U wrót doliny - Zbigniew Herbert Flashcards
U wrót doliny - Zbigniew Herbert
Po deszczu gwiazd
na łące popiołów
zebrali się wszyscy pod strażą aniołów
z ocalałego wzgórza
można objąć wzrokiem
całe beczące stado dwunogów
naprawdę jest ich niewielu
doliczając nawet tych którzy przyjdą
z kronik bajek i żywotów świętych
ale dość tych rozważań
przenieśmy się wzrokiem
do gardła doliny
z którego dobywa się krzyk
po świście eksplozji
po świście ciszy
ten głos bije jak źródło żywej wody
jest to jak nam wyjaśniają
krzyk matek od których odłączają dzieci
gdyż jak się okazuje
będziemy zbawieni pojedynczo
aniołowie stróże są bezwzględni
i trzeba przyznać mają ciężką robotę
ona prosi
-schowaj mnie w oku
w dłoni w ramionach
zawsze byliśmy razem
nie możesz mnie teraz opuścić
kiedy umarłam i potrzebuję czułości
starszy anioł
z uśmiechem tłumaczy nieporozumienie
staruszka niesie
zwłoki kanarka
(wszystkie zwierzęta umarły trochę wcześniej)
był taki miły - mówi z płaczem
wszystko rozumiał
kiedy powiedziałam -
głos jej ginie wśród ogólnego wrzasku
nawet drwal
którego trudno posądzać o takie rzeczy
stare zgarbione chłopisko
przyciska siekierę do piersi
- całe życie była moja
teraz też będzie moja
żywiła mnie tam
wyżywi tu
nikt nie ma prawa
- powiada -
nie oddam
ci którzy jak się zdaje
bez bólu poddali się rozkazom
idą spuściwszy głowy na znak pojednania
ale w zaciśniętych pięściach chowają
strzępy listów wstążki włosy ucięte
i fotografie
które jak sądzą naiwnie
nie zostaną im odebrane
tak to oni wyglądają
na moment
przed ostatecznym podziałem
na zgrzytających zębami
i śpiewających psalmy
ROK 1956
W październiku 1956 r. nastąpiła w Polsce zmiana polityczna zmierzająca do demokratyzacji życia publicznego. Czas ten został nazwany odwilżą, ponieważ po śmierci Józefa Stalina, kie-dy to do opinii publicznej zaczęły docierać informacje o zbrodniach systemu komunistycznego, pojawiła się szansa na wprowadzenie pewnych reform polityczno-społecznych. W Polsce za częto organizować strajki i protesty przeciwko władzy. W innych krajach Europy Wschodniej panowały podobne nastroje. W Polakach obudziła się nadzieja na liberalizację opresyjnego ustroju i zniesienie cenzury. Uwolniono wówczas większość więźniów politycznych, w tym kardynała Stefana Wyszyńskiego, zezwolono na tworzenie dzieł pozbawionych treści pro-pagandowych, ogłoszono zaprzestanie zagłuszania zachodnich stacji radiowych itp. Mimo ze nadzieje na pełną wolność w sztuce okazały się płonne, to jednak nastąpiło znaczące ożywienie w kulturze. Filmy, które wówczas nakręcono, weszły do kanonu polskiej szkoły filmowej. Zaczęto wydawać dzieła artystów do tej pory zakazanych lub milczących dlatego ten okres uważany jest za czas ważnych debiutów literackich: Herberta, Rymkiewicza, Nowakowskiego, Białoszewskiego i wielu innych.
PROSTOTA W SŁUŻBIE PIERWOTNYCH ZNACZEŃ
Sposób opisu świata w wierszach Herberta został ukształtowany pod wpływem polskich do-świadczeń - II wojny światowej i rzeczywistości socjalizmu. Stąd w jego poezji zaangażowanie w sprawy historii, polityki i moralności. Dla Herberta poezja była instrumentem kontemplacji świata, źródłem rozważań dotyczących sensu i celu podejmowanej działalności artystycznej. Herbert unikal ekshibicjonizmu uczuciowego, ozdobników stylistycznych czy eksperymento-wania z formą. Chciał przywrócić słowom ich pierwotny, niezmienny, prawdziwy sens, dlatego zachowywał w swojej twórczości powściągliwość emocjonalną i prostotę języka. Było to szczególnie ważne w czasach, gdy w dyskursie społecznym dominował język propagandy politycznej. Wiersz U wrót doliny pochodzi z tomu Hermes, pies i gwiazda (1957), uznawa-nego za dojrzalszy i bardziej nowatorski niż debiutancka Struna światła. Poeta w utworach tego zbioru odszedł od tradycyjnej wersyfikacji na rzecz wiersza wolnego, przypominającego tekst prozatorski. W budowie wiersza głównym kryterium podziału wersyfikacyjnego jest więc u Herberta semantyka - długość każdego wersu wynika nie z wymogów technicznych, tylko ze znaczenia wyróżnionej w ten sposób frazy.
KULTURA JAKO PUNKT ODNIESIENIA
Stałymi punktami odniesienia w twórczości Herberta są antyk, Biblia i sztuka zachodniej Europy. Dorobek wielu stuleci kultury śródziemnomorskiej stał się w pisarstwie Herberta pretekstem do rozważań filozoficznych, źródłem aluzji, a także podstawą do interpretowania współczesności. Artysta miał jednak świadomość, że współczesny człowiek nie potrafi dawnej kultury do końca zrozumieć, a co gorsza nie jest w stanie sprostać jej zasadom. Dlatego autor w cyklu esejów na temat dokonań Europejczyków w dziedzinie sztuki nazwał siebie barbarzyńcą w ogrodzie. Autor w tomie Hermes, pies i gwiazda wyraźniej zaznaczył obecność dziedzictwa kulturowego jako punktu wyjścia do rozważań nad kondycją człowieka XX w W utworze U wrót doliny umiejętnie połączył odniesienia kulturowe oraz wątki historyczne współczesne: motywy Apokalipsy, Holokaustu, obozów koncentracyjnych i zagłady, wątki eschatologiczne i katastroficzne. Wiersz Herberta powstał w momencie, gdy wycho-dziły na jaw zbrodnie stalinizmu. Był to również czas zimnej wojny, kiedy realne stało się zagro-zenie użycia broni atomowej. Komunizm, zamiast obiecywanego raju na ziemi, społeczeństwa dobrobytu, przyniósł światu cierpienie. Poeta obnażył siłę ludzkich złudzeń, zdemaskował zakłamania i nadużycia systemu totalitarnego poprzez ukazanie próby niechcianego zbawienia, które okazało się przymusowym wiecem, spędem całego beczącego stada dwunogów. W tym kontekście historycznym i politycznym utwór poety stał się zatem nie tylko nawiązaniem do tra-gicznej polskiej przeszłości, lecz także głosem proroczym, ostrzeżeniem, przestrogą. Kontekst biblijny dodatkowo podkreśla, że wizja artysty ma charakter ponadczasowy i ponadnarodowy.
Wiersz wolny
Rodzaj wiersza, w któ-rym nie jest przestrze-gana zasada rytmicznej powtarzalności elementów brzmieniowych. Wersy są najczęściej różnej długości i nie są do siebie podobne pod względem liczby sylab ani liczby akcentów. Wiersz wolny często zbliża się swoim rytmem do prozy.
DOLINA JOZAFATA XX W.
O Dolinie Jozafata można przeczytać w Starym Testamencie jako miejscu sądu ostatecznego. wspomina o niej również Dante w Boskiej komedii, a Hieronim Bosch przedstawia ją w cen-tralnej części słynnego tryptyku. W wierszu Herberta biblijna dolina przypomina miejsce po wielkiej eksplozji, przysypane popiołem. Wypełnia ją krzyk, bo opisywana sceneria przywodzi na myši obozową selekcję ludzie traktowani są przez aniołów jak ubezwłasnowolnione istoty niegodne szacunku i skazane na zagładę. Wyrażenie aniołowie stróże staje się w tym kontekście grą słów o przerażającym znaczeniu: anioł stróż rozumiany tradycyjnie jako istota otaczająca ludzi opieką jest w wierszu strażnikiem obozowym - narzędziem oprawców.
PODMIOT LIRYCZNY SPRAWOZDAWCA
Konstrukcja podmiotu lirycznego, który zachowuje się niczym komentator sportowy, zakłada istnienie odbiorcy, widza. Komentator relacjonuje rozgrywające się zdarzenia u wrót doliny bez cienia empatii czy współczucia, odprowadza wzrokiem stado. Sprawozdawca oddaje też ludziom głos w tym sensie utwór przypomina reportaż lub dramat - przez co ukazywana scena ma charakter dynamiczny. Ludzie wypowiadają się, a oko kamery obserwuje kolej-nych skazańców.
Dolina Jozafata (albo Dolina Joszafat)
to w biblijnej Księdze Joela miejsce sądu ostateczne-go, w języku hebrajskim jej nazwa oznacza ‘Jahwe osądzi’. Motyw Doliny Jozafata można odnaleźć w literaturze i sztuce wielu późniejszych epok.
