Ballady i romanse - Adam Mickiewicz Flashcards
GENEZA BALLAD I ROMANSÓW
Po ukończeniu studiów Mickiewicz wyjechał do Kowna, gdzie podjął pracę jako nauczyciel. W tym czasie na jego wrażliwość poetycką niewątpliwie wpływały kontakty z litewskim folk- lorem, okoliczną przyrodą oraz lektura utworów romantycznych George’a Gordona Byrona, Fryderyka Schillera i Johanna Wolfganga Goethego. Osobiste i czytelnicze doświadczenia Mickiewicza z tego okresu ukształtowały jego światopogląd i zaowocowały serią przełomo- wych dzieł w literaturze polskiej. Pierwszym z nich były wydane w 1822 r. Ballady i romanse (tom pierwszy Poezji). Opublikowanie tego zbioru, składającego się z 14 utworów, zapocząt- kowało w naszej kulturze epokę romantyzmu.
LUDOWE KORZENIE BALLADY ROMANTYCZNEJ
Mickiewicz zaczął pisać ballady, zainspirowany niemieckimi utworami należącymi do tego ga- tunku oraz miejscowym folklorem - pieśniami i legendami. Poeta dostrzegł w rodzimej kulturze ludowej bliski romantykom sposób postrzegania świata. Dla ludu, podobnie jak dla romanty- ków, rzeczywistość ziemska, fizyczna oraz nadprzyrodzona stanowiły jedność i wzajemnie się przenikały. W ludowych wierzeniach główną siłą działającą na ziemi jest natura. To ona utrzy- muje ład w otaczającej człowieka rzeczywistości. Jest źródłem praw moralnych; wpływa na bieg dziejów i ludzkie losy. Taka koncepcja świata jest obecna zarówno w ludowych opowie- ściach, jak i w inspirowanych nimi balladach. Wiele tu zjawisk nadprzyrodzonych, fantastyki - upiorów, dusz niewiernych kochanków zaklętych w drzewa, zjaw strzegących tajemnicy zato- pionych miast. Mickiewicz, wzorem współczesnych sobie poetów niemieckich, lokalne pieśni gminne zreinterpretował, przekształcił i wpisał w konwencję gatunkową ballady.
Geneza
Poszukując własnej tożsamości kulturowej, polscy twórcy doby romantyzmu sięgnęli do obszarów ro- dzimej kultury ludowej, aby z niej czerpać świeże i oryginalne motywy artystyczne. Rodzimy folklor był ponadto znakiem odrębności narodowej, niezależnej od obowiązującej w oświeceniu kultury śród- ziemnomorskiej opartej na greckich i rzymskich mitach oraz antycznej historii.
Ludowa kultura duchowa jednoznaczna ze swojskością, prywatnością i prowincjonalnością, zawiera- jąca w sobie lokalne legendy i wyobrażenia, stała się przeciwieństwem sztywnych i ograniczających romantyczną wyobraźnię reguł sztuki klasycystycznej. W narodowym folklorze romantycy odnaleźli te pierwiastki, które zbudowały ich światopogląd: siły irracjonalne wymykające się spod władzy ro- zumu, przekonanie o duchowej łączności człowieka i natury, pełen grozy i niesamowitości, właściwy obszarom północy charakter, wreszcie moralność, która oparła się na prostym przekonaniu, że każda zbrodnia zostanie ukarana. Ludowe baśnie, zabobony, obrzędy i zaklęcia oraz tzw. naturalna wiedza zostały podniesione do rangi wysokiej kultury, znalazły swoje miejsce w dziełach romantycznych twór ców i stały się dzięki nim także wzorcem kultury narodowej.
Jako pierwszy do literatury polskiej twórczość ludową wprowadził Adam Mickiewicz, publikując pierw- szy tom Poezji z zawartymi w nim Balladami i romansami. W inspirowanych folklorem Mickiewiczow- skich balladach pojawiają istoty nadprzyrodzone, w romantyczny sposób wykreowana zostaje natura, a ponadto wynika z nich ludowa koncepcja sprawiedliwości (nie masz zbrodni bez kary).
Ludowość romantyczna
W romantyzmie kultura ludowa stanowiła źródło inspiracji twórców. Była tworzona przez prostych, niewykształconych ludzi. Cechuje ją narodowa odrębność (związek z lokalnym kolorytem), prowincjo nalność, swoisty stosunek do natury jako obszaru działania tajemnych sil, wiedza naturalna” (o rodi nach i ich działaniu, zwierzętach i oddziaływanlu żywiołów). Dla oświeceniowego racjonalisty, który tego typu przekaz traktuje jako zabobon, była ona wyrazem prymitywizmu myślowego i zacofania. Po ski romantyzm uczynił folklor nowym modelem sztuki, a ludową etykę zapisarią w ustnych przekazach (baśnie, ludowe ballady) uznał za niesłusznie pomijaną, autentyczną, i zgodną z prawem naturalnym Pogańskie obrzędy, świat duchów i upiorów, proste życie chłopów, metafizyczna koncepcja natury stały się pożywką wyzwolonej romantycznej wyobraźni.
Fantastyka
Ballady romantyczne odwołują się do baśniowych wyobrażeń świata, które dopuszczają zjawiska sprzeczne z rozumem, irracjonalne (np. tajemnicze mieszkanki jezior - Świtezianki, ingerowanie zja w świat zyjących, wymierzanie sprawiedliwości przez elementy przyrody), Motywy fantastyczne wiążą się z przekonaniem o możliwości widzenia oczyma duszy” i kontaktu ze zjawiskami, których rozum nie wyjaśnia
Cechy ballady romantycznej
- gatunek wywodzący się z tradycji ludowej
- jej bohaterowie pochodzą z ludu
cechuje się synkretyzmem rodzajowym (połączeniem elementów lirycznych, epickich i dramatycz
nych)
- wyraza ludowe prawdy moralne i prezentuje ludowy sposób widzenia świata
- ważną rolę odgrywa w niej natura, której przypisane są cechy fantastyczne (wymierza i egzekwuje sprawiedliwość, jest pełnoprawnym bohaterem)
- jest przepełniona grozą i tajemniczością
cechuje się prostym językiem z elementami gwary
- jest melodyjna i rytmiczna
Mickiewicz wprowadził do polskiej literatury nowy gatunek - balladę romantyczną. Jej cechy to:
różnorodność stylistyczna - zestawienie ele- mentów humorystycznych i pełnych grozy (Lili- je - ballada z przewagą elementów grozy, Pani Twardowska - ballada humorystyczna);
synkretyzm rodzajowy i gatunkowy - nie- przestrzeganie reguły czystości gatunków, łącze- nie cech trzech rodzajów literackich: epiki (obec- ność narratora, fabuła), liryki (utwory o budowie stroficznej, napisane wiersze, bogactwo srodków stylistycznych, emocjonalność narratora) i dra- matu (obecność dialogów, akcja skonstruowana na zasadzie tragedii);
nastrój tajemniczości i grozy - oparcie fabuły utworu na dramatycznych wydarzeniach, takich jak zbrodnia, zdrada, zemsta (zabójstwo pana w balladzie Lilije);
- ludowość - wykorzystywanie motywów fabu- larnych i postaci z legend, podań, wierzeń lu- dowych, przyjęcie postawy światopoglądowej prostego ludu - jego moralności, wiary w cuda,
odrzucenie klasycystycznego racjonalizmu czło- wieka wykształconego, stylizacja językowa (boha- terowie z ludu: Karusia w Romantyczności);
- fantastyka - traktowanie zjawisk nadprzyrodzo- nych (zjaw, duchów, rusałek) jako oczywistych i naturalnych, współistnienie świata realnego (ballady są silnie osadzone w realiach lokalnych) i nadprzyrodzonego, który ingeruje w życie ludzi (łączenie w utworach konwencji realistycznej i fantastycznej):
- pejzaż romantyczny ukazywanie wydarzeń
na tle budzącej niepokój przyrody, potężnej i nie- przeniknionej; typowe dla krajobrazu romantycz- nego obrazy: wzburzona woda, ciemny las, ta- jemnicza mogiła, światło księżyca (obraz jeziora w balladzie Switeż):
melodyjność regularność wersyfikacyjna, liczne powtórzenia, występowanie refrenu (po- wtórzenia w Lilijach: «To ja, twój mąż, twój mąż!»):
historyzm - nawiązania do przeszłości, zwłasz- cza do średniowiecza (dawne dzieje w balladzie Świteź).
Ballada
gatunek synkretyczny łączący cechy epiki (narrator, bohaterowie, wyda- rzenia), liryki (nastrojowość, skupienie na emocjach) i dramatu (dialog); w literatu rze polskiej spopularyzowany przez romantyków. Treść ballady nawiązuje do opo wieści ludowych, łączy elementy realistyczne z fantastycznymi. Charakterystyczna jest dla niej mroczna, tajemnicza, przepełniona grozą aura. Ważną rolę w balladzie odgrywa natura tworząca nastrój i stanowiąca tło dla przeżyć bohaterów; istotna jest problematyka moralna eksponująca kwestię winy i kary.
Bohaterowie
Bohaterami ballad są mieszkańcy wsi, miasteczek i okolic Nowogródka.
Bohaterowie realistyczni to wiejska zbiorowość, np. w „Dudarzu” radośnie obchodząca święto rolnicze lub w „Romantyczności” mająca serce i patrząca w serce. W tej społeczności pojawiają się indywidualne postacie, np. tragiczna matka, przyjaciółka (,,Kurhanek Maryli”), zakochany, lecz nie- dotrzymujący przysięgi strzelec („Świtezianka”), pasterz, który stracił ukochaną, jego ojciec („Kurhanek Maryli”), kochający ojciec („Powrót taty”), Karusia rozmawiająca z duchem ukochanego („Romantycz- ność”), Krysia wykorzystana i porzucona przez pana („Rybka”) czy niewinne dzieci („Powrót taty”). Obok społeczności żyją: Pustelnik („Lilije”), wędrujący po świecie dudziarz („Dudarz”), flisak spławiający towary Niemnem („Kurhanek Maryli”) oraz zbójnicy („Powrót taty”). Przedstawiane osoby pełnią różne funkcje w społeczności: w „Pani Twardowskiej” w karczmie bawi się szewc i urzędnik sądowy, urzęd- nikiem jest też ojciec Maryli z „To lubię, wiejski ksiądz błogosławi pracujących („Świtez”), a kupiec sprowadza z dalekich stron towary („Powrót taty”).
Szeroko prezentowana jest warstwa ziemian: pragnący poznać tajemnicę jeziora pan na Płużynach
ze Świtezianki”; pan, który obiecywał wiejskiej dziewczynie małżeństwo, a ożenił się z księżną
(„Rybka”); bogaty i pusty wewnętrznie Tukaj - właściciel mnogich włości; niewierna małżonka zbrod- niarka („Lilije”). Jest też pełen buty i fantazji szlachcic Twardowski z „Pani Twardowskiej, a w „Do przyjaciół pojawia się zakochany bez wzajemności w bogatej pannie narrator, w którym można dostrzec rysy autora. Z wyższą warstwą związana jest służba - wierna w „Tukaju”, nielubiąca swojego pana ⚫w „Rybce. Przedstawieni są też bohaterowie historyczni: rycerze króla Bolesława Śmiałego („Lilije”); Tuhan i Mendog, średniowieczni książęta litewscy („Świteź”); czy dzielny Emrod - przedstawiciel kul- tury dworskiej z „Rękawiczki” i dama jego serca - Marta.
Bohaterowie fantastyczni to świtezianki („Świteź, „Świtezianka”), syrena („Rybka”), mieszkańcy piekła, np. Mefistofeles („Pani Twardowska, „Tukaj”) i duchy (Jaś - ukochany Karusi z „Romantyczno- ści”, mąż zabity przez niewierną żonę w „Lilijach, Maryla - córka urzędnika, która wzgardziła miłością Józia).
W balladach prawomocnym bohaterem jest również przyroda. To np. kruchy i wrażliwy kwiatek, chcący zaznać pełni życia („Pierwiosnek”), drzewo z wcieloną duszą niewiernego strzelca („Świtezianka”), je zioro skrywające miasto oraz rosnące w wodzie cary - kwiaty, które zabiły wrogich Rusinów („Świtez”).
Problematyka i główne przesłanie utworów
Przedstawiony w zbiorze obraz świata jest zgodny ze światopoglądem romantycznym. Bohaterowie kie rują się w życiu sercem, cenią intuicję, wiarę i przeczucie. Cechuje ich nowy typ wrażliwości wyczuleni na zjawiska nadrealne, wierzą w kontakt z światem duchów, odczuwają respekt przed zjawiskami natury, tłumacząc ich niezwykłość istnieniem rzeczywistości pozazmysłowej. Siły nadprzyrodzone ingerują w życie ludzi: negatywnie, np. straszą (w „To lubię”), podsuwają zdradzieckie cyrografy (Tukaj Pani Twardowska”), lub pozytywnie, np. broniąc niewinnych przez ich zatopienie (Świteż”). Przyroda jako współbohater potrafi zachwycić swoją urodą i być miejscem miłosnych spotkań, ale też budzić niepokój lek Ma niezwykłą moc i czasem jest narzędziem sprawiedliwości (utopiony niewierny kochanek, Rusini zabici mocą kwiatów, lilie na grobie).
Ważnym tematem są przyczyny ludzkich zachowań, w tym rola uczuć. Narrator pokazuje np. obłęd Karusi po śmierci ukochanego (Romantyczność”), ujawnienie się ludzkich uczuć zbója pod wpływem wzruszenia („Powrót taty”), samobójstwo zdradzonej kochanki („Rybka”), rozpacz bliskich po śmierci Maryli („Kurhanek Maryli”) oraz strach przed karą („Lilije”). Autor wpłata w przytoczone historie proste nauki moralne, sprowadzające się do głównej zasady: miej serce i patrzaj w serce.
W tekstach pojawia się obraz życia wiejskiej społeczności. Wydarzenia rozgrywają się w istniejącym realnie miejscu, wskazanym poprzez użycie konkretnych nazw topograficznych, np. Świteź, Niemen, Phużyny. Przedstawione są zajęcia mieszkańców (np. całodzienna praca na polu w „Kurhanku Maryli, obchody wiosennego święta dosiewek w „Dudarzu”), ich losy (np. nieszczęśliwa miłość w „Dudarzu, śmierć, a nawet próba jej przechytrzenia w „Tukaju”). W utworach zgromadzonych w zbiorze można też zauważyć istnienie problemów społecznych na wsi. Przykładem może być historia przedstawiona w „Rybce” - dramat wiejskiej dziewczyny skrzywdzonej przez pana oraz niechęć służącego do swoich pracodawców
Autor prezentuje świat wartości wyznawanych przez lud: sprawiedliwość, miłość, wiara, wierność, uczciwość, dobroć, gotowość do pomocy innym, szacunek dla przeszłości oraz pokora wobec sił natury. Odnosi do niego opisywane postawy moralne, jednoznacznie je oceniając. Pokazuje, że zgodnie z moral- nością ludową zło zawsze zostaje ukarane, a dobro wynagrodzone.
Warto zwrócić uwagę na rozmaitość tradycji, z których czerpał Mickiewicz. Dominują utwory utrzymane w stylu pieśni gminnej, np. „Lilije”, „Rybka”, „Kurhanek Maryli”. Elementy kultury sarmackiej można za to odnaleźć w postawie Twardowskiego bohatera „Pani Twardowskiej, podczas gdy tra dycje rycerskie widoczne są w „Świtezi” i „Rękawiczce.
