Rehabilitacja - Wisława Szymborska Flashcards
Rehabilitacja - Wisława Szymborska
Korzystam z najstarszego prawa wyobraźni
i po raz pierwszy w życiu przywołuję zmarłych,
wypatruję ich twarzy, nasłuchuję kroków,
chociaż wiem, że kto umarł, ten umarł dokładnie.
Czas własną głowę w ręce brać
mówiąc jej: Biedny Jorik, gdzież twoja niewiedza,
gdzież twoja ślepa ufność, gdzież twoja niewinność,
twoje jakośtobędzie, równowaga ducha
pomiędzy nie sprawdzoną a sprawdzoną prawdą?
Wierzyłam, że zdradzili, że niewarci imion,
skoro chwast się natrząsa z ich nieznanych mogił
i kruki przedrzeźniają, i śnieżyce szydzą
- a to byli, Joriku, fałszywi świadkowie.
Umarłych wieczność dotąd trwa,
dokąd pamięcią się im płaci.
Chwiejna waluta. Nie ma dnia,
by ktoś wieczności swej nie tracił.
Dziś o wieczności więcej wiem:
można ją dawać i odbierać.
Kogo zwano zdrajcą ten
razem z imieniem ma umierać.
Ta nasz nad zmarłymi moc
wymaga nierozchwianej wagi
i żeby sąd nie sądził w noc,
i żeby sędzia nie był nagi.
Ziemia wre a to oni, którzy są już ziemią,
wstają grudka po grudce, garstka obok garstki,
wychodzą z przemilczenia, wracają do imion,
do pamięci narodu, do wieńców i barw.
Gdzież moja władza nad słowami?
Słowa opadły na dno łzy,
słowa, słowa niezdatne do wskrzeszania ludzi,
pis martwy jak zdjęcie w blasku magnezji.
Nawet na pół oddechu nie umiem ich zbudzić
ja, Syzyf przypisany do piekła poezji.
Idą do nas. I ostrzy jak diament
- po witrynach wylśnionych od frontu,
po okienkach przytulnych mieszkanek,
po różowych okularach, po szklanych
mózgach, sercach cichutko tną.
treść
W wierszu poetka zawarła problem ludzkiej egzystencji na tle ważnych wydarzeń histo-rycznych. Utwór pochodzi z tomu Wołanie do Yeti (1957). Rok wcześniej miały miejsce tragiczne wydarzenia czerwcowe w Poznaniu oraz październikowe na Węgrzech. Właśnie do węgierskiego zrywu antykomunistycznego nawiązała Szymborska w Rehabilitacji, cho-ciaż, ze względów cenzuralnych, słowa „Węgry”, „październik” czy „rewolucja” nie pojawiają się w utworze ani razu. Wiersz traktuje o krzywdzie, jakiej doznają ludzie, która na zawsze pozostawia trwały ślad w ich pamięci i duszy. Poetka odwołuje się tu do całej spuścizny literackiej i kulturowej naszej cywilizacji: do mitologii greckiej („ja, Syzyf przypisany do pie-kła poezji”) oraz do Szekspira („Biedny Jorik” - bohater jednego z monologów Hamleta). Podmiot liryczny prowadzi monolog skierowany do nieżyjącego od lat Jorika, podkreślając całą jego ufność i niewinność. Z utworu przebija smutna refleksja nad zagubieniem i znikomością człowieka w świecie. Słowem kluczem wydaje się być w tym przypadku wieczność” rozumiana jako dar, który można otrzymać od drugiego człowieka, ale można też utracić: Umarłych wieczność dotąd trwa, / dokąd pamięcią się im placi./(…) Dziś o wieczności więcej wiem: / można ją dawać i odbierać. Człowiek ma ogromną siłę, može niszczyć i tworzyć legendy, jest jednocześnie bezbronny wobec historii i czasu, jaki nieustannie upływa w pro-cesie istnienia świata. Ludzie walczący z sowiecką interwencją byli w komunistycznych środkach masowego przekazu nazywani bandytami, mordercami i zdrajcami, odmawiano im wszelkiej czci i godności. Pisze o tym Szymborska Kogo nazwano zdrajcą - ten razem z imieniem ma umierać”.
KONTEKST HISTORYCZNY
Po II wojnie światowej władze komunistyczne, działając na polecenie Związku Radzieckiego, prowadziły szeroko zakrojoną akcję propagandową skierowaną przeciwko żołnierzom Armii Krajowej oskarżały jej członków o liczne zbrodnie i działania na szkodę paristwa.
Niszczono pamięć o bohaterach, którzy zginęli w walce, a tych, którzy przeżyli, prześladowa-no, więziono i torturowano. Powolne przywracanie pamięci nastąpiło dopiero po zakończeniu w Polsce okresu stalinowskiego, po 1956 r. Szymborska poświęciła swój wiersz Rehabilitacja, z tomu Wołanie do Yeti, procesowi rehabilitacji bohaterów. Dodatkową inspiracją do jego napisania były również wydarzenia na Węgrzech i w Polsce - zbrojne stłumienie przez Armię Radziecką powstania węgierskiego w 1956 r. oraz tzw. poznański Czerwiec, czyli bunt robot-ników krwawo zdławiony przez Ludowe Wojsko Polskie.
KONTEKST BIOGRAFICZNY
Rehabilitacja jest utworem, w którym poetka dokonuje rozliczenia nie tylko z czasami stalini-zmu, lecz także z własną dotychczasową twórczością, która gloryfikowała ustrój komunistycz-ny i była utrzymana w poetyce socrealizmu. Młoda poetka swoje wczesne wiersze pisała bowiem, opowiadając się po stronie nowego systemu. Dlatego tytuł wiersza jest wieloznaczny. Z jednej strony odnosi się do procesu przywracania pamięci o tych, którzy stali się ofiarami polityki komunistycznej, z drugiej - do formy zrehabilitowania samej siebie przed odbiorcami. Wiersz staje się więc próbą wytłumaczenia z popełnionych błędów. Tom poezji Wołanie do Yeti przynosi nową poetykę i nowe tematy wierszy. Szymborska pisze z charakterystycznym dla siebie dystansem, a rozliczeń dokonuje ostrożnie, sceptycznie traktując patos towarzyszący upamiętnianiu ofiar. Rozliczenie ze stalinizmem prowadzi autorkę do uniwersalnych rozważań nad kondycją etyczną człowieka oraz do próby odnalezienia ocalałych wartości.
POETYCKA POKUTA
Wiersz Rehabilitacja to rodzaj poetyckiej ekspiacji utrzymariej w formie liryki bezpośred-niej. Monolog liryczny ma więc postać wyznania, spowiedzi, rozliczenia. Taka kreacja osoby mówiącej pozwala na utożsamienie jej z autorką, która ujawnia w utworze bardzo osobiste refleksje. Jednocześnie mówi w imieniu zbiorowości, o czym świadczą zaimki nam czy na szych. To zatem także oskarżenie całego pokolenia pryszczatych - środowiska młodych artystów uwiedzionych przez komunistyczną ideologię i socrealizm. Rehabilitacja nieżyjących bohaterów i własna ekspiacja są dla poetki koniecznością, ale do efektów tego procesu od-nosi się ona jednak sceptycznie, ponieważ pokuta, słowa, ordery, pomniki i wieńce wydają się niewystarczające, by wynagrodzić wyrządzone krzywdy.
ALUZJE LITERACKIE I KULTUROWE
Wiersz Rehabilitacja należy odczytywać nie tylko w kontekstach biograficznym i historycznym. Szymborska sięga bowiem także po archetypy kulturowe, dzięki którym jej utwór nabiera uniwersalnych sensów. W wierszu przywołuje Syzyfa - ulubieńca bogów, który za swą pychę i piotkarstwo został skazany na okrutną karę wiecznej, bezsensownej pracy. W wierszu pojawia się także nawiązanie do monologu Hamleta. Jego słynne Być albo nie być przywołane w tek-ście Szymborskiej nadaje mu wymiar tragiczny. Warto pamiętać, że w Szekspirowskiej scenie na cmentarzu cały czas eksponowane są motywy: vanitas, memento mori i danse macabre. Swoje refleksje Hamlet wygłasza bowiem, trzymając w ręku czaszkę błazna, która została wyjęta z grobu przygotowywanego dla Ofelii. Szymborska przywołuje więc Szekspirowskiego Jorika, by zasygnalizować, że dzieli z nim blazeński los. Figura blazna łączy w sobie śmiech
i rozpacz, głupotę i mądrość, to, co niskie, z tym, co wysokie, Blazen w kulturze europejskiej to również symbol odwrócenia ról, świata na opak, przenikania się stery sacrum i profanum
Ekspiacja
Odkupienie win, zadość uczynienie, pokuta
Pryszczaci
Nazwa grupy młodych polskich pisarzy, którzy na przełomie lat 40. i 50. XX w. tworzyli utwory bezkrytycz-ne wobec władzy ludowej, w których gloryfikowali stalinizm oraz socjalizm
I poddawali krytyce prze-ciwników komunizmu. Do pryszczatych, obok Wisła-wy Szymborskiej, zalicza się m.in. Wiktora Woroszyl-skiego, Tadeusza Konwic-kiego czy Tadeusza Borow-skiego. Większość twórców socrealistycznych w póź niejszym czasie dokonała rozliczenia z pierwszym okresem swojej twórczości
