świata chłopów, np. dziedzic czy urzędnicy, są traktowani jak obcy.
Język ezopowy, mowa ezopowa
Sposób wypowiedzi polegający na ukrywa-niu określonych treści poprzez mówienie lub pisanie w sposób wielo-znaczny, alegoryczny.
ŚWIAT OCALONY OD ZAPOMNIENIA
Na przełomie wieków zaczął się rozwijać ruch ludowy, którego celem było przeprowadzenie reformy rolnej i włączenie chłopów w życie polityczne. Niesprawiedliwy układ społeczny, zbu-dowany na stosunkach pańszczyźnianych, sprawił, że trudno było zaangażować lud w walkę o niepodległość Polski. Kilka lat po opublikowaniu Jesieni zaczęły powstawać pierwsze partie ludowe dążące do demokratyzacji społeczeństwa oraz rozwiązania chłopskiego głodu zie-mi, należącej przede wszystkim do wielkich obszarników i Kościoła. Ludzie ze wsi masowo migrowali do miast i wyjeżdżali za granicę. Reymont w powieści uchwycił moment, gdy na wsi widać już było zwiastuny zmian, które miały wkrótce przeobrazić i unowocześnić życie polskich chłopów. Jednak u Reymonta chłopi nie chcą jeszcze szukać szczęścia poza swoimi gospodarstwami, mimo że odczuwają brak ziemi, która dawałaby im utrzymanie. Sam pisarz w wywiadzie dla „Słowa Polskiego” mówił: taką wieś ja jeszcze znałem, ale należy już do rzad-kości, ten świat cały ginie…, świat tak bajeczny, tak patriarchalny, tak homerycki.
CHŁOPI JAKO EPOPEJA
Powieść Reymonta przedstawia losy pewnej społeczności w przełomowym momencie. Oto świat XIX-wiecznych chłopów odchodzi w przeszłość, a wraz z nim wszystko, co składa się na ich życie: stroje, obyczaje, sposób wykonywania pracy, wystrój wnętrz, pieśni i obrzędy. To, co minęło, staje się w utworze żywe dzięki realistycznym i bardzo szczegółowym opisom. Czytelnik wie, o czym dawni chłopi rozmawiali podczas posiłków, jest z nimi na jarmarku, weselu, obserwuje ich na cmentarzu i podczas prac w polu, poznaje ich mentalność i spo-sób widzenia świata. Świat sacrum jest obecny w utworze niemal bezustannie. Modlitwa towarzyszy chłopom codziennie, a święta religijne czy celebracja mszy są nieodłącznymi ele-mentami wiejskiego życia. Obecność Boga w świecie lipieckich chłopów jest zaznaczona już w pierwszych linijkach tekstu - ksiądz obchodzi pola, gdzie pracują jego parafianie, wita ich tradycyjnym odwołaniem do Boga i błogosławi. Dzięki temu od początku powieści następuje uwznioślenie tematu utworu, nadanie mu szczególnej rangi. Mimo że Reymont nie pisze o bitwach czy rycerskich pojedynkach, to walka w jego powieści też jest zaznaczona - jest to
walka bohaterów z losem i naturą.
O epopeicznym charakterze Chłopów decyduje również epicka rozlewność narracji, jej język i sposób, w jaki narrator ujawnia swój stosunek do świata - jest przede wszystkim ob-serwatorem zdarzeń, ich komentatorem i piewcą piękna natury. Podkreśla to język narracj jego literackość odróżniająca narratora od bohaterów, oraz poetyckość opisów, które służą najczęściej budowaniu baśniowości i mitologizacji czasu, miejsca i zdarzeń,
W Chłopach występują różne typy narracji. W powieści istnieje narrator wszechwiedzą cy, zachowujący dystans do świata przedstawionego, inteligentny obserwator realista, któ ry dobrze zna opisywaną rzeczywistość. Odnajdujemy jednak także fragmenty, w których występuje wyrazista stylizacja językowa wiejska gwara. W tych miejscach narrator identyfikuje się ze swoimi bohatera-mi. Czasami Reymont wprowadza również do utworu typową narrację młodopolską - nastrojową, poetycką, przesyconą ele-mentami impresjonizmu i symbolizmu. Każdy typ narracji jest sfunkcjonalizowany, czyli odgrywa odmienną, ważną rolę i po-jawia się w innych sytuacjach.
REALIZM, NATURALIZM, SYMBOLIZM, IMPRESJO-NIZM…
W powieści obecne są wszystkie modne i popularne w Młodej Polsce konwencje literackie. Reymont w realistyczny sposób opisał życie mieszkańców Lipiec: prace, zwyczaje, obrzędy. W tym realistycznym planie pisarz przedstawił naturalistycz-ny obraz chłopa jako człowieka zdeterminowanego przez miejsce urodzenia, środowisko, biologię. Wpisane w ludzką na-turę są również namiętność, jaką Antek i Maciej czują do Jagny. ciąża i karmienie dzieci piersią, choroby, cierpienie i śmierć. Do typowo naturalistycznych opisów zaliczyć należy także przej-mującą scenę umierania Kuby.
Symbolizm Chłopów dotyczy wielu płaszczyzn powie-ści. Bogatą symbolikę mają motywy odwołujące się do myśle-nia mitycznego ziemi, drogi, siewu itp. Metaforycznie należy interpretować opisy obrzędów, prac rolniczych czy zwyczajów zakorzenionych w tradycji ludowej. Wesele podkreśla na przy-kład zmianę roli życiowej odgrywanej w gromadzie, co jest przez wspólnotę rytualnie zaznaczone; symboliczne są także Zaduszki ukazujące związek człowieka z przeszłością i metafizyką. Symbolizm pojawia się również w opisach przeżyć wewnętrznych bohaterów - ich tęsknot, pragnień, niewypowiedzianych i nie do końca uświadamianych uczuć, namiętności, tajemnic.
Reymontowski narrator niejednokrotnie bierze także do ręki pędzel malarza impresjonisty. Impresjonizm odnajdujemy w opisach natury, pejzaży, zjawisk atmosferycznych. Widzi-my go w nastrojowych obrazach babiego lata, jesiennych szarug czy zachodów słońca - pi-sarz, podobnie jak malarze tamtego czasu, starał się uchwycić zmienność natury i jej zdolność do nieustannego przeobrażania.
CHŁOPI - POWIEŚĆ O ŻYCIU
Akcja całego utworu rozgrywa się w czasie jednego roku (dokładnie w ciągu dziesięciu miesię-cy), rozpoczyna się w trakcie wykopków i kończy po żniwach, dzięki czemu powieść ukazuje odnawialny cykl życia natury. Zamieranie i odradzanie jest również stałym elementem ludz-kiej egzystencji, dlatego w Chłopach możemy odnaleźć zarówno sceny śmierci, jak i narodzin. Cyklowi natury współtowarzyszy kalendarz liturgiczny, dzięki czemu w rytm biologii wpisana została religia nierozerwalnie związana z tradycją czyli źródłem zbiorowej pamięci. W po-wieści celebrowane są wszystkie ważne momenty w życiu człowieka, jak chrzest czy wesele. Dzięki obrzędom w gromadzie lipieckiej stale obecni są też zmarli - widzimy to na przykładzie Zaduszek. W warstwie fabularnej w kolejnych częściach rozwijane są wątki zawiązane w czę-ści Jesień. Zostały one tak poprowadzone przez pisarza, aby losy poszczególnych bohaterów składały się na mityczną historię o człowieku. Spór między Maciejem a Antkiem jest bowiem opowieścią o odchodzeniu starszego pokolenia oraz o dojrzewaniu młodych do przejęcia schedy po rodzicach; historia Hanki pokazuje walkę kobiety o pozycję własnej rodziny, a losy Jagny wiele mówią o funkcjonowaniu gromady wyrzucającej poza nawias tych, którzy nie chcą się podporządkować zasadom wyznaczonym przez ogół. W tym kontekście Chłopi jawią się więc jako utwór o rolach społecznych, życiu we wspólnocie, wpływie tradycji na ludzkie życie, a także o tym, co nieuchronne - o zmianach narzucanych przez upływ czasu i proces starzenia.
MIĘDZY PRZESZŁOŚCIĄ A PRZYSZŁOŚCIĄ
W dalszych częściach powieści wyraźnie zaznaczony jest wątek polityczno-społeczny. Dzięki młodszemu pokoleniu - którego nieformalnymi przewodnikami są Antek Boryna, Mateusz Gołąb i Grzela Rakoski - został pokazany proces budzenia się świadomości chłopów oraz poczucia, że wieś może być siłą polityczną, z którą należy się liczyć. Zmiany, zachodzące w mentalności młodych, zostały skontrastowane z przeszłą zależnością chłopów od panów, co widać na przykład w historii Jakuba Sochy, Społeczność Lipiec jest dość hermetyczna, tworzące ją rodziny z dziada pradziada związane były z dziedziczoną ziemią i rzadko kto de-cydował się na opuszczenie rodzinnych stron. Przedstawionych w powieści chłopów intereso-wały głównie sprawy dotyczące centrum ich życia - wsi. W powieści kilka razy pojawiają się obcy: chłopi z innych miejscowości, szlachta, Cyganie czy Niemcy. Obcym, który towarzyszy gromadzie, jest również karczmarz Żyd. Reymont nie przedstawia pozytywnego obrazu chłopów w relacjach ze światem zewnętrznym. Mieszkańcy Lipiec są nieufni i zamknięci, zde-cydowanie konserwatywni, postrzegają przybyszów przez pryzmat stereotypów. Taki obraz stosunków z otaczającym światem pokazywał izolację chłopów i ich nieumiejętność funkcjo-nowania w zróżnicowanym społeczeństwie.
ZNACZENIE ARCHETYPÓW W POWIEŚCI
W Chłopach obecnych jest wiele archetypów, mających swoje korzenie w Biblii, legendach slo-wiańskich czy w mitologii śródziemnomorskiej. Koncepcja losu ludzkiego w powieści współgra z opowieścią o biblijnych wygnarńcach z raju. Pojednanie Antka z Maciejem przywodzi na myśl przypowieść o synu marnotrawnym. Maciej Boryna jest niczym Piast Kołodziej - legendarny protoplasta dynastii piastowskiej, jego ostatni siew kojarzy się z pierwotnym gestem stworze-nia. Budowa domu przez Szymona i jego żonę może być uznana za reinterpretację mitu zało-życielskiego. W całej powieści istotną rolę odgrywa mit Matki Ziemi. Jednak na plan pierwszy wysuwa się mit eleuzyjski opowieść o Demeter i Korze, mit mówiący o cykliczności wpi-sanej w naturę i obecnej w kulturze, ilustrujący współistnienie narodzin i śmierci, ukazujący metafizyczny porządek świata. Ponadto wielu bohaterów realizuje w mikroświecie Lipiec funkcje archetypiczne: Antek jest buntownikiem, ksiądz pasterzem, Ma-ciej ojcem dbającym o ciągłość rodu oraz symbolem męskiej siły walczącej o dominację, Roch - mędrcem i ducho-wym przewodnikiem gromady.
BOGACTWO FOLKLORU
Reymont przedstawia kulturę ludo-wą, skupiając się na jej różnorodnych przejawach. Nie opisuje jednak żadnej konkretnej odmiany folkloru. Próbuje raczej uchwycić istotę kultury tradycyj nej, ludowej, jej elementy uniwersalne, charakterystyczne dla różnych obszarów. Pisarz przedstawia cały rok życia na wsi, zgodny z cyklem prac na polu (m.in. wykopki, siew, żniwa) i kalendarzem liturgicznym (m.in. Za-duszki, Boże Narodzenie, Wielkanoc), ale jednocześnie z pradawnymi obrzędami ludowymi wywodzącymi się z wierzeń pogańskich kultury pierwotnej (wróżbarni, przesądami). Pozna-jemy wystrój chałup, stroje ludowe, obyczaje, tradycje. Autor skupia się szczególnie na ob-rzędach, które podkreślają ważne zmiany w życiu człowieka i rodziny: chrzciny, zwyczaje związane z weselem (np. zmówiny, przenosiny), pogrzeb ze stypą, czas żałoby itp. Bardzo ważna jest dla chłopów pamięć o przodkach, widoczna m.in. w opisie Zaduszek i modlitwach za zmarłych, dzięki temu powieść ukazuje też metafizykę kultury tradycyjnej. Reymont opisuje także obyczaje świeckie, gospodarskie, takie jak świniobicie, darcie pierza, kiszenie kapusty, jarmark i wiele innych. Całość obrazu dopełniają ludowe opowieści Rocha, które kształtują wyobrażenie chłopów o świecie, a także weselne przyśpiewki i ludowe porzekadła.
JĘZYK POWIEŚCI
Tym, co wysuwa się na pierwszy plan przy analizie języka utworu, jest stylizacja gwarowa obecna głównie w dialogach, ale niekiedy także w warstwie narracyjnej. Reymont nie zrekon-struował w powieści żadnego konkretnego dialektu, choć można zauważyć, że włączył do ję zyka utworu elementy gwary łowickiej. Stylizację gwarową uzupełniają elementy archaizacji języka. W powieści odnajdziemy także inne zabiegi: inwersje, powtórzenia oraz charakte-rystyczne dla stylu biblijnego paralelizmy składniowe, które mają na celu m.in. podkreślenie podniosłego charakteru wybranych opisów. Wplatanie w tok narracji przysłów, sentencji i ludowych porzekadeł również pełni funkcję stylizacyjną - kojarzy się zarówno z dawnymi czasami, jak i kulturą ludową. Styl powieści ma charakter synkretyczny, zawiera bowiem wiele cech poetyki młodopolskiej: elementy języka poetyckiego, lirycznego, elementy realizmu, Impresjonizmu i symbolizmu.
RÓŻNE PORTRETY KOBIET
Reymont przedstawił w utworze wiele postaci kobiecych, których postawy można interpre-tować, wykorzystując język mitu. Dwie najważniejsze bohaterki to Hanka i Jagna. Pierwsza przechodzi metamorfozę: od osoby poddanej woli męża i teścia do gospodyni, która z powo-dzeniem zarządza dużym gospodarstwem, umie pokonywać słabości i podejmować trudne decyzje. To wzór żony i matki, cierpliwej i pracowitej. Druga - Jagna, rywalka Hanki - to ko-bieta piękna, zmysłowa, namiętna, o silnej seksualności, kierująca się swoim instynktem. Jag-na jest dzieckiem natury, która szczodrze obdarowała ją urodą, ale też wrażliwością. Nie umie się odnaleźć w świecie wiejskich wymogów społecznych, dlatego jest ska-zana na klęskę.
Analizując obraz kobiety w Chłopach, warto także zwrócić uwagę na inne boha-terki, np. na Tereskę żołnierkę, która pre-zentuje odwrócony topos wiernej Penelopy, Jagustynkę - matkę wygnaną przez włas-ne dzieci, czy organiścinę, matkę kleryka Jaśka, która jest gotowa na wszystko, by uchronić syna przed grzechem i hańbą.
Inwersja
Odstępstwo od zwykłego szyku wyrazów w zdaniu
Synkretyzm
W literaturze łączenie -w jednym dziele elementów należących do różnych gatunków lub rodza-jów literackich; również występowanie w jednym utworze różnych stylów, np. stylu wysokiego czy poetyckiego z potocz-nym lub prozatorskim.
CZŁOWIEK W GROMADZIE
Głównym celem pisarza realisty było ukazanie człowieka na szerokim tle społecznym, w relacji z innymi ludźmi. Stąd charakterystyka bohatera nie ograniczała się jedynie do analizy jed-nostkowych cech czy psychologicznych uwarunkowań, ale polegała na dokładnym opisaniu jego środowiska, otaczających go ludzi, a nawet całej warstwy społecznej, do której należał. Macieja Borynę poznajemy poprzez jego rodzinę, gospodarstwo i otoczenie wspólnotę, w której żyje. Obraz bohatera rozrasta się, aby pokazać całą złożoność postaci i uwarunkowań jego świata, dlatego wspólnie z gospodarzem czytelnik odwiedza na przykład karczmę czy kościół. Chłopi przedstawiają skomplikowaną strukturę wiejskiej społeczności. Życie w gru-pie w sposób naturalny powoduje rozmaite podziały na zamożnych i ubogich, zaradniejszych i mniej zaradnych, starych i młodych; wymusza również podziały wynikające z odmiennych ról społecznych jest więc przywódca, którego wszyscy pytają o radę, jest intrygant, kozioł ofiar-ny oraz buntownik. W gromadzie wszyscy mają swoje miejsce i zdefiniowaną funkcję. Nawet żebracy dopełniają obraz całości i są w społeczności niezbędni. Chłopi w Lipcach rywalizują ze sobą, realizują swoje ambicje - każdy bowiem marzy o tym, aby zostać gospodarzem, mieć ziemię, a więc i środki na utrzymanie. Bycie gospodarzem zapewnia ponadto prestiż i daje poczucie wartości. Jednak pomimo rywalizacji chłopi zawsze razem debatują nad dobrem wspólnym. Podstawowym ogniwem społeczności jest bowiem gromada i rodzina. Obraz stosunków rodzinnych nie jest w powieści idealizowany.
WIELOPLANOWOŚĆ CHŁOPÓW
Powieść ukazuje, że wszyscy, jako ludzie, podlegamy prawom natury i biologii, a istotą ludzkiej egzystencji jest praca i walka z przeciwnościami losu. Historia społeczności Lipiec przekazuje nam również prawdę o tym, że mamy potrzebę poczucia przynależności do wspólnoty, a na-szą tożsamość budują tradycja i obrzędy. Jednocześnie ukazuje, że jesteśmy uwikłani w zależ-ności, jakie tworzy zbiorowość, która z jednej strony daje poczucie bezpieczeństwa, a z drugiej odrzuca indywidualizm jednostki, jej odmienność i niezależność. Dzięki takiej kreacji świata przedstawionego Chłopi stają się uniwersalną opowieścią o człowieku
ETOS PRACY
Codzienność lipieckich chłopów koncentruje się na ciężkiej pracy fizycznej. To ona nadaje sens ich życiu i sprawia, że czują się potrzebni i użyteczni. W związku z tym bohaterom towa-rzyszy lęk przed chorobą czy utratą sił. Agata, mając świadomość, że będzie zbędna w cza sie zimy, odchodzi. Ten lęk przed wykluczeniem towarzyszy również Maciejowi, dlatego nie chce się on pogodzić z drugoplanową rolą w rodzinie. Zgodnie więc ze starotestamentowym wzorcem istotą ludzkiego życia staje się praca - to co przyziemne i trudne, wymagające znoju i poświęcenia. Walka o byt przeplatana jest chwilami szczęścia i radości. W tym świecie -mimo trudu, biedy czy choroby - jest także miejsce na piękno. Pragnienie piękna towarzyszyło Jagnie czy Witkowi, ale też innym mieszkańcom zdobiącym na przykład domy na święta.
ROLA RELIGII
Funkcję kulturotwórczą w społeczności chłopskiej pełni Kościół. To święta religijne organizują życie gromady i wpływają na jej zachowanie. Ksiądz odgrywa rolę pasterza, jest autorytetem, ocenia zachowanie wiernych ma prawo z ambony zganić lub pochwalić określone osoby. Religijność chłopów wynika z naturalnej potrzeby sacrum, które porządkuje wizję świata, daje poczucie bezpieczeństwa i buduje wspólnotę. Można to zaobserwować na przykład w mo mencie, gdy Roch opowiada apokryfy o życiu Jezusa.
mitologizacja (mityzacja)
nadawanie tekstowi literackie-mu cech opowieści mitycznej, np. przez podniesienie swiata przedstawionego do rangi opowieści mitycznej lub włączenie mitu w strukturę tekstu. Odbywa się to głównie przez kreację postaci (np. wierzy w mityczność świata, jest religijna, uczestniczy w obrzędach, dostrzega w rzeczywistości materialnej ślady duchowości) oraz kre-ację świata przedstawionego (nadawanie przestrzeni cech mitycznych sprawia, że staje się ona uświęcona; rzeczywi-stość zyskuje sensy ogólne, uniwersalne, obrzędowość, baśniowość)
gatunek
Niektórzy badacze określają Chłopów mianem epopei. Wskazują na to następujące cechy:
⚫ bohaterem jest zbiorowość (mieszkańcy wsi Lipce), autor prezentuje różne aspek-ty jej życia;
⚫ bohaterowie zostali ukazani w ważnym momencie (uwłaszczenie chłopów);
• mitologizacja chłopskiej egzystencji:
spór o kobietę: konflikt o Jagnę między Maciejem Boryną a jego synem Ant-kiem można skojarzyć ze sporem o Helenę między Parysem i Menelaosem;
Boryna jako mityczny chłop Piast, Jagna - matka natura, Roch - prorok;
• uogólnienie, uniwersalizacja problemów społecznych i egzystencjalnych;
mimetyzm w przedstawianiu rzeczywistości, dbałość o szczegóły.
Język
Reymont zastosował w Chłopach stylizację gwarową - dialektyzację. Wystę-puje ona zarówno w języku bohaterów, jak i narracji. Dzięki temu autor odtwarza koloryt lokalny i odzwierciedla autentyczność opisywanego środowiska. Do dialek-tyzmów należą zmiany fonetyczne (np. mniasto, zycie), leksykalne (np. chudoba dobytek), fleksyjne (np. do waju do was).
Kompozycja
Utwór składa się z czterech części, których tytuły stanowią nazwy pór roku (Jesień, Zima, Wiosna, Lato). Akcja powieści rozpoczyna się jesienią. Na ten czas przypa-da zarówno początek roku liturgicznego, jak i opartego na porządku natury. Każda część rejestruje życie społeczności lipieckiej układające się w cykl, którego cechą jest powtarzalność zachowań i rytuałów zgodnie z prawami natury i świętami liturgicz-nymi. Całość składa się na pogłębione studium życia wsi
Poetyka
Konwencje artystyczne w Chłopach:
realizm - realistyczne opisy życia gromady wiejskiej oraz otaczającej ją rzeczywi-stości (np. wesele Boryny i Jagny);
impresjonizm opisy jesiennej przyrody (np. subiektywizm opisów, fragmenta-ryczność i przenikanie się rozświetlonych barw: czerwieni, żółci, szarości, srebra);
symbolizm Jagna - symbol sił witalnych, związku z naturą; Maciej Boryna -symbol siły, porządku i bezpieczeństwa;
naturalizm:
koncepcja człowieka zdeterminowanego biologicznie, podlegającego instynk-tom (Antek, Jagna), walczącego o ziemię, byt (Antek);
opisy eksponujące biologiczny aspekt ludzkiego życia (np. scena śmierci Kuby).
Świat przedstawiony w Chłopach podlega mityzacji, dzięki czemu opowiadana hi-storia nabiera charakteru uniwersalnego. Przykłady mityzacji:
uniwersalny czas wyznaczony cyklem natury i rokiem liturgicznym;
archetypiczność miejsca: Lipce modelem wsi z kościołem znajdującym się w centrum, kuźnią, młynem, stawem, wyraźnie oddzielone od świata zewnętrz-nego (położenie w dolinie), zagroda Borynów jest tu wszystko, co typowe dla wiejskiego gospodarstwa (stodoła, stajnia, obora);
rodzina Borynów jako archetyp rodziny - jej problemy są uniwersalne (np. relacje między ojcem a synem);
uniwersalność emocji przeżywanych przez bohaterów (zazdrość, miłość, niena-wiść, upokorzenie);
analogie z mitami (np. Jagna - Helena Trojańska).
Obraz zbiorowości i tradycji chlopskiej
Reymont przedstawia obraz zbiorowości (bohater zbiorowy), jej zwyczaje, sys-tem wartości (Bóg, praca, ziemia), eksponuje silę, która pozwala zachować we-wnętrzną spójność i bronić się przed obcymi. Zdanie gromady stanowi najwyż-szą instancję w rozstrzyganiu różnych problemów wsi (odtrącenie Antka, protest chłopów przeciw wyrębowi lasu). Reymont uchwycił życie zbiorowości w różnych jego przejawach: biologicznym, duchowym, religijnym. Związek chłopów z zie-mią jest źródłem poczucia ich tożsamości. Mieszkańcy Lipiec żyją w bliskim kon-takcie z naturą, która wyznacza rytm ich życia (pory roku określają czas pracy i czas odpoczynku). Jednocześnie są zanurzeni w religijności. Dzięki kościelnej i świeckiej obrzędowości ich egzystencja nabiera głębokiego sensu i przypomina rzeczywistość mityczną. W jej strukturę jest wpisana cykliczność (m.in. narodziny i umieranie) i powtarzalność - czas ludzki, świecki wpisuje się w porządki sakral-ny i biologiczny.
Reymont, pisząc o społeczności wiejskiej, odsłania uniwersalne problemy dotyczące relacji międzyludzkich. Odtwarzając hierarchiczną strukturę wiejskiej zbiorowo-ści, akcentuje nierówności społeczne, różnice między bogatymi a biednymi, surowe prawa, które żądzą życiem na wsi. Losy Jagustynki i Agaty świadczą o podporzad-kowaniu gromady twardym zasadom walki o byt, w której mogą przetrwać tylko najsilniejsi.
Relacje w rodzinie
Pisarz pokazuje model patriarchalnej rodziny, w której dominuje ojciec, a dzie-ci muszą się podporządkować jego autorytetowi. Zwraca uwagę na bunt młodego pokolenia - Antek nie akceptuje zasad stosowanych przez ojca, chce żyć zgodnie z własnymi.
Zdrada, zakazana miłość
W relacje bohaterów są wpisane silne namiętności i emocje. Zdrada Jagny i Antka, ich zakazana, oparta na pożądaniu milość, kończy się ostracyzmem Antka
Sila jednostki
Ważną kwestią poruszoną w powieści jest proces kształtowania się jednostki pod wpływem zmieniających się warunków. Zdradzona i poniżana Hanka staje się przy-kładem dzielnej i niezależnej kobiety, którą hartuje cierpienie i która ambitnie dąży do wyznaczonych sobie celów. Dzięki temu zyskuje szacunek innych
GROMADA JAKO BOHATER
Zbiorowym bohaterem powieści są chłopi mieszkający we wsi Lipce. Ich życie toczy się między dwoma biegunami: solidarnością z gromadą i potrzebą wyrażania indywidualno-ści. Gromada jednoczy się, aby bronić własnych interesów, ale wielokrotnie poszczególni jej członkowie wyodrębniają się ze społeczności. W powieści jest wiele scen zbiorowych: msze w kościele, wesele Boryny, wypędzanie Jagny ze wsi, wiejskie zabawy. Postaci ze zbiorowości Lipiec nie są do siebie podobne, każda ma indywidualny charakter.
Ziemia jest dla chłopów wartością najwyższą. Stan posiadania i umiejętność zarządzania dobytkiem decyduje o pozycji gospodarza w gromadzie. Ziemia daje zabezpieczenie mate-rialne, a tym samym niezależność. Dlatego między rodzicami a dziećmi często dochodzi do konfliktów z powodu ziemi: przykładem może być spór Macieja z synem cry tragiczny los Jagustynki. Przy wyborze męża lub żony ilość mórg gruntu, posiadanych przez kandy data, odgrywa ogromną rolę. Znaczenie posiadania ziemi wyraźnie widać na przykładzie losów Hanki. Kiedy jest biedna, stroni od gromady, nawet w kościele staje z tyłu. Natomiast gdy obejmuje gospodarstwo Boryny, zdecydowanie wzrasta jej pozycja społeczna. Ziemia jest dla chłopów nie tylko wyznacznikiem statusu społecznego, źródłem utrzymania, ale także wyrazem potęgi natury, żywicielką. Uprawianie roli jest dla chłopów nie tylko pracą, ale i powołaniem, posłannictwem. Świat przyrody Reymont opisuje często w kategoriach doświadczenia religijnego, ziemia jest sferą sacrum. Ziemia jest siłą kosmiczną, ale też bie-rną materią, z której człowiek tworzy nowe życie.
CZAS W CHŁOPACH
Rytm życia chłopów wyznacza także kalendarz świąt kościelnych. Najbardziej uroczy ście obchodzone są wielkie święta: Wielkanoc, Boże Narodzenie, Zielone Świątki, Boże Cia ło. Zaduszki. Bohaterowie powieści Reymonta nie są może szczególnie religijni, ale wiernie przestrzegają obrzędów związanych ze świętami kościelnymi. Cykliczność obrzędów, nie-zmienność i uniwersalność kultury nadają powieści charakter mityczny. Życie chłopów jest podporządkowane cykliczności pór roku i rytmowi natury. Cykl rozpoczyna się jesienią, kiedy rolnik sieje, a kończy latem, kiedy zbiera plony. Temu kalendarzowi podporządkowuje życie każdy gospodarz, bowiem od natury uzależniony jest byt mieszkańca wsi, Ziemia go żywi i daje mu utrzymanie, ilość plonów decyduje o bogactwie chłopa, a tym samym - o jego pozycji w gromadzie. Natury nie można oszukać. Przez trzy pory roku mieszkaniec wsi pra cuje na roli, w zimie odpoczywa, zajmuje się sprawami domu, rodziny lub pracą w lesie. Każ de odstępstwo od tego rytmu jest wykroczeniem przeciwko prawom natury. Reymont opisuje sytuację, kiedy gospodarze Lipiec odbywają karę więzienia za bójkę o las. Dzięki Rochowi, który sprowadza chłopów z sąsiednich wsi, prawo natury zostaje wypełnione.
NARRACJA W POWIEŚCI REYMΟΝΤΑ
Wyróżnić można trzech narratorów, trzy style narracji:
narrator młodopolski
styl impresjonistyczny, metaforyzacja, duża liczba epitetów, poetyckość. posługiwanie się gwarą w celach stylizacyjnych
realistyczny obserwator
rzeczowe i obiektywne relacjonowanie zdarzeń i okoliczności, posługiwanie się poprawnym językiem literackim
ludowy gawędziarz
świadomość człowieka pochodzącego z ludu, język kolokwialny i gwarowy, szczegółowość opisów, epicka rozlewność
Chłopi jako powieść realistyczna
obraz wsi, jej struktury społecznej, pracy na roli, obyczajów:
wspólny posilek (posiłki poprzedzone były modlitwą, zwyczaj nakazywał
zaprosić przybyłego gościa do stołu)
wesele (oczepiny, błogosławieństwo, przyśpiewki)
wspólne prace gospodarskie (gospodynie przędą len lub konopie, drą pierze)
spożywanie uroczystej kolacji wigilijnej
spędzanie wolnego czasu w niedziele
inne zwyczaje i obyczaje (zaręczyny, swatanie narzeczonych, pogrzeby, śluby, turoń)
Chłopi jako powieść naturalistyczna
naturalistyczna koncepcja ludzkiej osobowości i relacji międzyludzkich: egzystencja człowieka poddana rytmowi przyrody, biologizm ludzkiej
natury, podporządkowanie człowieka popędowi płciowemu i walce o prze-trwanie
naturalistyczne obrazowanie: antyestetyzm, brutalizacja opisów
Chłopi jako powieść impresjonistyczno–symboliczna
impresjonistyczne opisy natury i nastrojów emocjonalnych
pory roku - cykliczność życia, opisy np. śmierci Boryny, Lipce - symbol
ogólu chłopstwa, ludzi natury
mitologizacja świata
Chłopi jako epopeja wsi
wszechstronne ukazanie życia wsi polskiej na przełomie XIX i XX wieku (panorama życia wsi)
tematyka narodowa (nawiązanie do powstania styczniowego, walki Pola-ków o odzyskanie niepodległości, budzenie się świadomości narodowej chłopów)
studium socjologiczne z życia chłopów
ukazanie obyczajowości i kultury ludzi wsi
obiektywizm i rzeczowość w prezentowaniu problematyki
opisy przyrody, pełniące często funkcję opóźniania rozwoju akcji i budo
wania napięcia
dbałość o szczegóły
mitologizacja życia chłopów i wpisanie ich egzystencji w odwieczny rytm natury
stylizacja na batalistyczne sceny homeryckie - bitwa o las
Tytuł
Swojej powieści nadał Reymont tytuł Chłopi - stanowi on ważną wskazówkę do interpretacji utworu Podpowiada, że bohaterem zbiorowym jest grupa ludzi - lipecka gromada. W całym utworze mamy okazję poznać z nazwiska, przezwiska lub imienia około dziewięćdziesiąt osób. Mimo że wielu z tych bohaterów czytelnik ma okazję poznać bliżej, to przede wszystkim interesuje go zbiorowość - ludzie, którzy tworzą gromadę i są przez nią kształtowani.
Narracja
Narrator Chłopów jest opowiadaczem, który wciela się w różne role, spogląda na opisywaną przez sie-bie rzeczywistość z różnych perspektyw-czasami znajduje się na zewnątrz tworzonego przez siebie Świata, innym razem do niego wkracza. Niekiedy patrzy na Lipce i ich mieszkańców jak gdyby był nieza-angażowanym w sprawy wsi realistycznym obserwatorem, czasami spogląda na otaczającą go naturę jak młodopolski artysta, innym razem zdaje się mówić jak jeden z członków gromady, mocno zzyty 2 wsią. Świetnie rozumiejący jej mieszkańców i zaangażowany w ich sprawy. Te trzy sposoby narracji przeplatają się ze sobą, niekiedy występują obok siebie. Kazimierz Wyka uznał, że w Chłopach wystę puje trzech odrębnych narratorów: realistyczny obserwator”, „młodopolski stylizator” i wsiowy gaduła”. Czytelnik może więc przyjrzeć się życiu mieszkańców Lipiec z różnych perspektyw.
Hanka
zona Antka, kobieta cicha, pokorna i płaczliwa, całkowicie zależna od męża, później przecho dzi przemianę - pod wpływem życiowych doświadczeń staje się silną i świadomą swoich praw kobietą.
siostra Weronki, żona Antka, w pierwszym tomie jest matką dwojga dzieci. W całej powieści jest przykładem największej metamorfozy. Na początku to kobieta sklon-na do płaczu, zapatrzona w swego męża, który ją lekceważy. Ciągle zapracowana, nie ma czasu ani środ-ków, żeby zająć się własnym wyglądem. Potem staje się coraz dojrzałsza. Po wygonieniu przez Macieja Borynę całej rodziny Antków zmaga się z biedą, musi wyżywić dzieci. Ponieważ bardzo cierpi (bieda, wygnanie, zdrada męża i jego pijaństwo), szuka ukojenia w wierze. Często się modli, nie czyni nikomu krzywdy. Staje się jednak twarda, nieustępliwa
Kuba Socha
parobek Macieja Boryny, uczestnik powstania styczniowego, człowiek pracowity i pobozny
parobek Boryny. Brał udział w powstaniu styczniowym, dobrze strzela, jest poboż-nym człowiekiem, uczciwym, kocha zwierzęta i pracę w polu, naiwnie daje się wykorzystać karczma-rzowi do dostarczania mu upolowanej zwierzyny. Podczas kłusowania zostaje raniony w nogę przez borowego, umiera w osamotnieniu w czasie wesela Boryny.
Witek
młody chłopak, sierota, pastuch Macieja Boryny, kocha zwierzęta.
najmłodszy parobek Macieja Boryny, prawie dziecko. Jest sierotą, który boleśnie przeżywa swoją sytuację, gdyż nie znał nawet swoich rodziców. Maciej często go bije. Witek lubi zwierzęta, szcze gólnie te, którymi może się opiekować. Kontakt z Kubą, Józką i Hanką sprawia, że pomimo trudnej sytuacji Witek jest pogodny i ufny.
Gromada
zbiorowość, mieszkańcy Lipiec, łączy ich podobny system wartości - są przywiązanı do ziemi, pracowici, a także podobnie patrzą na świat.
Problematyka
Wydarzenia ukazane w pierwszym tomie Chłopów koncentrują się przede wszystkim wokół wątku ro-mansowego, co pozwoliło Reymontowi skupić się na bohaterach i łączących ich relacjach. Autor przed-stawia również codzienność chłopskiej egzystencji - opisuje pracę i zabawę, tradycje i obrzędy, kon-flikty i spory mieszkańców Lipiec. Czytelnik ma okazję z bliska przyjrzeć się panoramie wiejskiego życia
Maciej Boryna
58-letni mieszkaniec Lipiec, zajmuje wysoką pozycję w gromadzie, ojciec Antka, Grze II, Magdy | Józi. Jest człowiekiem porywczym, pewnym siebie, upartym, ale też mądrym, odważnym pracowitym. Największą wartość ma dla niego ziemia.
na początku utworu ma około 60 lat, choć przyznaje się do 58. Drugi raz owdowiał i myśli o ożenku ze znacznie od niego młodszą Jagną. Ma czwórkę dzieci: Antka, męża Hanki Bylicówny, Grzełę przebywającego w wojsku, Magdę, która została żoną kowala, oraz najmłodszą Józkę. Jest najbo gatszym gospodarzem we wsi. Dawniej pełnił funkcję sołtysa, Zasadniczym rysem jego osobowości jest duma, powodująca, že broni on swojej pozycji wobec pragnącego poprawy losu Antka, żeni się z kobietą najbardziej pożądaną we wsi oraz nie okazuje nikomu swoich uczuć. Duma ta łączy się też z poczuciem godności gromady, której przewodzi. Jest przykładem przywódcy wiejskiego, typu osobowości, jaka od-chodziła już w przeszłość. Stąd heroizacja i uwznioślenie tej postaci, dobitnie pokazane w słynnej scenie umierania bohatera (tom III), podkreślającej symboliczny związek chłopa z ziemią oraz mit siewcy. Siła bohatera została ukazana także w tomie I, w scenie wesela. Boryna udowadnia swoją potęgę i witalność, tańcząc z Jagną tak, że niejednemu młodemu sil by zabrakło. Bohater nie jest też wolny od przywar. jest domowym tyranem, ma porywczy temperament, pilnuje dobytku jak skąpiec. Nie liczy się z potrzebami innych, uznając, że tak właśnie urządzony jest świat, w którym parobek musi się różnić od gospodarza
Dominikowa
Marcjanna Pacześ, matka Jagny, Szymona i Jędrzycha, faworyzuje córkę. Kobieta uparta i zawzięta. Jest znachorką i zielarką, budzi w mieszkańcach Lipiec respekt i strach.
matka Jagny oraz Jędrzeja i Szymka. Jest kobietą sprytną i zachłanną, potrafi poradzić sobie w każdej sytuacji, nawet sprać dorosłych synów, wchodząc na stołek. W gromadzie cieszy się szacunkiem. W karczmie po zaręczynach wykazuje się znajomością spraw społe cznych, aż się chłopi dziwią, skąd jest taka mądra. Budzi respekt jest znachorką (odbierała porody, leczyła ziołami), uważaną przez wielu za czarownicę
Antek Boryna
syn Macieja, jest do niego podobriy, mieszka razem z żoną i dziećmi u ojca. Nie sza nuje Hanki, nie jest dobrym mężem. Z czasem (w kolejnych tomach) zmienia swój stosunek do niej, docenia jej pracę i zaczyna traktować jak równorzędną partnerkę.
to najstarszy syn Macieja, mąż Hanki, ojciec dwojga dzieci. Nawiązuje romans z Jagną. Zarówno Jagna, jak i Hanka podkreślają jego urodę i niezwykłą siłę. Jest tak jak ojciec gwałtowny i po-rywczy. Pragnie się usamodzielnić, ponieważ doskwiera mu zależność od ojca. Nie szanuje swojej żony, gdyż za mało morgów wniosła mu w posagu. W większości utworu Antek poddaje się swemu gwałtow-nemu usposobieniu, nie panuje nad emocjami wobec ojca i nad żądzą wobec swojej macochy Jagny. Staje się to przyczyną wielu nieszczęść, a przede wszystkim wygnania go przez ojca z rodzinnego domu. W tej trudnej sytuacji nie wspiera swojej żony, spychając na barki ciężarnej kobiety opiekowanie się domem i dziećmi, troskę o codzienny byt. Nie obdarza jej nawet dobrym słowem, upija się. Duszę zatruwa mu pożądanie Jagny, przez co ośmiesza ojca i łamie zasady moralne obowiązujące w religii chrześcijańskiej oraz gromadzie wiejskiej. Boleśnie przeżywa odrzucenie przez wieś po potępieniu z ambony, co w póź niejszych partiach utworu sprawi, że powróci do społeczności, nie będzie bronił Jagny przed wywie-zieniem na gnoju, opowie się za wspólnotą z innymi. Biorąc pod uwagę całość utworu, można stwierdzić, że Antek to postać dynamiczna, wyraźnie zmieniająca się pod wpływem okoliczności. W toku rozwoju akcji ostatecznie ukazuje swoją miłość do ojca, zaczyna z szacunkiem patrzyć na żonę, akceptuje prawa gromady. Jednak do końca pozostają w nim takie cechy jak porywczość, drażliwość, duma, zatwar działość
Jagna
19-letnia córka Dominikowej, to kobieta piękna i wrażliwa, wzbudza podziwi pożądanie więk szości mężczyzn w Lipcach. Cieszy się złą sławą, jest bohaterką wielu plotek, do których nie przywiązu-je wagi. Jagna żyje we własnym świecie, nie potrafi odnaleźć się w gromadzie.
na początku powieści ma 19 lat. Pochodzi z dość bogatej rodziny Paczesiów, jest córką Domi nikowej oraz siostrą Jędrzycha i Szymka. W pierwszym tomie wychodzi za mąż za Macieja Borynę, chociaż potajemnie spotyka się z jego synem Antkiem. Jagna wychowuje się bez ojca. Jest holubiona przez matkę, która często kazała jej braciom wyręczać ją w pracy. Wyróżnia się urodą, witalnością, postawą, siłą. W utworze podkreślone są takie cechy jej wyglądu jak lniane długie włosy oraz modre oczy.
Jagna jest niewątpliwie jedną z najciekawszych kreacji kobiecych w literaturze. Ma cechy femme fatale, tajemniczej kobiety, z którą związek przynosi mężczyźnie nieszczęście, Motywacja zachowania tej bohaterki jest przede wszystkim biologiczna, wynika z praw natury, dlatego jej postępowanie, chociaż niemoralne, nie jest potępione w utworze. Symbolizuje ona moc natury nieświadomą siebie, ale potężną. Dlatego nie ma we wsi mężczyzny, który pozostałby wobec niej obojętny, co złości inne kobiety. Dziewczyna nie ma poczucia, że powinna przestrzegać zasad, jakimi rządzi się społeczność wiejska, za swoje nieszczęścia obwinia innych. Nie jest zachlanna na posiadanie zieni wysokość zapisu, który uczytuł dla niej Maciej Boryna, nie robi na niej wrażenia. W sprawach życiowych wykazuje bierność, o swoim losie porwała decydować matce, lepiej orientującej się, jak należy żyć w gromadzie. Ta odmien-ność bohaterki staje się przyczyną jej nieszczęścia i odizolowania. Niemoralne prowadzenie się nie odgry wa to najistotniejszej roli (np. wielokrotnie pojawiają się w powieści wskazówki, że nie ona jedna we wsi zdradzała męża, ale tylko ona została tak potępiona). Bohaterka ma uzdolnienia artystyczne. Wycinanki, którymi ozdabiała chahupę, powszechnie podziwiano. Odznacza się też niezwykłą wrażliwością muzy cmą. Często zdarzało się jej płakać w kościele, gdy tylko usłyszała dźwięk organów. Wyróżnia się, dlatego musi zostać odsunięta od społeczności wiejskiej, wymagającej od wszystkich bycia z gromadą.
Józia Borynianka
najmłodsza córka Macieja Boryny, skrzat jeszcze. Pomaga w gospodarstwie ojca, jest pracowita i uczynna, bardzo brakuje jej matki, dlatego przywiązuje się do Hanki. Ma wesołe usposobienie, lubi się bawić. Bardzo przeżywa kłótnie w domu rodzinnym.
Roch
(Rocho-jak mówią na niego mieszkańcy Lipiec) tajemniczy pątnik, który uczy wiejskie dzieci czytania w języku polskim, opowiada historie z życia Jezusa oraz dziejów Polski. Jest we wsi szanowany. Spełnia ważną rolę w rozbudzaniu świadomości narodowej chłopów.
Agata
krewna Kłębów, żebraczka, kobieta łagodna i pobožna, marzy o własnym łóżku i gospodarskim pogrzebie.
Gatunek literacki: powieść modernistyczna, utwór ma też cechy epopei.
Cechy gatunku widoczne w utworze
Cechy Chłopów” jako powieści to wielowątkowość, duża liczba bohaterów, obecność narratora, fabuły i świata przedstawionego. Utwór jest utrzymany głównie w konwencji realizmu, ale posiada też cechy właściwe powieści modernistycznej, tzn. są w niej obecne charakterystyczne dla tej epoki kierunki lite-rackie: naturalizm, symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm.
Cechy epopei to ukazanie bohaterów (zbiorowość chłopska) na tle ważnych wydarzeń (przemiany społeczne, budzenie się wśród mieszkańców wsi świadomości narodowej), dwupłaszczyznowość świata przedstawionego (płaszczyzna realistyczna i mityczna), ukazanie bohaterów w sposób heroiczny (np. Boryna, Hanka). W powieści mamy też do czynienia z naśladowaniem cech stylistycznych właściwych epopei, takich jak: szczegółowość opisu pełniąca funkcję retardacji (czyli celowego spowolnienia tempa akcji), elementy fantastyki ludowej, obecność realistycznego narratora.
Podział według struktury społecznej.
Mieszkańcy wsi tworzą społeczeństwo wewnętrznie bardzo zhie-rarchizowane. Pozycję społeczną wyznaczają: przede wszystkim ziemia, posiadanie poza ziemią innych źródeł dochodów (np. kowal), wiek (starzy muszą bronić swojej pozycji przed dziećmi), wiedza (np. Roch, kowal, proboszcz rozumieją wiadomości przychodzące ze świata i tłumaczą je innym, Jambroży zna się na leczeniu) oraz osobowość (np. z Jagustynką, choć jest biedna, ludzie się liczą, bo ma ostry język).
Na szczycie wiejskiej drabiny społecznej znajdują się: proboszcz, organista, wójt, kleryk Jaś. Bardzo ważni są też najbogatsi gospodarze, wśród których prym wiedzie stary Boryna. Jego pozycję częściowo odziedziczy syn Antek. Do średnio zamożnych chłopów należą: rodzina Jagny (czyli Paczesiowie), kowal i jego żona, rodzina Hanki (czyli Bylicowie), Gołębiowie. Najniższą warstwą społeczną są parobcy (naj mowani przez gospodarza na cały rok), komornicy (bezrolni, mieszkający w cudzej chacie za komorne, wynajmowani do prac sezonowych), wyrobnicy (najemnicy dniówkowi): Kuba Socha, Witek, Agata, Jagustynka
Gromada wiejska jako bohater zbiorowy
. Mino wewnętrznego rozwarstwienia gromada lipiecka stanowi spójną całość. Zaznacza się to szczególnie w późniejszych tomach utworu (np. scena obrony lasu przed drwałami, którzy dokonują wyrębu na polecenie dziedzica). Dzięki temu, że społeczność wiejska jest tak bardzo wewnętrznie zwarta, jest ona ukazana jako siła, która może odegrać istotną rolę w odro dzeniu narodu. Gromada kieruje się wspólnym prawem moralnym. Lipczanie przestrzegają odwiecznych norm i pracują według dawnych zasad. Życie gromady jest wyznaczone przez prawa natury (narodziny i śmierć, wykonywane prace polowe, sposób zachowania wynikający z walki o przetrwanie) oraz prawa kultury wiejskiej (obyczaje, obrzędy, sposób zachowania). W utworze poznajemy codzienność, moral-ność, język, sposób myślenia chłopów.
Na tle gromady scharakteryzowane zostały postacie indywidualne: Boryna, Antek, Jagna, Hanka. W kolejnych tomach ich sylwetki zmieniają swoje znaczenie. W tomie I uwaga skupiona jest wokół postaci Boryny, w II na czoło wysuwa się miłość Antka i Jagny, w III Boryna leży chory, Antek przebywa w więzieniu, a centralną postacią staje się walcząca o byt i miłość Hanka. Zaś w tomie IV uwaga skupia się głównie na postaci Jagny
Karczmarz Jankiel
jest Żydem, wykorzystuje słabość chłopów do alkoholu, aby jak najwięcej zarobić. Mieszkańcy wsi go nie lubią, jednak w karczmie bywają często. Karczmarz nie utożsamia się ze wsią i jej mieszkańcami.
Jambroży
starzec, zna się na chorobach, pomaga mieszkańcom wsi je leczyć, więc jest powszech nie szanowany, lubi wypić i często zachodzi do karczmy. Pełni funkcję kościelnego.
Mateusz Gołąb
wiejski amant, wyróżnia się siłą i urodą, narzuca się lagnie. W późniejszych tomach wikła się w romans z Tereską, której mąż przebywa w wojsku. Na końcu myśli o oženieniu się z owdowiałą Jagną. Tylko on próbuje obronić ją przed tłumem dokonującym samosądu.
Jagustynka
stara wyrobnica, która przepisała swoją ziemię na dzieci w zamian za tzw. „wycug” (dożywotnie utrzymanie) i została pozbawiona przez nie środków do życia. Budzi strach z powodu zgryźliwego usposobienia i zamiłowania do plotek. Wie wcześniej niż inni, co się we wsi dzieje, dobrze zna psychikę ludzką.
Młynarz
jest jednym z najbogatszych mieszkańców wsi, ale nie jest lubiany, gdyż wykorzystuje pozycję monopolisty, aby jak najwięcej zarobić. To człowiek mściwy i skąpy.
Kowal
jest mężem Magdy, córki Boryny. To człowiek bardzo chciwy. Nie ujawnia swoich po-glądów, zawsze zgadza się z rozmówcą, aby coś zyskać. Chętnie bierze udział w różnych interesach.
Proboszcz
postać bardzo ważna we wsi, jednocześnie będąca z racji zawodu i wykształcenia poza nią. Sprawuje duchową opiekę nad mieszkańcami Lipiec, ale jest też gospodarzem, któremu zależy na dobrych plonach, hodowli zwierząt. Potrafi zgromić lipczan za niemoralne zachowanie (np. napomina Antka z ambony). Ich biedę przyjmuje jako naturalną kolej rzeczy, więc nie próbuje jej zaradzić. Dla własnej wygody nie miesza się do polityki, choć jest przecież świadomy sytuacji państwa pod zaborami
Wójt
oszust i malwersant. W pierwszym tomie poznajemy go jako liczącą się we wsi osobę. Jednak później okazuje się, że współpracuje z władzami zaborczymi (namawia do głosowania za powsta niem szkoły w Lipcach). Romansuje z Jagną. Prowadzi zbyt wystawne życie, wydając nawet pieniądze z kasy gminy. Trafia do aresztu, całe jego gospodarstwo zostanie sprzedane, a być może i wieś będzie musiała zwrócić jego długi. To postać, która wpadła w sidła władzy i własnych ambicji, i ponosi, tego tragiczne konsekwencje.
Organiścina
kobieta zaradna, skupiona na gospodarstwie i miłości do syna Jasia, który jest jej największą dumą. Jej postać nabiera znaczenia w ostatnim tomie ze względu na rodzącą się miłość Jagny i Jasia. To organiścina stoi za wypędzeniem Jagny ze wsi.
Jasio
syn organisty, który uczy się w seminarium. Wydelikacony, ustępliwy. Wygodnie mu być chronionym przez matkę, a jednocześnie cieszyć się szacunkiem całej wsi, która widzi w nim przyszłego księdza. Nie zaznał trudu życia wiejskiego. Przeraża go śmierć. Lubi literaturę, chętnie przenosi się w jej świat. Zakochuje się w Jagnie, ale nie umie jej bronić, we wszystkim podporządkowuje się matce.
Realistyczny i uniwersalny obraz wsi.
Dzięki powieści poznajemy życie wsi polskiej pod koniec XIX w.
Każde święto religijne (Zaduszki, Boże Narodzenie, Wielkanoc, Boże Ciało), obyczaj (jarnark, odwie dzanie grobów, pielgrzymka do Częstochowy) czy prace polowe są dokładnie opisane. Dowiadujemy się, jakie wydarzenia towarzyszyły obrzędowi weselnemu i pogrzebowemu, w jaki sposób odbywał się sąd, jakie rozmowy towarzyszyły zbieraniu się chłopów przy najrozmaitszych okazjach, jakie mechanizmy i prawa regulowały życie wiejskiej społeczności, a nawet co można było zamówić w wiejskiej karczmie i ile to kosztowało. Jednocześnie obraz ten jest bardzo uniwersalny. Jest to powieść o życiu ludzkim we wszelkich jego aspektach. Ukazuje panoramiczny obraz wsi oraz ludzkiego bytowania na ziemi.
Mityzacja rzeczywistości.
Uniwersalność obrazu wiejskiego życia i postaw bohaterów przenosi go w sferę archetypu (prawzoru zachowania) i mitu. To, co dzieje się w Lipcach w ciągu jednego roku, mogłoby dziać się wszędzie i w każdym czasie. Podstawowe mechanizmy, które regulują zachowanie ludzi: miłość, zazdrość, praca, zachłanność, walka o byt, podporządkowanie wspólnocie ludzkiej, są za-wsze aktualne. Opisywana rzeczywistość nabiera cech mitu (jest mityzowana) nie tylko poprzez umiesz czenie akcji w zamkniętej przestrzeni i uniwersalnym czasie (bezczas historyczny). Jeszcze bardziej służy temu wprzęgnięcie zwykłych wydarzeń związanych z czasem linearnym w czas wiecznych powrotów, wynikający z rytmu przyrody oraz kalendarza roku liturgicznego. Można mówić o przenikaniu się po-rządku fabularnego i egzystencjalnego z porządkami cyklicznymi, powtarzającymi się (prace polowe, rok liturgiczny patrz „Kompozycja”). Dzięki takiemu zabiegowi opisywana rzeczywistość staje się uniwersalnym modelem chłopskiego życia.
Nobilitacja chłopskiego bytowania.
Mityzacja rzeczywistości nie jest celem sama w sobie. Ma słu-żyć podniesieniu rangi chłopskiego życia (nobilitacji), podkreśleniu jego znaczenia i piękna. Z tego po-wodu autor zaznacza dwie najważniejsze wartości w życiu bohaterów tej powieści. Są nimi: ziemia i praca na niej. To one sprawiają, że gospodarz wiejski różni się od wszystkich innych zawodów. Chociaż chłopi mają swoje wady, nie są idealizowani, to jednak oni dają ludziom chleb. Traktują swą pracę rzetelnie i uczciwie. Gospodarz nie jest najemnikiem, któremu zależy na jak największym zysku przy minimalnym wkładzie pracy. Nie oszczędza nikogo, także siebie, aby praca była wykonana na czas i tak, jak należy. Wiejska kultura jest przedstawiona jako pełna godności, oparta na tradycji wielobarwna, ciekawa i przede wszystkim potrzebna krajowi, który jest poddany wynarodowieniu przez zaborców
Relacje między ludźmi.
Zobowiązanie wobec ziemi określa także charakter relacji w rodzinie, którą można określić jako zespół współpracowników. Większym zespołem jest wieś, potrafiąca wspólnie bro-nić swoich interesów nawet w sposób najbardziej bezwzględny. Motywacja czynów chłopów nie jest duchowa ani idealistyczna, lecz wynika z twardych realiów życia. To właśnie daje chłopom siłę. Kto chce zasłużyć na szacunek gromady, musi się stosować do jej praw. W ten sposób utrzymywana jest równo-waga między dbaniem o własne dobro (zachowanie konieczne, aby przeżyć) a dbaniem o wspólnotę (często za cenę rezygnacji z własnych potrzeb).
Religijność.
W życiu społeczności wiejskiej religia odgrywa jedną z kluczowych ról. Ponieważ chłopi traktują pracę na roli nie tylko jako źródło utrzymania, lecz także jako wypełnianie obowiązku wobec ziemi i ludzi, dlatego każda ich czynność jest wypełnianiem woli Bożej, nadaje godność ludzkiemu bytowaniu. Praca na roli podlega sakralizacji. Ziemia jest jak gdyby utożsamiana z Bogiem, bywa określa-na epitetem święta. Narrator bardzo często porównuje wschodzące słońce do monstrancji. Uczucie jed-ności ze światem przyrody, którego często doświadczają chłopi, jest zarazem uczuciem jedności z Bogiem. Staje się źródłem praw moralnych. Jest autentyczną wiarą. Natomiast instytucja Kościoła, postać probo-szcza, odgrywają nieco mniejszą rolę w życiu duchowym. Chłopi często doświadczają religijnego wzru-szenia, ale nie zawsze przekłada się to na lepsze życie, np. Kuba po uniesieniu przeżywanym w kościele idzie do karczmy, gdzie się upija. Najpiękniej są w utworze ukazane przeżycia religijne najuboższych (Witek, Agata, Kuba), których prosta wiara jest wzruszająca, bezinteresowna i prawdziwa.
Impresjonizm
ujawnia się szczególnie w opisach krajobrazu przesyconych światłem, grą kolorów, z uchwyceniem odcieni kolorystycznych i niezwykłości przemijającej chwili; oddaje wrażenia: Rozbolałe dźwięki pojękiwały po omglonych, pustych polach; ponurym głosem żałoby wołały w ten dzień smętny, w ten dzień, co wstał blady, spowity w mgły aż do tych dal zapadłych, do tych bezkresów ziemi i nieba, siny aż do niezgłębionej topieli podobny
Naturalizm:
motywacja działań bohaterów wynika często z biologicznej walki o byt. Ich życie jest podporządkowane prawom i cyklom natury, o czym świadczy także kompozycja utworu. W utworze odnajdujemy opisy scen brutalnych, odsłaniających brzydotę i fizjologię, jak chociażby scena odrąbania nogi i śmierci Kuby: Kuba leżał bezwładny, dychał coś niecoś i rzęził przez zwarte zęby, że trzeba było je nožem podważyć, by mu nieco wody wlać do gardła. Nogę miał przerąbaną w kolanie, ledwie się trzymała na skórze i obficie krwawiła
Ekspresjonizm:
pisarz w mistrzowski sposób opisuje stany duszy i gwałtowne emocje towarzyszące bohaterom; ten kierunek dominuje np. w opisach uniesień religijnych Witka, Kuby, Jagny oraz przede wszystkim w scenach spotkań miłosnych Jagny i Antka (t. II, rozdz. 11):
-Nie bojasz się, Jagus, co?
Dyć bym za tobą poszła w cały świat na śmierć! - szepnęła z mocą, tuląc się do niego zapa-miętale… […]
Prawda… tutaj nikto nas nie spłoszy… Sami jesteśmy…
Sami!… i taka ciemnica… i… szeptała rzucając mu się na szyję i obejmując go ze wszystkiej
mocy szału i miłości….
Symbolizm:
autor w kluczowych momentach fabularnych odwołuje się do potęgi przedstawienia symbolicznego, np. zestawiając śmierć parobka Kuby z opisem radości towarzyszącej weselu (życie i śmierć, radość i cierpienie, samotność i bycie z innymi) czy też obrazując związek chłopa z ziemią poprzez śmierć Macieja Boryny na polu (t. III, rozdz. 11):
Błyskawica otworzyła mu oczy z pomroki śmiertelnej, niebo się rozwarło przed nim, a tam w jasnoś ciach oslepiających Bóg Ociec, siedzący na tronie ze snopów, wyciąga ku niemu ręce i rzecze dobrotliwie:
- Pójdzi-że, duszyczko człowiecza, do mnie. Pójdzi-że, utrudzony parobku…
Zachwiał się Boryna, roztworzył ręce, jak w czas Podniesienia:
-Panie Boże zaplać! - odrzekł i runął na twarz przed tym Majestatem Przenajświętszym
