Zdążyć przed Panem Bogiem - Hanna Krall Flashcards
Literatura faktu jako źródło wiedzy o przeszłości. Omów zagadnienie na podstawie książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij rów nież wybrany kontekst.
Wprowadzenie
Do literatury faktu zalicza się utwory przedstawiające rzeczywiste wydarzenia z perspek tywy uczestnika lub świadka czy też odtworzone na podstawie materiałów źródłowych Gatunkami charakterystycznymi dla literatury faktu są między innymi pamiętniki, dziennik listy, autobiografie i reportaże.
Teza: Utwory przynależące do literatury faktu są źródłem wiedzy o historii - o wydarze niach, ludziach - ale mają też wartość literacką.
Rozwinięcie
• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall to zapis rozmów autorki z Markiem Edelmanem, ostatnim przywódcą powstania w getcie warszawskim, a po wojnie lekarzem kardiochirur giem. Utwór jest reportażem, w którym rozmówcy odwołują się do autentycznych wydarzeń I postaci, ale zawiera też elementy literackie.
• Kontekst: Getto warszawskie utworzyli Niemcy w 1940 roku, wydzielając z obszaru Warsza wy teren, który otoczyli murem. Przesiedlono tam ludzi ze stolicy i okolicznych miejscowośc Na obszarze 307 hektarów znalazło się około 400 tysięcy Żydów. Bram getta strzegły nie miecka żandarmeria, polska policja oraz żydowska Służba Porządkowa. Bez przepustki nie można było wejść do getta ani z niego wyjść. Getto warszawskie ostatecznie zlikwidowano 16 maja 1943 roku, po zdławieniu powstania.
• Edelman w czasie wojny pracował jako goniec szpitalny, miał zatem przepustkę i mógł wy chodzić poza teren getta. Ponieważ Niemcy bali się wybuchu epidemii w czasie transportu ludności do Treblinki, stał na Umschlagsplatzu i miał wskazywać chorych, w rzeczywistośc ratował ludzi przydatnych Żydowskiej Organizacji Bojowej. Po samobójstwie Anielewicza został przywódcą powstania w getcie.
• Dominującym tematem rozmowy są okoliczności i przyczyny wybuchu powstania w getcie warszawskim, Edelman opowiada również o swoich losach powojennych i pracy kardio chirurga.
• Powstanie w getcie wybuchło 19 kwietnia 1943 roku - data jest nieprzypadkowa, bo tego dnia Niemcy rozpoczęli akcję likwidacyjną. Edelman podkreśla, że w większości Żydzi zda wali sobie sprawę z tego, że nie mają szansy na zwycięstwo, chcieli jednak zamanifestować światu swoją obecność.
• Edelman nie heroizuje mieszkańców getta, nie zgadza się na upiększanie prawdy o zachowa niu Żydów, nie zmienia faktów, dlatego już po wojnie spotkała go fala krytyki. Po pierwszych wywiadach uznano, że nie nadaje się na bohatera, więc zamilkł na prawie 30 lat (książka Hanny Krall wydana została w 1976 roku). Zgodnie z jego relacją powstańców było 220. Nie mieli oni też wystarczającej ilości broni, by skutecznie odpierać ataki Niemców
• Edelman, opowiadając o rzeczywistości getta warszawskiego, zwraca uwagę na tragiczne warunki życia ludności żydowskiej, opowiada o dramatycznych sytuacjach, do których do chodziło z głodu (Ryfka Urman odgryzła kawałek swojego dziecka, przed laźnią na Spokojnej ludzie czekali na odwszenie, kiedy rano przywieziono zupę tylko dla dzieci, trzeba było wezwać policję, by odgonić tłum, który wyrywał im jedzenie).
Relacjonuje też akty bohaterstwa (pielęgniarka oddała numerek życia swojej matce, Pola Lifszyc, kiedy dowiedziała się o tym, że jej matka trafiła do transportu, dobrowolnie do niej dołączyła). Mówiąc o lekarce, która podała dzieciom cyjanek, podkreśla, że w warunkach getta był to czyn heroiczny - uchroniła je przed cierpieniem w czasie transportu i śmiercią w komorze gazowej.
Edelman opowiedział ł też o działalności Żydowskiej Organizacji Bojowej, która między innymi prowadziła akcję informacyjną, ostrzegającą ludność przed zgłaszaniem się do transportów -Niemcy obiecywali im pracę, a na drogę dawali po trzy kilo chleba i marmoladę. Chętnych było tylu, že stali w kolejce, a dziennie odprawiano dwa transporty. Ludzie nie byli w stanie uwierzyć, że Niemcy wiozą ich na śmierć.
Edelman wielokrotnie podkreślał, że nie tworzy historii, ale opowiada o tym, co zapamiętał. Skupia się na losach konkretnych osób, przytacza fakty, których nie znajdzie się w opraco- waniach naukowych, przedstawia własne przemyślenia i poglądy.
Podsumowanie
Historia przedstawiona z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń zawiera nie tylko suche fakty, lecz także dopełnia je, ukazując ludzkie emocje, tragizm wyborów, dylematy moralne, z jakimi musieli zmagać się ci, którzy doświadczyli sytuacji granicznych.
Zagłada z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń w getcie. Omów zagadnienie na podstawie książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wprowadzenie
Czasy II wojny światowej były traumatycznym doświadczeniem dla wielu milionów ludzi Szczególnie doświadczony został naród żydowski
Kontekst: W czasie II wojny światowej naziści dokonali prawie całkowitej eksterminacji europejskich Żydów. Zagładę ludności żydowskiej określa się mianem Holocaustu. Pojęcie to wywodzi się z greki i oznacza ofiarę całopalną. Nazistowska ideologia odmawiała Żydom statusu ludzi i głosiła konieczność całkowitej ich eliminacji z Europy. W 1942 roku hitlerow cy rozpoczęli realizację planu ostatecznego rozwiązania kwestil żydowskiej. Polegał on na rozstrzeliwaniu mieszkańców żydowskich wsi i miasteczek, masowych deportacjach Żydów do obozów koncentracyjnych, w których mordowano ich w komorach gazowych. Szacuje się, że w wyniku Holocaustu śmierć poniosło ponad pięć milionów Żydów.
Teza: Zagiada opowiedziana z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń ma wymiar osobisty jest protestem przeciwko złu.
Rozwinięcie
Marek Edelman w rozmowie z Hanną Krall opowiada o swoich doświadczeniach z czasów getta warszawskiego, ale odnosi się też do wydarzeń wcześniejszych, sprzed getta, i do życia w okupowanej stolicy. Przedstawia wydarzenia z dwóch perspektyw: świadka i uczestnika wydarzeń.
Wspomina między innymi o sytuacji, kiedy oficerowie niemieccy postawili starszego Zyda na beczce i nożyczkami obcinali jego długą brodę, Wokół zgromadził się roześmiany tłum ludzi. Obiektywnie było to śmieszne wydarzenie, nie istniało wtedy jeszcze getto, więc ludzie nie zdawali sobie sprawy z tragizmu sytuacji. Jednak zdarzenie to było znakiem zmieniającej się rzeczywistości i narastającej grozy - pokazało, że można bezkarnie poniżać drugiego czło- wieka, bo na jego krzywdę nikt nie zareagował. W wyniku obserwacji Edelman postanowił, ze nigdy nie da się wepchnąć na beczkę - nie da odebrać sobie godności.
Na początku okupacji Edelman miał szansę wyjechać na Zachód, naroawall go do teg przyjaciele, jednak on czuł się odpowiedzialny moralnie przed tymi, których przed wojną namawiał do pozostania w Polsce, obiecując lepsze życie Marek Edelman był w czasie wojny gońcem szpitalnym, dlatego codziennie wychodził na
stronę aryjską, niosąc krew chorych do badania. Pomimo tego, że mógł uciec, nie zrobil tego. W getcie zaangażował się w działania Zydowskiej Organizacji Bojowej, która prowa dziła działalność konspiracyjną przeciw Niemcom, współpracowała też z Armią Krajową przygotowywała zbrojny zryw. Działacze ZOB-u prowadzili również akcję informacyjną ostrzegając ludność przed wywózkami do Treblinki. Niemcy ogłosili, że tym, którzy zgłosza się na wyjazd na roboty, dadzą po trzy kilogramy chleba i marmoladę, a w nowym miejscu będą mieli zapewnione lepsze warunki. Ludzie uwierzyli i masowo zgłaszali się do trans portów, nie byli w stanie pojąć, ze jadą na śmierć. Akcja trwała od 22 lipca do 8 września 1942 roku. W tym czasie na śmierć posłano 400 tysięcy ludzi. Edelman był świadkiem tych wydarzeń - stał na placu przeładunkowym
• W momencie wybuchu powstania był zastępcą Komendanta ZOBU-u, a po samobójczej Śmierci Anielewicza został przywódcą powstania. Zgodnie z jego relacją, powstańców było 220, na kazdego z ich przypadał jeden rewolwer i pięć granatów oraz pięć butelek zapala jących. W całym getcie były dwie miny i jeden automatyczny pistolet. Niemcy natomiast byll dobrze uzbrojeni, dysponowali pojazdami pancernymi i karabinami maszynowymi. Hitle rowcy wkroczyli do getta 19 kwietnia o godzinie czwartej rano, po zaciętych walkach wycofall się około czternastej. Tego dnia nikogo nie wywieźli, co powstańcy traktowali jako swoje zwycięstwo. Kolejnego dnia bohaterstwem odznaczył się Michał Klepfisz, który zasłonił własnym ciałem niemiecki automat, żeby pozostali mogli uciec. Za swój czyn pośmiertnie odznaczono go orderem Virtuti Militari. Pomimo ogromnego poświęcenia i determinacji powstańców, byli oni świadomi, że nie mają szansy na pokonanie wroga. Powstanie było walką o godną śmierć, wyrazem buntu przeciwko oprawcom. Getto warszawskie ostatecz nie zostało zlikwidowane 16 maja 1943 roku po zdławieniu powstania. Edelmanowi udało się kanałami przedostać się na stronę aryjską, a do końca wojny ukrywali go przyjaciele
• Po zakończeniu II wojny światowej zapraszano Edelmana - jako świadka i uczestnika wyda rzeń - by opowiedział o swoich doświadczeniach. Szybko jednak okazało się, że nie nadaje się na bohatera. Oczekiwano, że będzie krzyczał, mówił z patosem, heroizował bohaterstwo Żydów, a on mówił spokojnie, trzymał się faktów i nie upiększał rzeczywistości, opowiadał o sytuacjach kontrowersyjnych czy niejednoznacznych moralnie. •
Po wojnie, na wniosek Prokuratury i Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich, Edelman spotkał się również ze Stroopem. Pytano go między innymi, czy był świadkiem popełnianych przez niego morderstw, ale Edelman odpowiedział, że widzi go po raz pierwszy. Zamiast nienawiści do likwidatora getta warszawskiego, czuł smutek, był przygnębiony i chciał jak najszybciej opuścić pokój, Według bohatera, wszystkie szczegóły, które starano się ustalić, były nieistotne w obliczu ogromu cierpienia i śmierci niewinnych ludzi.
Podsumowanie
Zagłada opowiedziana z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń jest bardziej przej mująca niż ta zamieszczona w opracowaniach naukowych. Osobisty komentarz człowieka który doświadczył niewyobrażalnego cierpienia, budzi nie tylko podziw dia jego postawy lecz także skłania do refleksji nad losem człowieka uwikłanego w machinę historii. Pamięć o tragicznych wydarzeniach powinna być ostrzeżeniem dla ludzi żyjących współcześnie
Dwie perspektywy wyścigu w walce o życie - wojenna i powojenna. Omów zagadnie- nie na podstawie książki zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W dzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wprowadzenie
Zagżyć przed Panem Bogiem Hanny Krall to zapis rozmów autorki z Markiem Edelmanem. ostatnim przywódcą w getcie warszawskim, a po wojnie wybitnym lekarzem.
Utwór jest reportażem zaliczanym do literatury faktu Wydarzenia nie zostały ułożone chronologicznie - wspomnienia z czasów okupacji i getta warszawskiego przeplatają się z opowieściami dotyczącymi działalności zawodowej Edelmana po wojnie
Kontekst: Edelman po wojnie był cenionym kardiologiem i kardiochirurgiem, przez wiele lat zajmował stanowisko ordynatora Oddziału Intensywnej Terapii w łódzkim szpitalu Porrimo szykan ze strony władz w latach 60., ze względu na pochodzenie żydowskie, zdecydował się pozostać w kraju, chociaż do Francji wyemigrowała jego rodzina (zona wraz z dziećmi) Od lat 70. angażował się w działalność opozycyjną, nalezał do NSZZ „Solidarność” i uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu. Zmarł w 2009 roku.
Teza: Człowiek, niezależnie od okoliczności, podejmuje walkę o ocalenie nie tylko własnego życia, lecz także pragnie uratować innych.
Rozwinięcie
W czasie okupacji Edelman pełnił funkcję gorńca szpitalnego, na polecenie hitlerowców stał tez na placu przeładunkowym i miał wyciągać z transportów ludzi chorych, poniewaz Niem- cy ball się wybuchu epidemii w czasie transportów do Treblinki. W rzeczywistości, dzięki wsparciu polskich policjantów, ratował tych, którzy, podobnie jak on, działall w Żydowskiej Organizacji Bojowej i byli potrzebni w getcie.
W getcie nie przyglądał się biernie wydarzeniom, ale starał się działać. Uczestniczył mię dzy innymi w akcji informacyjnej ŻOB-u, ostrzegającej ludzi przed wywózkami do Treblin- ki-Niemcy obiecywali zgłaszającym się do transportów pracę, a na drogę dawali chleb marmoladę.
Był zastępcą Komendanta ZOB-u, a po śmierci samobójczej Anielewicza został przywódcą powstania w getcie. Mimo że miał tylko 22 lata, musiał podejmować dramatyczne decyzje i odpowiadał za życie wielu ludzi. Chociaz sytuacja była tragiczna, nigdy nie myślał o tym, zeby popełnić samobójstwo. Na pytanie Krall, czy nie zastanawiał się nad tym, by wraz ze swoimi ludźmi (bezpośrednio odpowiadał za 40 osób) pójść śladem Anielewicza, jed- noznacznie odpowiedział, że nie należało tego robić, chociaż ich śmierć miałaby wymiar symboliczny. Nie poświęca się życia dla symboli.
Jednocześnie podkreślał, że powstańcy nie mieli szans na zwycięstwo, a walczyli przede wszystkim o godność, o wybór rodzaju śmierci (z bronią w ręku), chcieli zamanifestować Światu swoje cierpienie.
Po wojnie Edelman został kardiochirurgiem. Jako jeden z pierwszych lekarzy operował w stanie ostrego zawału. Uparcie przekonywał Profesora do tego, by ratować ludzi nawet w pozornie beznadziejnych sytuacjach. Odpierał jednak zarzuty, ze był na tyle oswojony ze śmiercią, że nie szanował życia i podejmował ryzykowne decyzje. Według niego nalezało walczyć do końca, nawet jeśli szanse na powodzenie były niewielkie, bo bez zabiegu niekto rzy chorzy ludzie byll skazani na szybką śmierć. Edelman traktował walkę o życie pacjentów jako swoisty wyścig z Panem Bogiem (Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując jego chwilową nieuwage)
Dla Edelmana odpowiedzialność za życie ludzkie była najistotniejszą wartością. Stojąc na placu przeładunkowym w getcie, miał możliwość uratowania jednostek z tłumu ludzi. Tak samo postrzegał swoją misję lekarza - starał się ocalić jak najwięcej istnień ludzkich, odsu nąć wyrok o kilka lub kilkanaście lat. Zdawał sobie też sprawę, że nie jest w stanie uratować wszystkich. Tym, dla których nic nie mógł zrobić, pragnął zapewnić spokojną śmierć. Žeby nie wiedzieli, nie cierpieli, nie bali się. Žeby się nie ponižali.
• Postawa Edelmana dowodzi, że człowiek silny stara się przyjmować postawę aktywną i nie poddawać się zwątpieniu nawet w sytuacjach, które inni uważają za beznadziejne. Nie każdy jest jednak w stanie poradzić sobie ze strachem, cierpieniem czy własną psychiką, ale sama próba walki o życie jest godna podziwu.
Kontekst: Walkę o ludzkie życie toczył też Bernard Rieux z Džumy Alberta Camusa. Jako jeden z pierwszych stwierdził, że w Oranie rozwija się epidemia dżumy i od razu podjął ak tywną walkę o życie pacjentów. Swojego zawodu nie traktował jako posłannictwa, uwazał, ze tylko wykonuje obowiązki. Mimo że miał możliwość opuszczenia miasta jeszcze przed zamknięciem bram, nie uczynił tego, pozostał ze swoimi pacjentami. Džuma Camusa to powieść-parabola - stąd też tytuł odnosi się nie tylko do choroby, lecz także do wszelkich przejawów zła, w tym wojny, które niepostrzeżenie rozwija się i zagraża ludzkości.
Podsumowanie
Każdy człowiek powinien traktować życie jako niezaprzeczalną wartość i występować w jego obronie. Walka o ludzkie życie polega też na sprzeciwie wobec wojny i systemów totalitar nych oraz na stawaniu w obronie krzywdzonych.
Walka jako sposób na zachowanie godności. Omów zagadnienie na podstawie Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.
W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst
Wprowadzenie
Pokój szczęśliwość, ale bojowanie byt nasz podniebny” (M. Sęp Szarzyński), Człowiek w swoim życiu musi się zmagać z wieloma trudnościami, sytuacjami, aby zachować swoją podmiotowość i szacunek do samego siebie. Szczególnie ekstremalną sytuacją jest wojna, kiedy to agresor próbuje odebrać godność nie tylko jednostkom, ale całej określonej populacji. Walce o zachowanie swojego honoru i człowieczeństwa niejednokrotnie ludzie poświęcali życie.
• Stawiam tezę: Literatura niejednokrotnie opiewa epickie zmagania w obronie godności i podmiotowości człowieka.
• Część argumentacyjna: Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
W październiku 1940 r. Niemcy utworzyli zamkniętą dzielnicę żydowską w Warszawie. Getto zosta ło odgrodzone trzymetrowym murem od reszty miasta. W 1943 r. rozpoczęła się likwidacja getta, a Żydów, którzy nie umarli wcześniej z głodu i chorób albo nie zostali wywiezieni z Umschlagplatz do Auschwitz-Birkenau, planowali przewieźć do obozu zagłady w Treblince. Marek Edelman opowiada Hannie Krall o życiu w getcie i o powstaniu przeciwko Niemcom. Jego wspomnienia zostały ujęte w formę reportażu.
Brutalna akcja likwidacji getta spotkała się ze zdeterminowanym oporem ludzi, którzy znaleźli się w sytuacji ostatecznej. Marek Edelman, jeden z przywódców powstania, określa je jako tęsknotę za pięknym umieraniem”, walkę nie o zwycięstwo, ale walkę o godność. Trudno sobie wyobrazić gehen- nę, jaką Żydzi przeszli w getcie. Codziennie odbierano im człowieczeństwo, a nawet negowano ich pra- wo do istnienia. Zapytany o motywację ludzi biorących udział w powstaniu, które nie miało żadnych szans powodzenia, Edelman stwierdził, że człowiek w rzeczywistości getta został zmuszony do przekro czenia granicy upokorzenia, dehumanizacji, uprzedmiotowienia. Przekroczenie tej granicy prowadzi do obłędu albo konkluzji, że lepiej umrzeć, próbując odzyskać swoje człowieczeństwo, swoją godność, niż żyć jak zwierzę. Walka była więc sposobem na odzyskanie godności. Wybór śmierci był jedynym sposobem obrony zagrożonego człowieczeństwa, jedyną możliwością decydowania o własnym losie. Mimo to Edelman nie heroizuje powstańców, nie umieszcza ich w strefie mitu, czy legendy. Powstańcy strzelali, bo chcieli pokazać światu prawdę o getcie, że Żydzi nie idą bezwolnie na śmierć i udowodnić, że skoro świat uważa, że pięknie jest umrzeć w walce, to oni też tak potrafią.
Demitologizacja wydarzeń i ludzi służy ukazaniu prawdziwych motywów ludzkiego postępowa- nia, nad którymi góruje ten najważniejszy - wybór walki jako sposób na zachowanie godności.
Kontekst literacki
Tytuł utworu Gloria victis Elizy Orzeszkowej - „chwała zwyciężonym” to parafraza starożytnego po- wiedzenia Vae victis - biada zwyciężonym. Straceńcza walka powstańców styczniowych zasługuje na najwyższy szacunek i pamięć. I choć bój ten raczej z góry skazany był na klęskę, to powstańcy przystąpili do niego w imię obrony godności i prawa do samostanowienia. Car ciemiężył Polaków i odmawiał im prawa do własnej państwowości. Kiedy powstańcy pod wodzą Traugutta zapragnęli zrzucić kajdany niewoli, odzyskali godność ludzi wolnych.
Autorka heroizuje i idealizuje bohaterów walki o wolność, porównuje ich do autentycznych wo- jowników, a samego Traugutta, ostatniego przywódcę powstania, do Leonidasa. Gloria victis to hold dla zwyciężonych, których walka była sposobem na odzyskanie godności.
• Inne konteksty literackie
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Podsumowanie
Godność to poczucie własnej wartości i szacunek dla samego siebie. To pragnienie posiadania sza- cunku ze strony innych. Z kart literatury jednoznacznie wynika, że często o tę godność trzeba walczyć i aby ją obronić, trzeba umieć poświęcić dla niej życie. W sytuacjach ekstremalnych godność, honor, człowieczeństwo plasują się na pierwszym miejscu hierarchii wartości, nawet przed życiem.
Zagłada z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń w getcie (II). Omów zagadnienie na podstawie Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wprowadzenie
Holokaust w odniesieniu do religii oznacza ofiarę spalaną na ołtarzu (całopalną), drugie znaczenie określa zagładę Żydów europejskich, dokonaną przez Niemców w czasie II wojny światowej. Holokaust był planowanym przez III Rzeszę procesem prześladowania i mordowania Żydów. U jego podstaw leżał antysemityzm, nienawiść i uprzedzenia rasowe. Podczas II wojny światowej Niemcy i ich sojusznicy za- bili prawie dwie trzecie europejskich Żydów - poprzez fatalne warunki życia, brutalne maltretowanie, rozstrzelania i gazowanie oraz deportacje do specjalnie zaprojektowanych obozów zakłady.
• Stawiam tezę: Na kartach literatury zagładę, Holokaust narodu żydowskiego przedstawiają naoczni świadkowie, uczestnicy tych potwornych i hańbiących ludz- kość wydarzeń.
• Część argumentacyjna: Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
W 1940 r. Niemcy utworzyli w Warszawie zamkniętą dzielnicę żydowską. Na niewielkim obszarze skupiono przeszło czterysta tysięcy ludności i odgrodzono ją trzymetrowym murem od reszty mia- sta. Marek Edelman, który znalazł się za murami getta warszawskiego, zrelacjonował swoje przezy- cia z tantego okresu Hannie Krall. Jego wspomnieniom autorka nadała formę reportażu. Choć mineto ju ponad tego przywody potych wydarzeń, to historia eksterminacji Żydów tkwiła głęboko w pamięci ostatniego przywódcy powstania w warszawskim getcie Edelman opisuje warunel cam Banujące. Dominuje głód i wszechobecna śmierć. Ludzie walczą o každy kęs jedzenia czy łyk picia Chorym dzieciom w szpitalach podawano po pół jajka w proszku. Naoczny świadek mówi o clerple niu, przemocy i zniszczeniu więzi międzyłudzkich. Edelman przypomina historie ludzi, których udało mu się wyprowadzić z Umschlagplatz, skąd odchodziły transporty do obozów koncentracyjnych Pola Lifszyć, gdy zobaczyła, że jej matka znajduje się w wagonie, dobrowolnie wsiadła do niego, by podzielić jej łos
Pojawiają się opowieści o „numerkach na życie. Niemcy dali Żydom 40 tysięcy takich numerków, co oznaczało, że cała reszta jest skazana na śmierć. Jedni z całą desperacją walczyli o nie, inni odda wali go najbliższym. Tych z numerkami życia” pod eskortą wyprowadzono do miejsc pracy, resztę na Umschlagplatz. To, co się tam działo, Edelman nie potrafi ująć nawet w najmocniejszych słowach Chorzy dorośli i dzieci pozbawione opieki leżą w swoich odchodach. Pielęgniarki wyszukują w tłu mie swoich bliskich i wstrzykują im śmiertelną dawkę morfiny. Lekarka daje dzieciom swój cyjanek, oznaczający cichą śmierć, ratując przed wywózką w wagonach. Jej postępowanie w trakcie likwidacji getta traktowane był jako najwyższa forma poświęcenia. Śmierć w getcie to podstawowy temat rela- cji Edelmana, ponieważ śmierć była elementem życia codziennego. Jako świadek pochodu czterystu tysięcy ludzi na śmierć, z którego udało mu się uratować (dzięki temu, że był gorńcem szpitalnym), o eksterminacji Żydów mówi w sposób zwięzły, naturalistyczny, pozbawiony patosu.
W taki sam sposób przedstawia powstanie w getcie, które było instynktem obronnym i możliwo ścią wyboru śmierci. Demitologizuje postaci swoich towarzyszy, nie chce z nich robić spiżowych, po- mnikowych bohaterów, kiedy tak naprawdę towarzyszył im strach, brud, nędza, głód, a powstańcy nie walczyli o zwycięstwo, tylko o godną śmierć. Edelman, świadek i uczestnik Holokaustu w getcie, niemal z fotograficzną dokładnością mówi o tamtych wydarzeniach, ukazuje prawdziwą rzeczywi stość pozbawioną patosu i mitologizacji.
• Kontekst literacki
Książka Moczarskiego Rozmowa z katem jest relacją autora z pobytu w celi więziennej z Jurge- nem Stroopem, katem warszawskiego getta i mordercą setek tysięcy Żydów. Kazimierz Moczarski to żołnierz Armii Krajowej, bohater wojenny walczący w obronie ojczyzny. Władze komunistyczne uwięziły go w więzieniu w jednej celi z hitlerowskim oprawcą. Rozmowy z katem to utwór będący innym świadectwem zagłady Żydów, opowiedzianym przez świadka Holokaustu, ale ze strony kata.
Jurgen Stroop opowiada o tym, jak otrzymał rozkaz zburzenia dzielnicy żydowskiej w Warszawie w lu- tym 1943 r. 19 kwietnia 1943 r. Stroop postanowił ostatecznie rozwiązać problem żydowski. Na teren getta wjeżdżają czołgi i samochody pancerne, wkraczają oddziały esesmanów. Stroop bardzo precyzyjnie irzeczowo opisuje przebieg likwidacji getta. Niemcy zamykali Żydów w domach, a potem podpalali je. Lu- dzie płonęli żywcem, a kiedy próbowali wyskakiwać przez okno, byli zabijani. Systematycznie wysadzano w powietrze bloki, zasypywano wyjścia z kanałów, by ukrywający się tam Żydzi nie mogli wyjść. W get- cie dochodziło do masowych egzekucji na ludności żydowskiej. Ostatecznie getto zostało zlikwidowane, przeszło 50 tys. Żydów zabito. Na tym terenie powstała płaska, kamienna pustynia.
Stroop mówi o tym z pewnego rodzaju dumą, przedstawia się jako sprawny wykonawca roz kazów. Okrucieństwo nie robi na nim wrażenia, potworne zbrodnie dokonywane na Zydach nie powodują wyrzutów sumienia, ponieważ wierzy w nazistowską ideologię, według której Żydzi to podludzie.
Inne konteksty literackie
Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego
• Medaliony Zofii Nałkowskiej
Podsumowanie
Il wojna światowa przyniosła zagładę milionom ludzi. Szczególne cierpienia Niemcy zgotowali Ży dom, których zamykali w gettach, upokarzali, mordowali. Eksterminacja, Holokaust miał na celu masową zagładę ludności żydowskiej. Świadkowie i uczestnicy wydarzeń w getcie przedstawiali to ludobójstwo z różnych perspektyw. Relacje te ostrzegają przed uleganiem ideologii opartej na nie nawiści, pogardzie, bo prowadzą one do zagłady i zamiany ludzi w katów.
Jak pamięć o przeszłości wpływa na teraźniejszość?
Omów zagadnienie na podstawie zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wprowadzenie
Przeszłość - jest to dziś, tylko cokolwiek dalej”. Słowa Norwida mogą służyć jako motto tematu, Przeszłość wpływ na nas w dość istotny sposób. Można to zaobserwować przy interpretowaniu pro- blemów teraźniejszości z dwóch perspektyw: jako wpływ jednostkowych doświadczeń na późniejsze życie człowieka oraz jako znaczenie wiedzy o historii dla działań zbiorowości. Wojna i okupacja to szczególnie traumatyczne przeżycia, o których wiedza powinna być przekazywana z pokolenia na pokolenie, by słowa „Nigdy więcej wojny” stały się faktem, a nie pustym frazesem.
Stawiam tezę: Pamięć o przeszłości w znaczący sposób wpływa na teraźniejszość i uświadamia, co doprowadziło do obecnego kształtu rzeczywistości.
• Część argumentacyjna: Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
Zdążyć przed Panem Bogiem to wywiad autorki z Markiem Edelmanem, ostatnim dowódcą powsta nia w warszawskim getcie w 1943 r. Edelman wspomina powstanie po przeszło trzydziestu latach, ale pobyt w getcie i powstanie odcisnęły na nim głębokie piętno i ukształtowały jego teraźniejszość. Jego wspomnienia pozbawione są martyrologicznego patosu. Uczestnik powstania podaje praw dziwe informacje o liczbie powstańców, uzbrojeniu, a nawet takie fakty, że poprzedni przywódca Anielewicz farbował przed wojną skrzela nieświeżym rybom, które sprzedawała jego matka. Mówi o przypadkach kanibalizmu, o zachowaniach niegodnych człowieka. Przytacza także historię Poli Lifszyc, która dobrowolnie wsiadła do pociągu jadącego do obozu zagłady, bo tam była jej matka. Edelman wspomina ludzi i wydarzenia, tak jak je zapamiętał, pokazuje zwykłych ludzi, realia życia w getcie. Podkreśla, że w ekstremalnych sytuacjach nie wszyscy byli idealni, niektórzy potrafili po- stępować w bestialski sposób.
Ostatni przywódca powstania nadaje nową wymowę wydarzeniom z 1943 r. To już nie tylko fakt historyczny, to rzeczywistość, w której uczestniczył on i jemu podobni, zwyczajni ludzie. Tamte wydarzenia, pamięć o nich, doświadczenia z getta spowodowały u Edelmana zainteresowanie me- dycyną. Po wojnie, w czasie studiów, świadek Holokaustu zrozumiał, że jako lekarz będzie ratował ludzkie życie, podobnie jak to robił na Umschlagplatz. Będąc lekarzem, Edelman może ubiegać Pana Boga, wykorzystywać jego „chwilową nieuwagę”, by ratować czyjeś istnienie. Kontrastuje ze sobą opowiadane historie dotyczące czasów II wojny światowej i eksterminacji Żydów z powojenną pracą lekarza. Edelman swojej profesji nadaje szczególne znaczenie, jest ona misją ratowania ludzkiego istnienia. Pamięć o przeszłości kształtuje naszą zbiorową rzeczywistość. Co roku w kwietniu obcho- dzimy kolejne rocznice wybuchu powstania w getcie z tą świadomością, że gdyby nie takie bunty, historia mogłaby potoczyć się zupełnie inaczej.
Kontekst literacki
Znakomitym przykładem, którego teraźniejszość wynika z przeszłych zdarzeń, jest Jacek Soplica, bo- hater naszej epopei narodowej - Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
Swoją postawą, opartą na egoizmie, awanturnictwie, warcholstwie, skrzywdził wielu ludzi, a przede wszystkich Stolnika Horeszkę i matkę swojego syna Tadeusza. Bolesna pamięć o tych nie- chlubnych czynach zdeterminowała dalsze losy Wąsacza z Soplicowa. Jacek postanawia zadośćuczy nić złu, które wyrządził i wyciągnąć naukę z przeszłości. Dlatego jako emisariusz będzie działać na rzecz niepodległości Polski, a także będzie chciał połączyć zwaśnione rody Horeszków i Sopliców. Przeszłość wpłynęła pozytywnie na bohatera epopei. Przeżył metamorfozę, stał się diametralnie in- nym człowiekiem, czyniącym dobro i służącym innych ludziom. Utwór Adama Mickiewicza możemy także potraktować jako zapis przeszłości, który to kształtuje naszą rzeczywistość.
Opisane na kartach książki Soplicowo to dość częsta nazwa przydrożnych zajazdów, czy restau racji nawiązująca do gościnności, chłodników litewskich, bigosu i ucztowania. Tak więc nasza teraź niejsza obyczajowość ma źródło w przeszłości. Mickiewiczowskie Soplicowo także czerpało z historii. W salonie wiszą portrety przodków i bohaterów narodowych, m.in Tadeusza Kościuszki. Mieszkańcy dumnie kultywują kulturę, tradycję i stare obyczaje, podkreślając tym samym swoją przynależność stanową i narodową. Pamięć o przeszłości nadaje charakter teraźniejszości.
Inne konteksty literackie
Wesele Stanisława Wyspiańskiego
Gloria Victis Elizy Orzeszkowej
Podsumowanie
Pamięć o przeszłości pomaga nam poznać świat, daje poczucie perspektywy w odniesieniu do naszej sytuacji. Nasza przeszłość ma zasadnicze znaczenie dla tego, kim jesteśmy dzisiaj. Wiedza o przeszło ści może pomóc zrozumieć teraźniejszość i przewidzieć przyszłość. Przeszłość może zainspirować do podjęcia działań w celu poprawy świata i samego siebie, bo „Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej”.
OBRAZ RZECZYWISTOŚCI
Marek Edelman to jeden z przywódców powstania. Przed powstaniem był gońcem w szpitalu i wtedy przez sześć tygodni towarzyszył organizowanym przez Niemców trans- portom do Treblinki. Były one odprawiane z Umschlagplatzu w getcie. To odprowadzenie na śmierć 400 tysięcy ludzi zaciążyło na jego dalszym życiu. Mówiąc o powstaniu, usuwa siebie w cień, jest niezwykle skromny, krytyczny. O dramatycznych wydarzeniach mówi bez wzniosłości, bez idealizowania, zwyczajnie Opowiada trochę chaotycznie, jakby skrępowany Skupia się na epizodach, szczegółach i cały czas ma świadomość rozdźwięku między tym, jak należy mówić o tak ważnych wydarzeniach historycznych, a tym, jak on je pamięta. Ta róznica między jego subiektywną wersją a wersją oficjalną jest obecna cały czas w utworze i stanowi źródło kontrowersji wokół książki. Widać to już od pierwszych stron, gdy bohater opisuje siebie z 19 kwietnia, dnia wybuchu powstania. Wspomina, że był ubrany w czerwony sweter, na nim mial dwa skórzane pasy na krzyż, latarkę, dwa rewolwery
Ważne są motywy działania powstańców Wielokrotnie mówi, że strzelali, bo chcieli pokazać światu swoje istnienie: „Ludzie zawsze uważali, że strzelanie jest największym boha terstwem. No to żeśmy strzelali”. Ale jednocześnie dodaje, że nie mieli wprawy w zabijaniu, że się po prostu bali. Wzruszająco brzmią słowa o niedoświadczeniu powstańców: byli mlo dzi. Edelman miał 22 lata il był najstarszy, Anielewicz lewicz był młodszy o rok. Termin powstania został wyznaczony przez Niemców, bo tego dnia miała się rozpocząć likwidacja getta. Relacje o ludziach są równie proste. O Anielewiczu mówi, że został przywódcą, bo chciał nim być Wspomina, że przed wojną, na Solcu jego matka handlowała rybami i Anielewicz malo- wał im skrzela czerwoną farbą, by wyglądały jak świeże. Ten fragment wywiadu wywołał sprzeciwy żyjących byłych mieszkańców getta. Szanowani przedstawiciele Kongresu Żydów wypowiadali się, że nie wolno tak pisać o Komendancie. Wspominając samobójczą śmierć Anielewicza, 8 maja, wraz z osiemdziesięcioma kolegami, stwierdza Edelman, że „Tego nie należało robić. Mimo że to bardzo dobry symbol. Nie poświęca się życia dla symboli”. Pytany. czy się bal, mówi, że nie, bo wiedział, że nie mogło mu się zdarzyć nic innego niż śmierć a zawsze chodziło przecież o śmierć, nigdy o życie. Jedynie denerwował się, że po tamtej stronie muru nikt nie zauważy ich walki i śmierci. Zdecydowali się na powstanie, bo chcieli umierać publicznie, na oczach świata”, „Chodziło tylko o wybór sposobu umierania”.
Wspominając transporty do Treblinki, wyznaje, że wiedzieli, co się z nimi dzieje, ale ludzie nie chcieli wierzyć. Niemcy zachęcali w różny sposób, by Żydzi zgłaszali się do trans- portów, np. rozdawali chleb na drogę i ludzie zgłaszali się tysiącami. „Słuchaj, moje dziecka. Czy ty wiesz, czym był wtedy chleb w getcie?” Bo jeśli się nie wie, to nie można zrozumieć tych ludzi. Problem niezrozumienia pojawia się w utworze wielokrotnie. Bo jak można np. rozu mieć lekarkę, która rozdawała dzieciom truciznę, ale w ten sposób ratowała je od komory gazowej? Z. niezrozumieniem spotykał się Edelman od początku. Nie umiał relacjonować wydarzeń z patosem, wzniośle, nie nadawał się na bohatera, czuł, że mówi nie tak, jak trzeba. A więc zamilkł i milczał przez trzydzieści lat, a gdy udzielił wywiadu Hannie Krall, też doszedł do przekonania, że nie powinien był przerywać milczenia.
Ciekawie wypada w relacji Marka Edelmana porównanie powstania w getcie i powstania z sierpnia 1944 r. w Warszawie (też był jego uczestnikiem). Sierpień to było życie i śmierć pięknych, jasnych ludzi. „Czarni i brzydcy żyją i umierają nieefektownie, w strachu i ciemno ści”. To, co nastąpiło 19 1V. „było tęsknotą za pięknym umieraniem”. Powstańcom chodziło o obalenie mitu, że Żydzi idą bezwolnie na śmierć, choć zdaniem Edelmana szli spokojnie i godnie”. Ale świat uważał, że pięknie jest umierać w walce, a więc pragnęli pokazać, że potra fią to czynić. Przytacza bardzo osobistą refleksję w związku z tym problemem. Obserwowal kiedyś zdarzenie: na beczce ustawiono starego Żyda, a niemieccy oficerowie obcinali mu brodę po kawałeczku i śmiali się do rozpuku. Śmiał się też tlum, który otaczał starca. Marek Edelman wtedy postanowił, że nigdy przez nikogo nie da się wepchnąć na beczkę”. W ten
symboliczny sposób wyjaśnił, że zależało mu na zachowaniu ludzkiej godności Trudne decyzje w getcie były na porządku dziennym: jak rozstrzygnąć, kto ma prawo żyć, komu dać jeden z 40 tysięcy numerków na życie”? Żydzi sami mieli je rozdzielić. Pozostali, bez numerków, mieli jechać do Treblinki. Psychicznego obciążenia nie wytrzymał przewod- niczący Rady Żydowskiej Adam Czerniakow i popełnił samobójstwo. Inaczej niż w innych wypadkach, wydarzenie to oceniane jest negatywnie, bo jego życie i śmierć nie były tylko sprawą prywatną, ale wpływały na sytuację społeczności.
Dzięki relacji nieposługującej się żadną idealizacją, niedążącej do heroizacji postaci ludzie biorący udział w wydarzeniach historycznych stają się nam bliscy. To jest główna zaleta wspomnień Marka Edelmana. Dramat świadka polega na tym, że nigdy nie można przekazać wszystkiego, a w przypadku takiej tragedii nie może liczyć nawet na zrozumienie. Tym bar- dziej, że zdarzenie obrasta legendą, a ta coraz wyraźniej rozmija się z pamięcią. Czytając, cały czas wyczuwamy ten dramat, uczestniczymy w nim.
PROBLEMATYKA ŚMIERCI W REPORTAŻU H. KRALL
masowość zjawiska śmierci, szczególnie śmierci jako efektu chorób i głodu, w późniejszym czasie śmierć efekt planowej eksterminacji narodu żydowskiego przez Niemców
Żydzi pozbawieni wolności umierania, bo oprawcy decydowali o czasie ich śmierci i formie umierania
samobójstwo jako dramatyczny akt buntu wobec takiej sytuacji
śmierć osób ważnych dla wspólnoty jako kwestia mająca wymiar zbiorowy; w chwili próby śmierć powinna być skierowana ku innym ludziom i umacniać społeczność
tęsknota za pięknym umieraniem jako główny powód wybuchu powstania w getcie
istnienie potrzeby legendy bohaterskiej - symbolu wzmacniającego społeczność
przestroga Edelmana przed pochopnym wartościowaniem i wyznaczaniem granic bohater- stwa (spokojne pójście na śmierć w komorze gazowej trudniejsze niż walka z bronią w ręku)
TYTUŁ
Hanna Krall pytała Marka Edelmana, dlaczego został lekarzem, który nie boi się ryzyka. To on namawia Profesora do podejmowania decyzji operowania w przypadkach bezna dziejnych, gdy pacjenci nie mają właściwie szans przeżycia. Dr Edelman wyjaśnia, iż robi to dlatego, że: „Każda, najmniejsza nawet szansa życia staje się bardzo ważna”. Na studia zapi sała go żona, zajął się medycyną, gdy pojął, że: „jako lekarz mogę nadal odpowiadać za życie ludzkie (…). Wszystko inne wydaje ważne. Teraz myśli, mi się mniej że robi to samo, co tam na Umschlagplatzu, tzn. wyciąga jednostki z tłumu skazanych. Ważne jest dla niego też, że może ludziom zapewnić taką śmierć, aby nie wiedzieli, nie bali się, nie cierpieli, żeby się nie ponižali. Traktuje to jak swoisty wyścig ze śmiercią i możliwość wyprowadzenia Pana Boga w pole. „Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył”. Ten cytat wyjaśnia tytuł reportażu: zdążyć, przechytrzyć śmierć - to wielka rola lekarza. Zestawienie dramatu getta z późniejszą pracą Edelmana zawiera głęboką humanistyczną treść i opty- mistyczny sens: o to przede wszystkim chodzi, by ocalić życie, bo ono jest najważniejsze, a kiedy już nie można ratować życia, to trzeba zapewnić godną śmierć. O to przecież walczyli powstańcy w getcie, do tego dąży Marek Edelman - lekarz, kardiochirurg.
Tytuł to nawiązanie do zacytowanej w utworze wypowiedzi Marka Edelmana na temat jego pracy jako kardiochirur- ga: „Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył”. Krall rozszerza znaczenie tych słów, odnosząc je do do- świadczeń Marka Edelmana z powstania w getcie. Ratowa- nie ludzi - czy to w czasie wojny, czy w szpitalu - Edelman uważał za swój najważniejszy obowiązek.
Geneza
W 1975 r. w miesięczniku Odra” ukazał się wywiad Hanny Krall z Markiem Edelmanem - ostatnim żyjącym członkiem sztabu dowodzącego powsta niem w getcie warszawskim, a po wojnie wybit- nym kardiochirurgiem. Tekst ten nosił tytuł Sposób
umierania. Na podstawie wywiadu powstało Zdą żyć przed Panem Bogiem, które wydano najpierw w 1976 r. w kilku numerach „Odry”. Wersja ksiąz kowa została opublikowana w 1977 r. i wywołała spore kontrowersje.
Najsłynniejsza książka Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem publikowana była w 1976 r. w czasopi śmie „Odra”. Rok później ukazało się wydanie książkowe. Inspiracją do napisania utworu były rozmowy, które Hanna Krall przeprowadziła z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w war- szawskim getcie, po wojnie lekarzem kardiochirurgiem
Problematyka
Marek Edelman w rozmowie z Hanną Krall opowiada o życiu w warszawskim getcie oraz o powstaniu, które wybuchło 19 kwietnia 1943 r. W swojej opowieści koncentruje się na postawach ludności żydow skiej, stosunku mieszkańców getta do życia i śmierci, próbuje wyjaśnić, dlaczego mieszkający w getcie Żydzi zdecydowali się walczyć. Mówi również o tym, jaką postawę przyjmowali Polacy, jaka była reakcja Świata. Refleksje Marka Edelmana dotyczą również czasów powojennych. Opowiada on o pracy leka- rzy kardiochirurgów i ich walce o życie pacjentów.
Problematyka: Oprócz przybliżenia w utworze codziennego życia w getcie i losu polskich Żydów podczas nazi- stowskiej okupacji, utwór podnosi kwestię heroizmu w obliczu zagłady. Dla Marka Edelmana w tragicznej sytuacji, w jakiej znaleźli się Żydzi podczas II wojny światowej, decyzją heroiczną był „wybór sposobu umierania”: podjęcie walki w powstaniu z góry skazanym na porażkę lub cicha zgoda na śmierć w komorze gazowej („Śmierć w komo- rze gazowej nie jest gorsza od śmierci w walce, na odwrót (…) jest trudniejsza, o ileż łatwiej ginie się strzelając…”). Tytuł nawiązuje do decyzji, jaką podjął Edelman jako jeden z nielicznych ocalonych z Holocaustu: „Moje zadanie polegało na tym, żeby możliwie najwięcej spośród nich ocalić - i uprzytomniłem sobie (…), że to jest właściwie to samo zadanie, co tam. Na Umschlagplatzu”. Jako kardiolog chciał „zdążyć przed Panem Bogiem, przedłużać pojedyncze istnienia lub zapewnić ludziom godną śmierć - taką, na jaką nie mogli liczyć ci, którzy umierali w war- szawskim getcie.
Tytuł
Nawiązuje do powojennej historii głównego boha tera, który jako kardiochirurg ratował ludzkie życie. Misja ta wynikała z wojennej gehenny Edelmana.
który był świadkiem powszechności śmierci. Dlate- go jako lekarz postanowił prowadzić grę ze Stwór- cą o każde ludzkie życie.
Zdążyć przed Panem Bogiem ma znaczenie metaforyczne. Odnosi się do dwóch zupełnie różnych sytuacji. W czasie wojny, w powstaniu „zdążyć przed Bogiem” znaczyło uprzedzić Stwórcę, odebrać sobie życie, samemu wybierając, w jaki sposób chce się umrzeć. Mieszkańcy getta świadomi tego, co ich czeka, jeśli dostaną się w ręce Niemców, woleli wybrać rodzaj śmierci, ginęli w walce albo popełniali samobójstwo, zażywając truciznę lub strzelając do siebie. Po wojnie „zdążyć przed Bogiem” znaczy tyle, co uratować, komuś życie, wygrać walkę ze Stwórcą, który chce już zgasić świeczkę”; przedłużyć komuś życie ponad to, co zaplanował mu Bóg.
Mordechaj Anielewicz
komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, człowiek ambitny i zdolny, przy- wódca powstania w getcie warszawskim; W dniu 8 maja 1943 r. wraz z członkami dowódz twa ZOB-u w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej popełnił samobójstwo.
Mordechaj Anielewicz - komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej i pierwszy przywódca powstania w getcie został nim, ponieważ bardzo tego chciał, jednak widząc ogromną militarną i liczebną przewagę Niemców, popełnił samobójstwo w bunkrze przy ulicy Miłej 18 (zbiorowe samobójstwo z dnia 8 maja 1943 roku: Anielewicz najpierw zastrzelił swoja dziewczynę Mirę, potem siebie). Przed wojną, kiedy mieszkał z matką na Solcu, pomagał jej w handlowaniu rybami; Edelman pamięta, że malował rybom skrzela na czerwono, aby te wydawały się świeższe. Według Edelmana Anielewicz był ciągle głodnym, ale też zdolnym, oczytanym, pełnym wigoru chłopakiem. Inny bohater, Henryk Grabowski, wspomina go jako chętnego do bijatyk: To przecież chłopak od nas, z dołu z Powiśla. W jednej ferajnie byliśmy, na rozróbkę, na skoki, na mordobicie z chłopcami z Woli albo z Górnego Mokotowa to zawsze razem się szło. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Elżbieta Chętkowska
lekarka, po wojnie pracująca razem z Markiem Edelmanem
Elżbieta Chętkowska lekarka, współpracownica Edelmana i współautorka pracy na temat zawa
łu serca. Zmarła śmiercią samobójczą, kiedy ze względu na własną chorobę już nie mogła poświęcić się leczeniu pacjentów. Po jej śmierci ufundowano nagrodę jej imienia przyznawaną za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kardiochirurgii.
Prof. Jan Moll
wybitny lekarz, kardiochirurg, dokonujący wielu nowatorskich operacji, obawiający się oskarżenia o eksperymentowanie na ludziach
Profesor Jan Moll (zwany profesorem) profesor jest wysokim, szpakowałym, dystyngowanym męczy zną. Ma piękne ręce. Lubi muzykę, sam chętnie grywał na skrzypcach. Zna liczne języki obce. Jego pradzial byl napoleonskim oficerem, a dziad powstańcem. W czasie II wojny światowej był chirurgiem w Radomiu Kiedy w 1947 t. profesor Crafoord ze Sztokholmu otworzył chirurgicznie klatkę piersiową w obecności innych kardiologów, spośród zebranych tylko profesor Moll wiedział, jak wygląda bijące serce. W czasie wojny wyciągał z chłopskich serc kawałki szmat, kul, okiennych framug. Dlatego już w 1952 r. przepim wadza operację na otwartym sercu u Genowefy Kwapisz. Profesor najbardziej boi się tego, że jego koledzy zarzucą mu eksperymentowanie na ludziach. Specjalizuje się w skomplikowanych operacjach na sercu
Marek Edelman
Postać historyczna, lekarz, w czasach PRL-u dzia łacz opozycji demokratycznej, jeden z przywód ców powstania w getcie warszawskim.
W książce Zdążyć przed Panem Bogiem został ukazany w dwóch różnych etapach życia: jako dwudziestodwuletni członek Zydowskiej Orga nizacji Bojowej (ZOB-u) i uczestnik powstania żydowskiego w getcie warszawskim oraz jako wybitny lekarz-kardiolog w wieku lat pięćdzie sięciu. Obraz młodego powstańca wyłania się z opowieści dorosłego już Marka Edelmana.
członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim, uczestnik powstania warszawskiego, który po wojnie został kardiochirurgiem. Jako le- karz był uparty i zdeterminowany, robił wszystko, by ratować ludzkie życie
Marek Edelman, urodzony w rodzinie żydowskiej na Białorusi w 1921 lub 1922 roku, przybył z rodzicami do Warszawy, by tutaj ukończyć gimnazjum. Gdy miał 14 lat, zmarła mu matka. W czasie wojny wstąpił do „Bundu” (Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego), a w 1942 r. do Żydow. skiej Organizacji Bojowej (ŽOB), której był współzałożycielem. Jako mieszkaniec getta warszawskiego (pracował jako goniec szpitalny nosił krew do badania na stronę aryjską) obserwował Grossaktion, czyli akcję likwidacyjną jego mieszkańców (wywiezienie 400 000 Żydów z Umschlagplatz do obo d zów zagłady) oraz wziął udział w powstaniu w getcie. Oddziałem powstańców dowodził początkowo Mordechaj Anielewicz, a po jego śmierci (8 maja 1943) funkcję tę pełnił właśnie Marek Edelman. Prze- żywszy powstanie w getcie, później powstanie warszawskie oraz wojnę, wyjechał z Polski, ale powrócił już w 1946 r. i zamieszkał w Łodzi.
Dzięki swojej żonie ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi w 1951 r. Pracował jako lekarz: do 1967 r. w Klinice Chorób Wewnętrznych, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej, od 1972 r. pełnił funkcję ordynatora oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Szpitala im. Nikołaja Pirogowa. Współpracował z profesoren Janem Mollem i asystował mu w operacjach na otwartym sercu w stanie zawału. W zakresie kardiochirurgii Marek Edelman był niekwestionowanym autorytetem. W 1968 r. odrzucono jego pracę habilitacyjną, natomiast antyżydow skie nastroje rozniecane przez ówczesne władze zmusiły jego rodzinę do emigracji, na którą jednak sam Edelman się nie udał (ze względu na cenzurę Krall nie mogła opisać tego faktu, pojawiło się tylko jedno zdanie o tym, że w 1968 r. Edelman nie otrzymał kwiatów w rocznicę wybuchu powstania). Związany był ponadto z opozycją demokratyczną, brał udział w obradach Okrągłego Stołu. W 1998 r. został uhonoro- wany Orderem Orla Białego. Zmarł w 2009 r. w Łodzi. Książki Marka Edelmana to: „Getto walczy”, Strażnik” oraz praca naukowa z dziedziny kardiologii „Zawał serca”.
Michał Klepfisz
członek Zydowskiej Organizacji Bojowej, który pośredniczył w przekazywaniu przez AK broni do getta; zginął w powstaniu, gdy swoim ciałem zasłaniał karabin maszynowy, by ułatwić ucieczkę towarzyszom
Jeden z uczestników powstania w getcie. Zasto nif własnym ciafem karabin maszynowy, umożli wiając ucieczkę gruple Edelmana.
Michal Klepfisz był podobnie jak Edelman członkiem 20B-u. Będąc także inżynierem i chemi kiem, uczył się wykonywania materiałów zapalających. Prócz tego pośredniczył w przekazywaniu broni od AK dla getta. Zginął podczas powstania, 20 kwietnia 1943 r, zasłaniając swoim ciałem niemiecki karabin maszynowy umożliwił w ten sposób współpowstańcom wydostanie się z zagrożonego ostrza łem terenu. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari
Teodozja Goliborska
lekarka, pracowała w getcie, gdzie prowadziła badania nad chorobą głodową, po wojnie wyjechała do Australii
Lekarka pracująca w getcie. W czasie okupacji prowadziła badania nad głodem, które opubliko wała po wojnie. Wyjechała do Australii.
Teodozja Goliborska była lekarką, pracowała w szpitalu w getcie. Prowadziła wraz z grupą innych lekarzy badania nad przemianą spoczynkową materii u ludzi głodnych. Wyróżniła ona trzy stopnie wychudzenia, które opisała w pracy Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wyko nane w getcie warszawskim w 1942 roku”. Ocaliła życie „Wacława” (Henryka Wolińskiego), wykupując go z rąk gestapo za perski dywan. Po zakończeniu wojny wyjechała do Australii
Luba Blumowa
W czasie wojny prowadziła w getcie szkołę pie- lęgniarek. Po wojnie kierowała domem dziecka dla dzieci żydowskich odnalezionych w różnych kryjówkach.
Gatunek
Utworu Hanny Krall nie da się jednoznacznie zakwalifikować do określonego gatun- ku. Ma cechy literatury faktu, wywiadu, ale najbliżej mu do reportażu. Trzon tekstu stanowi niemal dosłowny, pozbawiony retuszu wywiad z głównym bohaterem. Do- kumentalny charakter utworu uwydatniają przywołane w rozmowie daty, postaci, szczegóły topograficzne getta. Wrażenie autentyzmu dodatkowo potęguje osobisty ton opowieści - informacje o faktach przeplatają się z refleksjami na temat życia i śmierci, konsekwencji decyzji podejmowanych w ekstremalnych warunkach.
Getto i zagłada
Marek Edelman opowiada o warunkach panujących w getcie przed wybuchem po- wstania - wspomina o powszechnym, obezwładniającym głodzie, który zmuszał do nieludzkich zachowań. Podaje przykłady okrutnego traktowania Żydów tylko ci, którym przyznano tzw. numerki życia (osobom niezbędnym do pracy na rzecz Nie- miec), mieli prawo pozostać w dzielnicy, ale w końcu nawet one nie chroniły przed śmiercią. Szczegóły dotyczące życia w getcie unaoczniają okrucieństwo Holocaustu, pokazują skalę zagłady narodu żydowskiego, która została zaplanowana przez nazi- stów z ogromną starannością.
Deheroizacja czy heroizacja?
Marek Edelman w rozmowie nie pod- kreśla własnych zasług w powstaniu i nie uwzniośla dokonań swoich towarzyszy. Odziera tamte wydarzenia z patosu, od- kłamuje upiększone z czasem relacje, demaskuje prawdziwe motywacje czy- nów obrosłych legendą. Chce, aby ludzie wiedzieli, jaka była główna przyczyna zbrojnej manifestacji mieć prawo do godnej śmierci. Deheroizacja powstania i jego bojowników pozwala czytelnikowi dostrzec zwykłych ludzi postawionych w sytuacji ekstremalnej, przyjmujących różne postawy wobec apokalipsy roz- grywającej się na ich oczach. Doheroizujące wypowiedzi Edelmana para- doksalnie służą heroizacji, ponieważ pokazu- ją, że zwykli ludzie, niepozbawieni ludzkich słabości, w sytuacji ekstremalnej są zdolni do wielkich czynów.
Godność
Wielokrotnie w opowieści Edelmana po- jawia się temat godności. Rozmówca wspo- mina historię starego Żyda postawionego na beczce, któremu dwóch niemieckich żołnierzy obcinalo brodę. Wepchnięcie na beczkę stało się dla Edelmana metaforycznym obrazem przyzwo- lenia na upokorzenie. Wzniecenie powstania w get- cie także było sposobem walki o zachowanie godności. Edelman uważa też, że jeśli jako lekarz nie jest w stanie przedłużyć swoim pacjentom życia, to jego obowiązkiem jest zapewnienie im godnej śmierci.
Pamięć i potrzeba mitologizacji
Ważnym wątkiem opowieści Marka Edelmana jest także ludzka skłonność do mito- logizowania, idealizowania trudnych doświadczeń, tragicznych wydarzeń. Legendy bohaterskie scalają społeczeństwo, jednak zdaniem Edelmana nie mówią nic o prawdziwych ludziach i motywacjach ich działań.
Marek Edelman, ostatni żyjący dowódca powstania, staje się niejako strażnikiem pamięci o ludziach i wydarzeniach z getta. Ma jednak świadomość tego, że ludzie często wolą żyć wyobrażeniami.
