Potop - Henryk Sienkiewicz Flashcards
Geneza utworu
„Potop” powstawał od października 1884 r. do sierpnia 1886 r., drukowany był równolegle jako powieść w odcinkach (od grudnia 1884 do września 1886 r.) na terenie trzech zaborów: w warszawskim „Słowie, krakowskim „Czasie” i „Dzienniku Poznańskim. Utwór tworzył Sienkiewicz w podróży, ponieważ w tym czasie, szukając ratunku dla swej umierającej na gruźlicę żony, jeździł wraz z nią i rękopisem do licznych sanatoriów europejskich. Wydanie książkowe ukazało się w Warszawie w 1886 r. „Potop” jest drugą i naj-obszerniejszą częścią z cyklu trzech powieści historycznych pisarza, który umownie nazwano „Trylogią” (pozostałe to „Ogniem i mieczem” oraz „Pan Wołodyjowski”). Składa się z trzech tomów, z których każdy zawiera nietytułowane rozdziały.
Na powstanie powieści wpływ miały patriotyczne tradycje rodzinne Sienkiewicza (pradziadek był konfederatem barskim, dziadek powstańcem kościuszkowskim i oficerem napoleońskim, ojciec uczest-niczył w powstaniu listopadowym) oraz zainteresowania pisarza historią i literaturą XVII w Sam autor jasno określił cel napisania utworu, zamykając cykl powieściowy słowami: ku pokrzepieniu serc
Pisarz rozpoczął prace nad powieścią w Warszawie w październiku 1884 r i prowadził je do sierpnia roku 1886. Kolejne odcinki Potopu przeznaczone do publikacji w czasopismach Sienkiewicz pisał w różnych europejskich sanatoriach, w których przebywał, czuwając. ned kuracją chorej na gruźlicę żony. Gdy zmarła w październiku 1885 r.. Sienkiewicz był w trakcie pisania drugiego tomu powieści. Potop ukazywał się w odcinkach w warszawskim Słowie w krakowskim dzienniku Czas” oraz w Kurierze Poznańskim. Książkowe wydanie ukazało się w 1886 1.
Henryk Sienkiewicz przystąpił do pisania Trylogii mniej więcej 20 lat po klęsce powstania styczniowego. W społeczeństwie polskim dominowały nastroje przygnębienia i zniechęcenia, zarówno wobec kolejnych zrywów narodowowyzwoleńczych, jak i ideałów pozytywistycz-nych, które zaczęły się już dewaluować. Stąd cykl książek, których bohaterami są Polacy umiejący w krytycznych sytuacjach zjednoczyć się i sięgnąć po niepodległość albo obronić wolność i niezawisłość.
Sienkiewicz zaczął pisać Potop na początku października 1884 r. Długo się do tego przygotowywał, dużo czytał, zwłaszcza siedemnastowiecznych pamiętników, rękopisów, kronik, silvae rerum. W ten sposób poznawał najdrobniejsze szczegóły epoki i ludzi w niej żyjących. Tak przygotowany pisał wszystkie swo-je powieści historyczne. Potop zaczął ukazywać się w odcinkach na Boże Narodzenie 1884 r. jednocze-śnie w trzech zaborach. Druk powieści trwał prawie dwa lata. Wydanie książkowe Potopu ukazało się w październiku 1886 r.
Gatunek literacki: powieść historyczna.
Cechy gatunku widoczne w utworze
Cechy powieści to obszerność utworu, wielowątkowość, znaczna liczba bohaterów, obecność narracji, fa-buły i świata przedstawionego. Cechy powieści historycznej: wątek fikcyjny związany z postacią Andrzeja Kmicica jest ściśle powiązany z wątkiem historycznym najazdem Szwedów na Polskę; część bohaterów to postaci historyczne, np. królowie Jan Kazimierz i Karol Gustaw, Radziwiłłowie, Czarniecki, ksiądz Kordecki; ukazane są fakty historyczne, np. obrona Jasnej Góry, zdobycie Warszawy, obleganie Zamościa. Pisarz barwnie ukazuje mentalność i obyczajowość epoki, tzw. koloryt historyczny (uczty, sposoby walki, ubiory, sposób spędzania czasu w zaściankach i dworach magnackich). Informacje czerpie ze źródeł historycznych.
tradycja walterskotowska
W powieści na rozbu-dowanym tle wydarzeń społecznych, narodo-wych i obyczajowych autor przedstawia dzieje postaci fikcyjnych. Na drugim planie, choć wątki nieraz przenikają się, umieszcza postaci historyczne.
tradycja dumasowska
Przede wszystkim sięgnął po atrak-cyjną fabułę awanturniczą, przedsta-wił ucieczki, porwania, zaskakujące rozwiązania fabularne sprzyjające błyskawicznym zwrotom akcji. W każdej z trzech części Trylogii pisarz przedstawił wątek miłosny, na który składają się liczne perype-tie: w Potopie na skutek nieporozu-mienia (podstęp Radziwiłła) para zostaje rozdzielona, ale dzięki szcze-remu, głębokiemu uczuciu, które ich łączy i w imię którego Kmicic doko-nuje bohaterskich czynów, a Oleńka wiernie na niego czeka, ich historia zakończona zostaje ślubem.
powieść historyczna z elementami eposu i baśni
Aby dowieść miłości i odzy-skać honor, bohater uczest-niczy w bitwach i potyczkach, co umożliwia wprowadzenie wielkich opisów batalistycz-nych, pełnych patosu i wznio-słości. Przy okazji Sienkiewicz podkreśla poświęcenie, bra-wurę, patriotyzm Polaków, co uatrakcyjnia powieść. Przedstawiając ważne i wielkie momenty z dziejów Rzeczy-pospolitej, wskrzesza chwile minionej chwały i na nowo budzi narodowego ducha (wojna jako świętość).
Andrzej Kmicic herbu Rawicz
bohater główny, chorąży orszański, później pułkownik, potomek
znakomitego rodu, syn miecznika, towarzysza walk i przyjaciela Herakliusza Billewicza, który w testa-mencie nakazał wnuczce poślubienie pana Andrzeja lub wstąpienie do klasztoru. Kmicic to młodzieniec o płowej, mocno podgolonej czuprynie, smagłej cerze, bystrych, siwych oczach, ciemnym wąsie na weso-łej twarzy, lubiący śmiech i zabawę. Jest wyśmienitym żołnierzem. Okrył się sławą, przez kilka lat pro-wadząc walki, podjazdy i napady przeciw wojskom moskiewskim, gdy po mistrzowsku Chowańskiego podchodził. W tych poczynaniach nie kierował nim patriotyzm, lecz „rycerska fantazja i brawura. Cechują go prostolinijność, odwaga, pewność siebie, honorowość, szczerość i otwartość w uczuciach, przywiązanie do przyjaciół, których śmierć pomścił. To dobry dowódca, którego podwładni boją się, sza-nują i kochają zarazem, ale skory jest także do romantycznych porywów (miłosne wyznania na kuligu).
Jego wady to nieliczenie się z opinią innych, buta, pieniactwo, prywata, porywczość i impulsywność (strzelanie w Lubiczu do portretów przodków Billewiczów, spalenie Wołmontowicz). Pod wpływem szczerego uczucia do Oleńki pragnie odkupić swe winy, walcząc ze Szwedami, dlatego przybywa na dwór księcia Janusza Radziwiłła, któremu przysięga, na krzyż, służyć wiernie. Oszukany przez magnata, nie może go opuścić, gdyż splamiłby rycerski honor. Kiedy Bogusław Radziwiłł wyjawia mu prawdziwe intencje kierujące poczynaniami księcia Janusza, Kmicic się zmienia. Jego duma bardzo cierpi, gdyż jako zdrajca ojczyzny okrył nazwisko rodowe hańbą
Postanawia zrehabilitować się, walcząc w obronie Rzeczypospolitej pod przybranym nazwiskiem Babinicz. Staje się prawdziwym patriotą, zdolnym do rezygnowania z prywatnych, egoistycznych celów (zemsty na Radziwiłłach, wyruszenia na pomoc więzionej w Taurogach ukochanej). Jest bezkompromi sowy wobec zdrajców (spoliczkowanie Kuklinowskiego), staje się obrońcą jasnogórskiego klasztoru, od znaczając się nadludzką siłą, niezłomnością i brawurą (odrzucenie granatu). Jest gotów poświęcić życie w imię wiary i Rzeczypospolitej, dlatego decyduje się na wysadzenie kołubryny, a w późniejszym czasie, bohatersko walcząc w wąwozie z przeważającymi siłami Szwedów, ratuje życie krółowi. W swych poczy naniach Kmicic wykazuje się pomysłowością, sprytem i bohaterstwem, Jest bardzo oddany swym żołnie rzom (aby uratować Sorokę, upokarza się przed księciem Bogusławern; boleje z powodu śmierci starego Kiemlicza). Pod wpływem życiowych doświadczeń nauczył się hamować swój wybuchowy tempera ment Jest niezłomnym rycerzem nie użała się nad swym losem, nie okazuje cierpienia fizycznego z powodu ran odniesionych w walkach, ani cierpienia psychicznego, wynikającego z niepokoju a los panny Aleksandry. Pan Andrzej przybywa do ukochanej po wielu stoczonych walkach. Poprzez służbę ojczyźnie starał się zasłużyć na jej miłość i szacunek. Musiał odbyć stosownie wielką ekspiację (odku pienie win) za wcześniejsze, niegodziwe czyny.
chorąży orszański, potomek znacznego rodu. Jest postacią dyna-miczną, zmienia się w czasie trwania akcji powieści. Początkowo niecierpliwy, nieopano-wany, gwałtowny, odważny aż do brawury, nie liczy się z prawem. Zaletą bohatera jest jego otwartość i szczerość. Kmicic uważa, że postępuje właściwie, twierdzi, że w Rzeczypospolitej liczą się odwaga i siła. To już jednak dowodzi samowoli bohatera, jednego z typowych szlach-ciców, warchołów, którzy dbają jedynie o własne dobro. Trzeba przyznać, że jest świetnym żołnierzem, doskonałym dowódcą, którego kochają towarzysze broni. Umie ich trzymać w ryzach, boją się go, wiedzą, że z Kmicicem nie ma żartów. Te cechy zauważa Wołodyjowski, dlatego chce pozyskać Kmicica do służby w wojskach króla.
Negatywne cechy bohatera - bezwzględność, buta, niesprawiedliwość i samowoła zasłu-gują na potępienie (sarmackie sobiepaństwo).
Od pewnego momentu bohater sam zaczyna dostrzegać swoje błędy. Po uczcie w Kiejdanach Kmicic wie, że Radziwiłł dopuścił się zdrady, a on przysiągł mu wierność. To go gnębi i choć słucha argumentów księcia Janusza, nie bardzo w nie wierzy. Ostatecznie przekonuje się o jego zamiarach w rozmowie z Bogusławem, wtedy już nie ma wątpliwo-ści. Poznaje swoją pomyłkę, odczuwa głębokie rozterki wewnętrzne: „Oto pragnę obmyć się z grzechów moich, nowy żywot rozpocząć i ojczyźnie poczciwie służyć, ale nie wiem jak, bom głupi.” tak modli się na Jasnej Górze.
Zewnętrznym znakiem przemiany bohatera jest zmiana nazwiska. Odtąd jako Babinicz będzie się starał odpokutować własne winy. Wtedy okaże się, że jego zalety: ufność, wierność, prostolinijność, pokora, odwaga pozwolą na odzyskanie dobrego imienia. Kmicic wyrzeka się prywaty, poświęcając się dla dobra ojczyzny, i ani przez moment nie myśli o sobie. Wiadomo, jak wiele kosztuje go wyrzeczenie się spotkania z Oleńką, ale bohater już nie ma wątpliwości, że właśnie tak należy uczynić.
Dzięki wewnętrznej przemianie bohater w pełni zasłużył na rehabilitację i osobiste szczę ście. Pojawia się na kartach powieści jako typowy szlachcic, pod koniec widzimy go w blasku sławy honorowego rycerza, otoczonego powszechnym szacunkiem i miłością.
Pułkownik wojsk litewskich, odważny, znakomi-ty żołnierz. Mimo porywczości jest człowiekiem szlachetnym, zawsze żałuje złych uczynków i sta-ra się je odpokutować. Szczerze kocha ojczyznę.
• Gdy poznaje prawdziwe plany Radziwiłłów, zmie-nia poglądy polityczne i sojuszników. Pod przy-branym nazwiskiem Babinicz, symbolizującym odrzucenie dumy (z podobnych powodów Jacek Soplica z Pana Tadeusza nazwał się Robakiem). broni Jasnej Góry i walczy w obronie króla Jana Kazimierza.
• Najtrudniejsza do przezwyciężenia okazuje się dla niego tendencja do przedkładania osobiste-go szczęścia nad interes powszechny. Kiedy re-zygnuje z możliwości spotkania z ukochaną i wy-biera obowiązek walki za ojczyznę, daje dowód, że stał się nowym człowiekiem. Jego przemiana zostaje nagrodzona mimo przeszkód bierze ślub z Oleńką.
chorąży okszański, później pułkownik zakochany w przeznaczonej mu testamentem Oleńce Billewiczównie; przeszedł przemianę wewnętrzną z zuchwałego zabijaki w mężnego obrońcę ojczyzny. Po oskar-żeniu o zdradę podawał się za Babinicza. Dokonał wielu znamienitych czynów, m.in. w górach uratował życie samego króla i mężnie bronił Częstochowy, wysadzając główne działo w obozie szwedzkim. Na końcu powieści został publicznie oczyszczony z zarzutów.
Aleksandra Billewiczówna (Oleńka)
łowczanka upicka, jest wnuczką Herakliusza Billewicza mieszka w Wodoktach. To piękna, młoda panna o dumnej postawie, bladej cerze i delikatnych rysach twarzy, czarnych brwiach, długich, płowych włosach, splatanych w warkocze upięte wokół głowy. Zako-chuje się od pierwszego wejrzenia w Kmicicu, ale prawdomówność, duma i godność nakazują jej powie dzieć narzeczonemu, co sądzi o jego hulaszczym trybie życia, ekscesach, których się on dopuszcza. Cechujące ją odwaga i stanowczość pomagają jej odprawić ze swego dworu kompanów pana Andrzeja, a jemu samemu - postawić warunek, że jeśli ma zostać jego żoną, on musi się zmienić. Olerńka zawsze na pierwszym miejscu stawia honor i dobro ojczyzny. Jest nieszczęśliwa, gdy dowiaduje się, że Kmicic jest zdrajcą. Wierna w miłości kocha go nadal, próbuje sama przed sobą usprawiedliwiać jego czyny, ale walka w obronie państwa jest dla panny Aleksandry największą wartością. Nie może połączyć swego życia ze zdrajcą i dlatego postanawia zrezygnować ze szczęścia osobistego. Odrzuca zaloty księcia Bogusława, chce iść do klasztoru. Gdy podczas mszy dowiaduje się o bohaterstwie pana Andrzeja, jego oddaniu władcy i Rzeczypospolitej, w obecności zgromadzonych w kościele ludzi przyznaje się do błędu w ocenie ukochanego. Ostatecznie zostaje jego żoną.
Piękna panna, wysoka, jasnowłosa, o czarnych brwiach i błękitnych oczach. Jest osobą czułą i oddaną, darzy Kmicica głębokim uczuciem. ale jednocześnie ma wiele cech uznawanych za męskie, jak: stanowczość, bezkompromisowość. odwaga. Oleńka to świadoma patriotka, zwolen-niczka króla Jana Kazimierza i gorliwa katoliczka
piękna i dumna wnuczka Herakliusza Billewicza, po śmierci dziadka oddana pod opiekę szlachcie laudańskiej. Nad miłość do Kmicica przedkładała honor i wierność ojczyźnie.
Jan Onufry Zagloba herbu Wczele
stary szlachcic, niewiadomego pochodzenia, przyjaciel Wołody jowskiego. Nie pcha się do pierwszych szeregów podczas walk, ale gdy zachodzi konieczność, staje z inny mi, walcząc z desperacją i wściekłością. Jest ucieleśnieniem cech siedemnastowiecznego Sarmatys to gadula, posługujący się kwiecistym, obfitym w makaronizmy, ciętym językiem) skłonny do przechwalek i niezwykłych opowieści i na swój temat; uwielbia biesiadowanie. Jednocześnie to wielki patriota, wierny przyjaciel, który swym towarzyszom nie tylko umila czas poczuciem humoru, ale niejednokrotnie ratuje im życie. Jest nieoceniony w sytuacjach wymagających przebiegłości i sprytų. Potrafi zjednać sobie sym patię magnatów i prostych żołnierzy, czego świadectwem jest wybranie go na regimentarza (dowódcę) w obozie pod Białymstokiem. Cechuje go optymizm, mówi, że nawet z najgorszych sytuacji zawsze jest wyjście. Zagloba jest najbarwniejszą postacią w całej „Trylogii”, autorem wielu zabawnych wypowiedzi i uczestnikiem komicznych wydarzeń (walka z małpami w Warszawie).
Występuje jako ważna postać we wszystkich czę-ściach Trylogii. Jest gawędziarzem, nieustannie chwali się swoimi dawnymi podbojami militarny-mi i miłosnymi, a także rozległymi znajomościami.
• Zagłoba to sympatyczny żartowniś, ma niezwy-kły talent zjednywania sobie ludzi. Mimo że nie grzeszy odwagą i w bitwie raczej nie lubi ryzyko-wać, to w obronie przyjaciół lub zmuszony przez okoliczności dzielnie walczy. Ma wiele pomysłów, dzięki którym często wyciąga siebie i towarzyszy z największych opałów.
• Zagłoba został wykreowany na polskiego szlach-cica, u którego nawet sarmackie wady (jak pijań-stwo czy wiara w przesądy) mają swój urok
Jerzy Michał Wołodyjowski (Mały Rycerz)
bohater spod Zbaraža, przyjaciel Jana Skrzetuskiego i Zagłoby, odznacza się niepozorną posturą, ale jest niezrównanym fechmistrzem, Cechuje go patrio tyzm, odwaga, ceni honor rycerski, jest litościwy dla rannych, nigdy nie chowa długo urazy w sercu, Jako pierwszy wybaczył Kmicicowi jego złe czyny i pomógł mu odzyskać dobre imię.
Z uwagi na niski wzrost określany często przez narratora mianem małego rycerza. Jest znakomi-tym szermierzem, a także odwaznym i doświad czonym dowódcą. Początkowo występuje w ran-dze pułkownika w wojsku Janusza Radziwiłła. Po jego zdradzie dowodzi oddziałem wojsk hetmana Sapiehy.
Jan i Stanisław Skrzetuscy
bracia stryjeczni, doświadczeni rycerze (Jan jest bohaterem spod Zharaża). Ukazani są od początku wydarzeń w utworze jako bohaterowie idealni. Oburzeni zdradą części magraaterii (poddanie Wielkopolski) udają się do księcia Janusza, aby walczyć pod jego kornendą, a gdy i on okazuje się zdrajcą, bez wahania wypowiadają mu posłuszeństwo. Uratowani przez Kmicica do-łączają do wojsk konfederatów i przez cały okres najazdu walczą za króla i ojczyznę
Roch Kowalski
mlody oficer w służbie Janusza Radziwiłła, odznaczający się wielką siłą i równie wielką naiwnością. Dzięki fortelowi Zagłoby i jego perswazjom przyłączył się do wojsk polskich. Jest bez-krytycznie posłuszny przełożonym, karny i odważny (próbował porwać króla Karola Gustawa). Zginął z ręki księcia Bogusława w walkach pod Warszawą
Kiemlicze
ojciec i jego synowie bliźniacy Damian i Kosma, to szlachcice, dawni żołnierze Kmicica, którym opiekują się, gdy zostaje ranny w starciu z księciem Bogusławem, uwalniają go z rąk Kuklinowskiego, służą mu wiernie. Cechuje ich chciwość, ale i odwaga. Stary Kiemlicz ginie w górskim wąwozie, walcząc ze Szwedami w obronie króla Jana Kazimierza
Soroka
wachmistrz, stary wiarus, całkowicie oddany Kmicicowi.
Kompania Kmicica (m.in. Kokosiński, Kulawiec-Hippocentaurus, Ranicki, Rekuć-Leliwa, Zend, Uhlik)
szlachta wyjęta spod prawa, żołnierze i przyjaciele Kmicica, szczerze mu oddani, skłonni do awantur i bójki z byle powodu. Zostali zabici przez Butrymów, szlachtę z zaścianka Wołmontowicze, w trakcie awantury przez siebie wywołanej w karczmie.
Tomasz Billewicz
miecznik rosieński, człowiek w podeszłym wieku, stryj i opiekun Oleńki,
patriota, dumny, porywczy i odważny.
Anusia Borzobohata-Krasieńska
sierota wychowywana przez księżną Gryzeldę, później towa-rzyszka i przyjaciółka panny Aleksandry. Jest ladna, mila i kokieteryjna Jej urokowi ulegają niemal wszyscy mężczyźni, co panna świadomie wykorzystuje, planując ucieczkę z Taurogów
Andrzej Kuklinowski
pułkownik chorągwi wolentarskiej (ochotniczej). Jest niemłodym mężczy zną, odważnym i doświadczonym żołnierzem, ale pozbawionym patriotyzmu i uczuć religijnych. Służy tym, którzy płacą mu więcej. Będąc posłem szwedzkim w klasztorze jasnogórskim, namawia Kmicica do zdrady. Cechuje go cynizm, okrucieństwo i bezwzględność Przypalony pochodnią i zostawiony przez pana Andrzeja w szopie, umiera.
Augustyn Kordecki
paulin w białej szacie, przeor klasztoru na Jasnej Górze, mężczyzna w sile wieku, o twarzy pogodnej, okolonej gęstą czarną brodą. To człowiek rozsądny, pobożny kapłan, a równocześnie zręczny dyplomata. Podczas oblężenia swoją postawą, bohaterstwem i wiarą w opatrzność boską dodaje ducha walki innym. Ufa Kmicicowi i wspiera go w wypełnianiu pokuty
Postać historyczna, przeor klasztoru na Jasnej Górze. Odważny i pobożny, uczestniczy w obronie oblężonego klasztoru.
Janusz Radziwiłł
wojewoda wileński, wielki hetman litewski, mężczyzna czterdziestokilkuletni, olbrzymiego wzrostu, z długimi wąsami, zazwyczaj ubrany w szkarłatny kontusz. Mieszka w Kiejdanach, wyznaje kalwinizm. Niezmiernie bogaty i dumny. Wygórowane ambicje (chciał zostać królem Rzeczy-pospolitej), doprowadziły go do potajemnych rokowań ze Szwedami, Poddał im pospolite ruszenie w Kiejdanach, zasłaniając się jednocześnie dobrem ojczyzny (mówił, że Polacy nie potrafiliby skutecznie przeciwstawić się najeźdźcom). Zmarł w obleganym przez wojska polskie Tykocinie, opuszczony przez poddanych. Jego postać jest symbolem najgorszych wad sarmackich.
Hetman wielki litewski i wojewoda wileński, naj-potężniejszy magnat na Litwie, stryjeczny brat Bo-gusława. Postać historyczna, dowódca zasłużony w walkach z Kozakami podczas powstania Bohda-na Chmielnickiego, a potem w wojnie z Moskwą. W obawie przed zagrożeniem Litwy ze strony Rosji zerwał z królem Janem Kazimierzem i od-dał się pod protektorat szwedzkiego monarchy Karola Gustawa.
• Głównymi cechami Janusza są chorobliwa am-bicja i upór. Książę nie wybacza i nie zapomina zniewag. Marzy o polskiej koronie i aby ją zdobyć, nie waha się sprzymierzyć z wrogami kraju.
postać historyczna, hetman wielki litewski i wojewoda wileński, który podczas potopu szwedzkiego dla własnych korzyści przyrzekł wierność królowi Szwecji. Hetman bezwzględnie manipulował Kmicicem i wykorzystywał jego lojalność. Mimo niecnych zabiegów z biegiem czasu stracił wszelkie poparcie i umarł w samotności z brzemieniem swojej zdrady.
Bogusław Radziwiłł
stryjeczny brat księcia Janusza, koniuszy litewski. Jest mężczyzną trzydzie-stokilkuletnim, ubiera się w kolorowe, obszywane koronkami stroje niemieckie lub francuskie, nosi bujną perukę, używa pudru, bielidła, silnych perfum. Ten rozmiłowany w wykwintnym życiu kosmopolita, cynik i egoista jest jednocześnie człowiekiem o niezwykłej sile i odwadze. Przystaje do stronnictwa zdrajców za namową starszego kuzyna, gdyż, tak jak tamten, oczekuje, że sojusz ze Szwedami przyniesie panowanie rodu Radziwiłłów nad Litwą. Pod Prostkami podczas pojedynku z Kmicicem zostaje ranny i wzięty do niewoli.
Postać historyczna, z której autor Potopu uczy-nit głównego negatywnego bohatera powieści. W historii Rzeczypospolitej Bogusław odegrat dwuznaczną rolę, ponieważ dbał przede wszyst kim o interesy swoje i swojego rodu. Miał jednak duże zasługi jako obrońca Litwy przed zakusami Moskwy oraz jako protektor wyznawców kalwini-zmu.
• Bogusław to kosmopolita, który nie czuje żad-nych sentymentów do ojczystej ziemi, a do rodzi-mej kultury i języka żywi raczej niechęć i pogardę. Jest znanym uwodzicielem, dlatego opierająca się jego zalotom Oleńka budzi w nim wściekłość
postać historyczna, krewny Janusza Radziwiłła, również zdrajca ojczyzny; światowiec, ele-gant i kobieciarz. Przetrzymywał Oleńkę Billewiczównę pod pretekstem zapewniania jej opieki i ochrony i bez-skutecznie zabiegał o jej względy. Pojmany przez Kmicica cudem uszedł z życiem.
Jan Kazimierz
król Polski, mężczyzna w wieku około czterdziestu lat, drobnej, ale silnej budowy ciała, o czarnych oczach na śniadej, znużonej twarzy; nosił szwedzką perukę. Przedstawiony jest jako człowiek, który przede wszystkim dba o dobro ojczyzny i cechuje się wielką religijnością.
„Potop” jako powieść „ku pokrzepieniu serc”.
Sienkiewicz przystąpił do pisania „Trylogii” niemal 20 lat po upadku powstania styczniowego. W tym czasie w społeczeństwie polskim dominowały nastroje pesy-mistyczne, przygnębienie i zniechęcenie zarówno do zrywów narodowowyzwoleńczych jak i do ideałów pozytywistycznych. Ukazując w „Potopie” dramatyczny okres w historii Rzeczypospolitej, uwydatnił podstawową, według niego, zasadę utrzymania zagrożonej polskości poprzez wspólny, społeczny wysiłek. Również podział bohaterów na fikcyjnych i historycznych odgrywa mniej istotną rolę role niż podział na zdrajców i patriotów. Poprzez ten prosty schemat Sienkiewicz narzuca czytelnikom oczywistą ocenę moralną poszczególnych postaci - o postępowaniu każdej jednostki decyduje jej stosunek do racji narodowych.
Losy Kmicica układają się analogicznie z losami Rzeczypospolitej. Jego wewnętrzna przemiana do-konuje się niemal równocześnie z odradzaniem się całego społeczeństwa. Wykreowany przez pisarza bohater dzięki takim cechom jak patriotyzm, bohaterstwo, wierność, honorowość, brawura, poczucie niezależności stanowi niemal stereotyp polskości. W ten sposób Sienkiewicz daje w „Potopie” wyraz przekonaniu, że naród polski posiada w sobie wartości, które nigdy nie ulegną unicestwieniu: religijność i patriotyzm. Dzięki nim nastąpi czas, gdy ojczyzna odzyska niepodległość. Świadectwem tego prze świadczenia jest kończące akcję powieści przesłanie padające z ust Zagłoby: nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można.
Stefan Czarniecki
hetman polny koronny, bohater walk wyzwoleńczych w okresie najazdu szwedzkiego. Jest patriotą, idealnym wodzem. Przeciwstawia się egoizmowi i sanowoli szlachty. Po po-ražce pod Gołębiem unikał otwartej walki, po mistrzowsku prowadząc ze Szwedani wojnę szarpaną” (partyzancką). W tradycji polskiej Stefan Czarniecki jest uosobieniem niezłomnego, ofiarnego żołnierza jego postać została upamiętniona w hymnie państwowym.
Paweł Sapicha
wojewoda witebski, hetman wielki litewski, przedstawiciel rodu rywalizującego 2 Radziwiłłami. To człowiek dobroduszny, wielki patriota, który pozostał wierny monarsze polskiemu. Na jego stronę przechodziły chorągwie zbuntowane przeciw Radziwiłłom. Umiał poskromić swe ambi cje wiedząc, że nie posiada talentów przywódczych, oddał się pod komendę Czarnieckiego.
Karol X Gustaw
król Szwecji, mężczyzna w średnim wieku o czarnych oczach i długich, kruczo-czarnych włosach. Początkowo odnosił łatwe sukcesy w następstwie układów ze szlachtą polską w Ujściu i Kiejdanach został uznany królem Polski i suwerenem Litwy. Dobry i odważny dowódca, lekceważy jednak Polaków. Po powrocie Jana Kazimierza do kraju stracił nadzieję na zdobycie Rzeczypospolitej
Burchard Miller
generał szwedzki, chełpi się swą sławą zdobywcy wielu twierdz i miast. Dowo-dził wojskami oblegającymi klasztor jasnogórski.
