Opowiadania - Tadeusz Borowski Flashcards
CZŁOWIEK ZLAGROWANY
Bohaterami opowiadań T. Borowskiego są prości, zwyczajni, często bezimienm ludzie poddani okupacyjnemu terrorowi, ograniczani zakazami, kartkami, przydziałami, a péž niej torturowani i zabijani w obozie. W tych nieludzkich warunkach chcieli żyć, usilowali przeżyć, przetrwać, doczekać wolności. Można było walczyć, buntować się, sprzeciwiać ci najszybciej ginęli jako bohaterowie, godni szacunku, ale martwi. Inną postawą była bier ność, rezygnacja. Ci ludzie stawali się w obozie muzułmanami: zaniedbani, brudni, popy chani nawet przez współwięźniów, podczas selekcji szli do gazu. Wreszcie trzecią postawą było przystosowanie się do warunków obozowych. Spryt, zręczność, kombinowanie, zdo bywanie żywności, kradzież, handel wymienny z funkcyjnymi, wkręcanie się do lepszego komanda, zdobycie funkcji sanitariusza, pomocnika strażnika zwiększało szanse przeżycia. Znikały przy tym zasady moralne obowiązujące w normalnym świecie, liczyła się tylko zwierzęca walka o byt, o przetrwanie. Borowski rejestruje odstępstwa od dekalogu, będące codziennym zjawiskiem w obozie: kradzież żywności, podmienianie kotłów z zupą na więk sze, okradanie transportów. Człowiek rezygnujący z zasad moralnych staje się niewrażliwy, nieczuły, obojętny. Żyje w codziennym sąsiedztwie śmierci i potrafi obok niet jeść, grać w piłkę, spacerować, kochać. Wreszcie, by nie narazić się esesmanowi i przeżyć, popycha ojca do komory gazowej, zabija syna, który ukradł chleb, wyrzeka się własnego dziecka. To sytuacje skrajne, ale zlagrowanie ma różne stadia, jest procesem, który postępuje. Prowadzi do tego, że można bez mrugnięcia okiem patrzeć na śmierć, a nawet traktować ciałka dzieci jak szczapy drewna służące na podpałkę.
KONWENCJA ARTYSTYCZNA, POJĘCIE BEHAWIORYZMU
Opisy życia w obozie koncentracyjnym w opowiadaniach Borowskiego są reali styczne, a nawet naturalistyczne. Porażają brutalnością, budzą sprzeciw. Oskarzono Borowskiego, że przejaskrawił je, przesadził, wręcz obraził pamięć ofiar, męczenników. Borowski oskarża. Wymowa jego utworów jest oczywista. Szanse na przeżycie były nie- wielkie, można było przetrwać tylko kosztem innych. Każdy, kto przezył, przeżył dzięki komuś, kto zginął. Ceną przeżycia była degradacja psychiki, rezygnacja z moralności, przyzwolenie na zanik wartości. Szlachetni, wartościowi ginęli, przeżywali sprytni, umiejący naginać zasady do warunków, zręczni w przystosowywaniu się. To główny problem opowiadań: zmiany w ludzkiej psychice, wyniszczające działanie na nią eks tremalnych warunków. W opowiadaniach zastosowana została stylistyka behawiory- styczna. Narrator nie dokonuje żadnych analiz psychologicznych, tylko koncentruje się na obserwacji zachowania, gestów, sposobu mówienia postaci. Behawioryzm stał się najlepszym sposobem przedstawienia prawdy o człowieku złagrowanym, pozbawionym sfery wewnętrznej.
Tadeusz Borowski posuwa się nawet do tego, że bohaterowi narratorowi, występującemu we wszystkich opowiadaniach, daje swoje imię i wiele własnych cech. Tadeusz z opowiadań to kreacja artystyczna, a podobieństwa z autorem są świadomą prowokacją artystyczną. Oskarżając, Borowski nie chce oszczędzać i siebie. Nie oskarża się przecież więźniów, któ rzy znaleźli się w sytuacji przymusowej. Każdy chce żyć, to naturalne prawo człowieka. Nie wolno narzucać ludziom nieludzkich warunków, poniżających godność i zmuszających do walki o przeżycie. Obozy koncentracyjne miały głównie na celu zniszczenie człowieczeń- stwa, godności poprzez bezsensowną i wyniszczającą pracę, ośmieszające pasiaki, zimno, głód, bicie, wymyślne tortury. Oskarżenie Borowskiego wymierzone jest nie w więźniów, którzy po prostu chcieli żyć i mieli do tego prawo, a w twórców antyludzkiego, odhumanizowanego systemu obozów zagłady. Ciekawa jest też perspektywa, z jakiej narrator patrzy na obóz. Jest to opowiadanie z pozycji świadka, uczestnika. Pociąga to za sobą rezygnację z konwencjonal nych sposobów budowania akcji jako ciągu interesujących zdarzeń, z konstruowania bohate rów o skomplikowanej psychice.
NARRATOR W OPOWIADANIACH BOROWSKIEGO
Narrator Borowskiego sygnalizuje często niemożność ogarnięcia i zrozumienia całości, stąd fragmentaryczność, luźność spostrzeżeń. Sytuację człowieka zniewolonego podkreśla zamknięta przestrzeń obozu oraz bezbarwność opisów. Przedmioty w otoczeniu więźniów zyskały inny wymiar. Przestały być ładne lub brzydkie. Dostrzega się je, gdyż są użyteczne. Na świat patrzy się przez pryzmat sprawy zasadniczej: ciułanej na co dzień szansy na prze- trwanie. Gdy otoczenie nie stanowi źródła tak rozumianego pożytku, patrzy się na nie zupełnie inaczej: „Później szliśmy bardzo piękną drogą do Oświęcimia, widzieliśmy kupę krajobrazu” (U nas w Auschwitzu…). Opisy dokonywane są więc z perspektywy więźniów. Narrator podkreśla relatywizm wszelkich odczuć i emocji. Oglądanie, jak inni stoją w sze- regu, rodzi poczucie lepszego losu, niezależności. Szczęściem jest pobyt w szpitalu, i to jesz cze, że z okna nie widać krematorium. Prowadzi to do sarkastycznego stwierdzenia: „Ludzie w Oświęcimiu są zakochani”. Ofiary przemocy uznały rzeczywistość obozową za normalną. zwykłą. Zmienić trzeba było tylko skalę odczuć i wartości. Obraz Borowskiego burzy więc złudzenia i mity o istocie człowieczeństwa. Borowskiego przy tym właściwie nie interesuje. że warunki obozowe mogły złamać jednostkę. Przedstawia on masowość działania systemu. W opowiadaniach obozowych nie mamy prawie bohaterów indywidualnych, spotykamy się z pewną masą ludzi poddanych wspólnemu losowi. Narrator, choć jest zindywidualizo- wany, też kryje się w masie więźniów. Sygnałem tego jest ciągła zmiana form gramatycznych z pierwszej osoby liczby pojedynczej na pierwszą osobę liczby mnogiej. Borowskiemu cho- dzi o podkreślenie, że Tadeusz jest jednym z wielu, a więc kreacja narratora jest świadomym konstruowaniem doznań, przeżyć człowieka zlagrowanego, a nie odbiciem indywidualnych doświadczeń narratora.
Jedną z cech człowieka zlagrowanego jest też brak porównania z wolnością. Wspomnienia rzeczywistości zza drutów są bardzo rzadkie. Dla tych ludzi istnieje tylko teraźniejszość. Przeszłość może być przyczyną załamań, wspomnienia mogą prowadzić do gazu, bronią się więc przed nimi wszyscy. Ta zbiorowa amnezja jest miarą dehumanizacji upodobnie nia człowieka do zwierzęcia. Liczy się tylko to, co teraz, co służy przetrwaniu. By to ukazać w pelni, narrator musiał opowiadać z perspektywy wewnętrznej” i być jednym z ludzi zla growanych.
geneza
Autor opowiadań Tadeusz Borowski to były więzień obozu w Auschwitz, który na bazie osobistych doświadczeń stworzył przejmujące cykle opowiadań ukazujących proces degradacji psychicznej czło- wieka w obliczu sytuacji określanej mianem granicznej. W opowiadaniach Borowskiego jest narrator pierwszoosobwy - jednocześnie narrator relacjonujący zdarzenia i bohater w nich uczestniczący, przemawia on niejako ze środka „świata zagłady”, co przydaje opowiadaniom większego dramatyzmu.
Opowiadania Tadeusza Borowskiego Pożegnanie z Marią zostały wydane w 1948 r. w Warszawie. W skład zbioru wchodzą dwa teksty przedruko wane z tomu Byliśmy w Oświęcimiu, wydanego w 1946 r. w Monachium (Dzień na Harmenzach, Proszę państwa do gazu) oraz trzy opowiadania napisane po powrocie do kraju (Pożegnanie z Ma rią. Śmierć powstańca, Bitwa pod Gruriwaldem). Po śmierci pisarza tytułem Pożegnanie z Marią został objęty zbiór utworów wzbogacony o inne teksty (m.in. Chłopiec z Biblią. U nas, w Auschwitz….. Ludzie, którzy szil).
Degradacja moralna człowieka w sytuacji ekstremalnej
Behawiorystyczna narracja jest świadectwem zredukowania osobowości Tadka do instynktu prze trwania. Obcujący na co dzień ze śmiercią innych Tadek próbuje przeżyć, a tym samym zatraca ludzkie odczucia współczucie i solidarność. Ulega zlagrowaniu, czego świadectwem jest sposób traktowania więźniów z transportu, w których przestaje widzieć konkretnych ludzi. Taka postawa daje mu szansę przeżycia, ale uśmierca w nim człowieczeństwo, prowadzi do zredukowania osobowości, sprowadza jąc ją do instynktów biologicznych (U113).
Zlagrowanie jako konsekwencja obozu śmierci
Zdehumanizowany świat obozu śmierci stawia więźniów w sytuacji tragicznej. Człowiek odarty z czło wieczeństwa nieustannie głodny i poddawany torturom, niezauważenie staje się katem dla innych ofiar i godzi się na obozową hierarchię wartości
Deheroizacja ofiary
Tadek nie jest bohaterem uwznioślonym, a jego postawa stanowi zaprzeczenie heroizmu. Deheroizu- jąc swojego bohatera, autor zwrócił uwagę na rzeczywiste ludzkie zachowania i odruchy w miejscu określanym jako świat, odwróconego Dekalogu
Zlagrowanie
przystosowanie się do systemu moralnego obozu koncentracyjnego (Świata za dru tami); słowo pochodzi od niemieckiego wyrazu lager (obóz) i oznacza stan świadomości człowieka nieustannie obcującego ze śmiercią, okrucieństwem i cierpieniem, co przyczynia się do zredukowania jego etyki do pragnienia przetrwania.
Bohater
Tadek to bohater i narrator opowiadań, młody poeta, który zostaje wywieziony do obozu koncen tracyjnego w Auschwitz. Jest typowym, przeciętnym więźniem przystosowującym się do warunków obozowych, a zwłaszcza do obozowej moralności. Losy i realia życia Tadka stanowią odzwierciedlenie biografii autora opowiadań, ale Tadek nie jest postacią tożsamą z Tadeuszem Borowskim. Ten prowo- kacyjny autorski zabieg miał skłonić czytelnika do refleksji nad porazającymi skutkami systemów to talitarnych, które niszczyły człowieczeństwo, prowadziły do odhumanizowania międzyludzkich relacj sprowadzały normy moralne do instynktu przetrwania. Kreując postać Tadka, pisarz daje do zrozumie nia, że proces zredukowania osobowości do najprostszych reakcji może dotyczyć kazdego. Tadek jest człowiekiem zlagrowanym, który dostosował się do reguł rządzących obozem, stał się cyniczny po bawiony ludzkich odruchów i uczuć, zobojętniałym na bezmiar otaczającego go cierpienia masowej śmierci. Jest także bohaterem tragicznym, który został postawiony w sytuacji wyboru między zyciem (w obozie, za cenę utraty człowieczerństwa) a śmiercią (z zachowaniem godności). W efekcie jednak wy bór jest pozorny, ponieważ obóz pozbawia człowieka możliwości postrzegania świata przez pryzmat wcześniej przyjętych zasad etycznych (U 1).
Narracja
Narratorem opowiadań Tadeusza Borowskiego jest vorarbeiter Tadek opowiadający o zdarzeniach dziejących się na jego oczach lub tych, w w których uczestniczy, rzadko o zasłyszanych niów. Narrator - bohater skupia się wyłącznie na ad innych wię wydarzeniach, które można określić jako zewnętrzne nie opisuje swoich przeżyć wewnętrznych, odtwarza jedynie sytuacje oraz odruchy i gesty zarówno własne, jak i innych bohaterów. Jest to narracja behawiorystyczna, sprowadzająca się tylko do obser wacji i opisu zewnętrznych zachowań człowieka, z pominięciem odzwierciedlania stanów emocjonal nych i wewnętrznych przeżyć bohaterów. Dzięki takiemu ukształtowaniu narracji pisarz zwraca uwagę na degradację psychiczną więźniów obcujących na co dzień z okrucieństwem i śmiercią. Narrator stawia czytelnika wobec konieczności zajęcia stanowiska w odniesieniu do przedstawionych sytuacji. Czytelnik nie dostaje wskazówek co do oceny zjawisk, musi znaleźć w sobie odpowiedź na temat fundamentalnych kwestii moralnych dotyczących upodlenia człowieka w sytuacji granicznej. W wielu fragmentach opowiadań narrator używa form bezosobowych, np. „budowało się”, „robiło się”, tak, jakby te czynności wykonywał ktoś poza nim, a nie on sam. Dotyczy to sytuacji, których jego świadomość nie może przyjąć, gdyż uświadomiona prawda o danym zjawisku byłaby zbyt okrutna
Narracja II
Autor w swoich opowiadaniach zastosował beha- wiorystyczną technikę narracyjną. Zrezygno- wał z analizy psychologicznej bohaterów. O ich prze- życiach czy stanach psychicznych czytelnik dowiaduje się jedynie z opisu zachowań i wypowiedzi (stąd ważna rola dialogów).
Pierwszoosobowy narrator Borowskiego, vorarbeiter Tadek (nosi imię pisarza, dzieli jego doświadczenie obozowe, co sprawiało, że często utożsamiano go z sa- mym autorem) unika moralizowania i ocen, pozwala mówić i działać swoim bo- haterom.
Zastosowanie techniki behawiorystycznej pozwoliło podkreślić zniszczenie ducho- wego wymiaru ludzkiej egzystencji, do czego dochodziło w obozie koncentracyjnym.
Problematyka
Opowiadania obozowe Borowskiego pokazują mechanizm moralnego upadku czło- wieka, ukazują kryzys etyki i humanistycznych ideałów. Przynoszą katastroficzne przesłanie moralne nie ma niewinnych, nie ma ocalonych. W imię przetrwania człowiek jest w stanie zrobić wszystko i poświęcić każdą wartość.
Ludobójstwo zostaje zaprezentowane jako integralny element obozowej machiny. Wszystko jest skrupulatnie zaplanowane i obliczone. Ludzie przybywający do obozu zostają zdehumanizowani odbiera się im wszystko, co pochodzi z ich dawnego życia, podlegają bezwzględnemu prawu, zgodnie z którym żyć mogą tylko zdolni do pracy
W opowiadaniu „Ludzie, którzy szli” narrator wiele uwagi poświęca zasadom funkcjonowania obom, sposobom walki o przetrwanie, relacjom między kobietami i mężczyznami, sposobom spędzania czasu W tle rozgrywa się dramat masowo mordowanych ludzi z transportów. W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” narrator prezentuje opis zewnętrznego wyglądu obozu, mającego celowo sprawiać wrażenie miejsca przyjaznego: biały domek, boisko sportowe, kwiatki, ścieżki, grająca orkiestra, kominy cegielni lasek. Za tym kryły się jednak komory gazowe, krematorium, płonące doły pochłaniające żywe ofiary, baraki mieszczące dwa razy więcej ludzi, niż było przewidziane, nie zapewniające im żadnych warunków, czasem nawet prycz. Pokazuje zupełną nieświadomość przywożonych ludzi co do ich losu. Zauważa ich współczucie dla więźniów obozu. Odtwarza też myśli mężczyzn będących obiektem tej litości, a zna jących prawdę o końcu nowo przybyłych: człowiek uśmiecha się ubawiony, widząc innego człowieka, któremu tak śpieszno do komory gazowej.
Borowski obnażył w swych opowiadaniach prawdę o obozach koncentracyjnych. Przedstawil spole czność więźniów i relacje międzyludzkie, jakie między nimi panowały. Borowskiego, który doświadczył katastrofy obozu koncentracyjnego, intrygowała tzw. podwójna moralność. Więźniowie stosowali bo- wiem inne zasady etyczne podczas pobytu w obozie niż na wolności. Analiza obozowej mentalności zajmuje znaczną część opowiadania „Ludzie, którzy szli”. Narrator tłumaczy „obojętność więźniów na losy innych słowami: Człowiek ma małą skalę reagowania na wielkie uczucia i gwałtowne namiętności […] używa wtedy tych samych prostych słów. Jednocześnie opisuje gwałtowną reakcję swojego ciała Byłem zupełnie spokojny, ale ciało buntowało się. […] drgało i burzyło się bez mego udziału.
Opowiadania Tadeusz Borowskiego podejmują problem postawy człowieka w skrajnych sytu acjach. Autor dokonał przeglądu cech i zachowań człowieka zlagrowanego a więc takiego więźnia, który nie zgadza się na zło, jednak dostosowuje się do zasad panujących w obozie. Próbuje zrozumieć jego psychikę.
Obóz miejsce zagłady
Obóz koncentracyjny to nie tylko precyzyjnie zorganizowana i sprawnie działająca machina służąca zagładzie milionów ludzkich istnień, ale także przedsiębiorstwo przynoszące ogromne zyski, w którym wykorzystuje się niewolniczą pracę więźniów
Ofiara staje się katem
Pisarz pokazuje, że więźniowie poznali prawa rządzące rzeczywistością obozową i się do nich dostosowali, aby mieć szansę na przetrwanie. To świat odwróconego dekalogu, w którym w imię przeżycia dopuszczalne stają się kradzież, oszustwo czy wyzysk słabszego.
Człowiek zlagrowany
W opowiadaniach Borowskiego pojawia się bohater zbiorowy - bezimienni więźniowie obozu koncentra- cyjnego reprezentujący różne zachowania i postawy. Są wśród nich ci, którzy nie potrafią funkcjonować w obozowej rzeczywistości poddali się, przesta- li o siebie walczyć i bardzo szybko trafili do komór gazowych uznani przez system za nieprzydatnych. Druga grupa to tzw. ludzie zlagrowani, którzy szybko się zorientowali, że aby przeżyć, muszą się wykazać sprytem, a niejednokrotnie także bezwzględnością. Dostosowali się, zaakceptowali zasady obowiązujące w obozie, odrzucili normy moralne. Codzienne obco- wanie z cierpieniem i śmiercią sprawiło, że stali się nieczuli i obojętni. Borowski pokazuje proces reifi- kacji człowieka - aby przetrwać w obozie, trzeba się pozbyć uczuć i emocji.
