Lalka - Bolesław Prus

Question 1

Michał Szuman

Answer 1

lekarz żydowskiego pochodzenia, przyjaciel Wokulskiego i Rzeckiego. W młodości- po śmierci narzeczonej - targnął się na swoje życie. Z upływem lat stał się cyniczny, m.in. w stosunku do roman tycznych uniesień i szlachetnych rozterek przyjaciół. Umie trzeźwo oceniać ludzi, ale uchodzi za dziwaka - leczy biedaków za darmo i skrycie od lat pracuje nad swym dziełem życia - traktatem naukowym o ludzkich włosach, które kolekcjonuje i bada.

Question 2

Izabela Łęcka

Answer 2

25-letnia córka Tomasza Łęckiego, nieprzeciętnie piękna arystokratka, wychowana w luksusie. przyzwyczajona do wygód i wystawnego trybu życia. Mieszkała z ojcem oraz kuzynką Florentyną w ośmiopoko- towym mieszkaniu w Alejach Ujazdowskich. Izabela, świadoma swojej urody, chłodno traktowała adoratorów; biegiem czasu z niechęcią zdała sobie sprawę, że jej zamążpójście może być jedyną drogą do zapewnienia sobie godnego bytu w obliczu problemów finansowych ojca. Po definitywnym zakończeniu zaręczyn z Wokulskim i śmierci oica wyjechała za granicę i wstąpiła do klasztoru.

jest 25-letnią, piękną kobietą należącą do arystokracji: wzrost więcej niż średni, bardzo kształtna figura, bujne blond włosy z odcieniem popielatym, nosek prosty… zęby perłowe, ręce i stopy modelowe… oczy czasem jasnoniebieskie i zimne jak lód. Mieszka z ojcem i daleką krewną (kuzynką Florentyną). Jest egoistką, która nie widzi potrzeb innych. Żyje we własnym wygodnym świecie luksusu, do którego nie dociera współczucie, cierpienie czy potrzeba użyteczności. Jest estetką oderwaną od życia - egzaltuje się włoskim artystą, gardzi wszystkim co pospolite, co nie należy do jej sfery. Zdaje sobie sprawę z własnej atrakcyjności, ale nie umie właściwie oceniać ludzi, nie rozumie też własnej sytuacji. Odrzuca kolejnych zalotników, w końcu jedynymi kandydatami do jej ręki zostają baron i marszałek - obaj leciwi, lecz bogaci. Gdy w życiu panny Izabeli pojawia się Wokulski, początkowo go ignoruje, jednak w końcu dostrzega korzyści płynące z jego majątku. Przyjmuje oświadczyny, jednak nie potrafi docenić ani jego zalet jako człowieka, ani miłości, jaką została obdarzona. Ostatecznie Łęcka kompromituje się w oczach Wokulskiego, kiedy jawnie flirtuje z kuzynem. Gdy ze starań o jej rękę rezygnuje ostatni kandydat, marszałek, postanawia wstąpić do klasztoru. Z powodu swych wad - braku zasad moralnych, pustki wewnętrznej - ponosi klęskę. Łęcka reprezentuje wady charakterystyczne dla jej warstwy spo- łecznej - egocentryzm, wyrachowanie i stanowe przesądy.

Młoda (ale wkraczająca już w wiek zagrożony staropanieństwem) arystokratka, córka podupadającego ekonomicznie Tomasza Łęckiego żyjącego ponad stan i snującego naiwne plany odbudowania dawne świetności. Wychowana na salonową damę, otoczona przez wielbicieli, których nie traktuje poważnie Zainteresowanie Wokulskiego drażni ją, a on sam wywołuje w niej lęk. Kiedy rodzinie grozi bankructwo Izabela decyduje się na zaręczyny z pogardzanym kupcem, ale nie rezygnuje z romansów. Gdy urazon Wokulski zrywa zaręczyny, wyrachowana arystokratka pozostaje samotna, poniewaz okryta niesiawa straciła ostatnich konkurentów. W rezultacie decyduje się na spędzenie reszty życia w klasztorze

Question 3

Geneza utworu

Answer 3

Powieść zrodziła się z rozczarowania pisarza kondycją polskiego społeczeństwa. Po raz pierwszy została wydrukowana w warszawskim piśmie „Kurier Codzienny” (1887-1890), wydanie książkowe ukazało się w 1890 r. w Warszawie.

Geneza: Utwór miał według słów Prusa przedstawić „polskich idealistów na tle społecznego rozkładu” i nosić tytuł Trzy pokolenia. Ten pomysł uległ zmianie, gdy pisarz przeczytał w „Gazecie Polskiej” o procesie wytoczonym w sprawie kradzieży dziecięcej lalki - fakt ten stał się inspiracją do stworzenia jednego z wątków powieści, ale rownież wpłynął na skrystalizowanie się całości utworu. Lalka miała być powieścią o stosunkach społecznych epoki, obrazem problemów Polaków lat 80. XIX w., a także stanowić krytyczną ocenę realizacji założeń pozy- tywistów.

W latach 1887-1889 powieść Prusa była drukowana w odcinkach w wychodzącym w Warszawie „Ku- rierze Codziennym. Pisarz zawarł w niej dużo osobistych doświadczeń, np. marzenia o ukończeniu Studiów w warszawskiej Szkole Głównej, wczesną utratę rodziców (podobne doświadczenia mają bo- haterowie Lalki, Wokulski | Rzecki) oraz przeżycia z czasów powstania styczniowego. Nawet zmaganie się z agorafobią, z którą, jak mówią teksty źródłowe, pisarz usiłował bezskutecznie walczyć, uczynił problemem Ignacego Rzeckiego niechętnego do podróżowania poza Warszawę. Przed rozpoczęciem pracy nad Lalka Prus przeżył rozczarowanie pracą dziennikarską, bo bardziej był ceniony jako piszący elietony humorysta niz jako podejmujący trudne i palące problemy redaktor czasopisma „Niwa”. Lalka tała się więc sposobem wyrażenia tych refleksji, których nie mógł już sformułować wprost. Powieść ostała opublikowana w całości w 1890 r.

Question 4

Gatunek literacki: powieść realistyczna.

Cechy gatunku widoczne w utworze

Answer 4

W powieści Prus odtwarza świat i środowisko w sposób realistyczny, postaci charakteryzowane są po- przez opis i działanie, są one prawdopodobne psychologiczne, autor dba o realizm szczegółu i drobiazgowość opisu, posługuje się narracją obiektywną i zdystansowaną.

Question 5

Stanisław Wokulski

Answer 5

Stanisław Wokulski - 46-letni wdowiec po Małgorzacie Mincel, kupiec galanteryjny, właściciel sklepu przy Kra- kowskim Przedmieściu. Wywodził się ze zubożałej rodziny szlacheckiej, za życiowy cel obrał sobie awans spo- łeczny i zblíženie do obiektu swoich uczuć - arystokratki Izabeli Łęckiej.
Dzieje Wokulskiego

Strata majątku przez rodzinę Wokulskich, decyzja o samodzielnym zdobyciu pieniędzy na studia, praca w wi- miarni u Hopfera, udzielanie korepetycji.

Nauka w Szkole Przygotowawczej, egzaminy do Szkoły Głównej, przerwanie studiów ze względu na udział w powstaniu styczniowym, zesłanie na Syberię. Prowadził tam badania fauny i flory syberyjskiej, czym zasłużył na uznanie polskich uczonych, którzy też byli na zesłaniu.

Powrót do Warszawy, problemy ze znalezieniem pracy, pomoc Rzeckiego, posada w sklepie Mincla.

Małżeństwo z wdową Małgorzatą Mincel, śmierć kobiety, spadek w postaci 30 tysięcy rubli i sklepu przy Kra- kowskim Przedmieściu.

Spotkanie w teatrze Izabeli Łęckiej, wybuch romantycznego uczucia, decyzja o potrzebie powiększenia majątku, wyjazd na wojnę rosyjsko-turecką.

*Powrót do Warszawy, zabiegi w celu zdobycia Izabeli i umocnienia swej pozycji wśród arystokratów, działania na rzecz polskiej gospodarki, wyjazd do Paryża.

Powrót, dalsze starania o pannę Łęcką zakończone zaręczynami, miłosne rozczarowanie, próba samobójcza, stan apatii i nagłe zniknięcie.

jest głównym bohaterem powieści, 45-letnim wdowcen, bogatym warszawskim kupcem, właścicielem sklepu z galanterią. Jest przystojnym, wysokim i silnym mężczyzną, który podoba się kobietom. Ubiera się modnie i wytwornie. Cechą charakterystyczną jego wyglądu są czerwone, nie- gdyś odmrożone ręce - pamiątka z zesłania do Irkucka na Syberii.

Przeszłość Wokulskiego znana jest z pamiętnika subiekta Ignacego Rzeckiego. Pochodził ze zubo- żałej rodziny szlacheckiej, jako młody chłopiec, zarabiał na życie w restauracji i sklepie. Później rozpoczął studia w Szkole Głównej. Tam zaangażował się w działalność spiskową, co zaowocowało wzięciem udzia łu w powstaniu styczniowym i późniejszym zesłaniem na Syberię. Po powrocie do kraju oženił się z Małgorzatą Minclową, wdową po właścicielu sklepu z galanterią, a po jej śmierci odziedziczył sklep. Pewnego wieczoru spotkał w teatrze pannę Izabelę Łęcką arystokratkę, i się w niej zakochał. Wyjechał za granicę, na organizowaniu dostaw dla wojska zdobył duży majątek. Próbował zbliżyć się do ukochanej kobiety: wykupił dłużne weksle jej ojca, dokonał zakupu zastawionych sreber, kupił kamienicę Łęckich, by ocalić posag panny Izabeli. W końcu został przez pannę przyjęty. W czasie wspólnej podróży po- ciągiem, stał się świadkiem dwuznacznej rozmowy z udziałem Łęckiej i jej dalekiego kuzyna, Kazimierza Starskiego. Zdradzony Wokulski próbował popełnić samobójstwo, jednak został uratowany. Podjął decy zję o wyjeździe z kraju i šlad po nim zaginął. Zagadką pozostają dalsze losy Wokulskiego: według jednych podróżował po świecie, inni twierdzili, że wysadził w powietrze ruiny zamku w Zasławiu i tam zginął.

Wokulski reprezentuje cechy bohatera romantycznego oraz pozytywistycznego, co czyni z niego oso- bowość pełną sprzeczności. Bierze udział w narodowowyzwoleńczym zrywie niepodległościowym i jest romantycznym kochankiem, z drugiej strony jest realistą twardo stąpającym po ziemi, który odniósł sukces finansowy. Ceni wiedzę i posiada w sobie gotowość służenia krajowi. Jednak ponosi osobistą klęskę, zarówno jako romantyczny kochanek, jak i społecznik.

Warszawski kupiec pochodzący ze zubożałej rodziny szlacheckiej, już od młodości marzący o nauce, skupiający się na pracy i lekturach. Bierze udział w powstaniu styczniowym, co uniemożliwia mu stu- diowanie, ponieważ zostaje zesłany na Syberię, gdzie poznaje zesłanych tam polskich uczonych i zde bywa nieformalne wykształcenie. Po powrocie z zesłania nie znajduje miejsca w społeczeństwie, jego jedynym przyjacielem jest Ignacy Rzecki. Kolejny etap w życiu otwiera ślub z owdowiałą Małgorza tą Mincel, po której śmierci dziedziczy sklep galanteryjno-kolonialny. Wyrusza na wojnę na Balkany aby zdobyć miłość Izabeli Łęckiej, młodej arystokratki. Powiększony znacząco majątek pozwala mu na osiągnięcie wyższej pozycji społecznej i wejście na salony arystokratyczne. Jednocześnie zajmuje się realizacją ideałów pozytywistycznych - wspiera potrzebujących, rozwija handel, marzy o osiągnięciach naukowych i wynalazkach. Rozczarowany Izabelą, próbuje popełnić samobójstwo, ale zostaje urato wany przez dróżnika Wysockiego. Ostatecznie znika w niejasnych okolicznościach. Może wyruszył do Paryża, aby oddać się pasjom naukowym, a może wysadził się w powietrze wraz z ruinami zamku? Czy telnik powieści nie otrzymuje ostatecznej odpowiedzi na pytanie, jak zakończyły się losy Wokulskiego

Question 6

Ignacy Rzecki

Answer 6

wierny przyjaciel Wokulskiego, zarządca jego sklepu, pochodził z mieszczańskiej rodziny o sil- mych tradycjach patriotycznych (jego ojciec był zwolennikiem Napoleona Bonapartego, a sam Rzecki wziął udział w powstaniu na Węgrzech podczas Wiosny Ludów). Oddany pracy i swym obowiązkom bohater cenił wartości szczepione jeszcze w epoce romantyzmu, nie potrafił pogodzić się ze zmianami, jakie przyniosła 2. połowa XIX w., z wspomnieniami i marzeniami.

jest sympatycznym starszym mężczyzną, subiektem w sklepie Wokulskiego, a jed- nocześnie jego przyjacielem. Wychowany w kulcie Napoleona, brał udział w Wiośnie Ludów na Węg- rzech i naiwnie wierzy, że jedynie bonapartyści są w stanie przywrócić krajom europejskim wolność i sprawiedliwość społeczną. Rzecki jest bardzo sumiennym, pracowitym człowiekiem, który nie dba o siebie, a jest nieustannie gotowy nieść pomoc innym. Z natury nieśmiały (nie potrafił ułożyć sobie życia osobistego), troszczy się i martwi o Wokulskiego, chce go wyswatać z panią Stawską. Pisze pamiętnik, odsłaniający świat jego przeżyć i doznań i ukazujący go jako człowieka bardzo wrażliwego, obdarzonego wielką spostrzegawczością.

Przyjaciel i współpracownik Wokulskiego wychowany w kulcie Napoleona, tradycjach romantycz nych, przeniknięty ideałami romantycznymi. Wraz z przyjacielem Augustem Katzem brał udział w wydarzeniach Wiosny Ludów (walczył o wolność Węgier). Od chłopięcych lat pracował jako subiele w sklepie Minclów, troszczył się o młodego Wokulskiego, marząc o jego wspaniałej przyszłości. Odda ny swojej pracy, uczciwy i opiekuńczy wobec Wokulskiego jest uznawany przez otoczenie za dziwaka i samotnika. Nie może odnaleźć się w rzeczywistości, w której romantyczne ideały stały się przeszio ścią traktowaną jako naiwne mrzonki, Prowadzi notatki (Pamiętnik starego subiekta), w których zawiera swoje obserwacje wobec zmieniającego się świata i ludzi, z którymi styka go los

Question 7

Franz i Jan Minclowie

Answer 7

byli braćmi, którzy odziedziczyli po wuju, starym Minclu, sklep kolonialny, Jan otworzył później własny sklep galanteryjny na Krakowskim Przedmieściu, ożenił się z Małgorzatą Pfeifer, zmarł przedwcześnie.

Question 8

Tomasz Łęcki

Answer 8

jest ojcem Izabeli. Liczy ponad 60 lat, jest człowiekiem eleganckim i zadbanym. Stracił rodzinny majątek, pożycza pieniądze od lokaja i Żydów, ale nadal żyje ponad stan., beztrosko wydaje pie- niądze, co przyczynia się do sprzedaży rodzinnej kamienicy oraz zastawy stołowej i sreber. Kompletnie nie orientuje się w finansach. Pozornie zaprzyjaźnia się z Wokulskim, gdyż ten dba o jego interesy, jednak w głębi duszy gardzi nim jako zwykłym kupcem.

znany warszawski arystokrata zagrożony bankructwem ze względu na rozrzutny tryb życia, brak przedsiębiorczości i nieumiejętność dostosowania się do przemian politycznych (co było charakterystyczne dla większości arystokracji). Starania Wokulskiego o Izabelę były dla niego znakomitą okazją rozwiązania proble- how, które do tego momentu naiwnie bagatelizował - odbudowania nadszarpniętej pozycji i odzyskania płynności finansowej.

Question 9

Helena Stawska

Answer 9

kobieta piękna i dobra, którą Rzecki chciał widzieć u boku Wokulskiego. Wraz z córką i matką mieszkały w kamienicy Łęckich, wykupionej zresztą przez Wokulskiego. Stawską opuścił mąż, więc była w złej sytuacji materialnej. Musiała sama się utrzymywać - udzielała m.in. lekcji gry na fortepianie.

mieszka w kamienicy Wokulskiego. Jest piękną, pracowitą, odpowiedzialną kobietą. W przeszłości została porzucona przez męża, teraz utrzymuje rodzinę i opiekuje się matką i córeczką. Baronowa Krzeszowska oskarża ją o kradzież lalki i wytacza proces, który przegrywa. Stawska skrycie kocha się w Wokulskim.

Question 10

Henryk Szlangbaum

Answer 10

jest żydowskim kupcem, znajomym Wokulskiego z dawnych lat. Kiedy Henrykowi źle się wiedzie, Wokulski zatrudnia go w swoim sklepie. Jego ojciec pośredniczy w kupnie przez Wokulskiego kamienicy Łęckich oraz odkupuje dla syna sklep Wokulskiego. Czuł się zawsze pols kim patriotą, brał udział w powstaniu styczniowym. Rozważał kiedyś chrzest, ale wobec fali antysemi- tyzmu wolał pozostać przy dawnym wyznaniu - stwierdza, że Polacy i tak nie uznają go za swego.

Henryk Szlangbaum - przyjaciel Wokulskiego z czasów syberyjskiego zesłania, Zyd, ojciec pięciorga dzieci, su- biekt w sklepie Wokulskiego. Po sprzedaży sklepu został jego nowym właścicielem oraz udziałowcem w zbudo- wanej przez byłego pryncypała spółce.

Question 11

Julian Ochocki

Answer 11

jest młodym człowiekiem należącym do świata arystokracji, dalekim kuzynem Izabeli Lęckiej. Nie bawią go rozrywki, intrygi oraz zdobywanie kobiet. Jest entuzjastą postępu, nauki, marzy o wynalezieniu latającej maszyny: Oszaleję albo… przypnę ludzkości skrzydła. Wokulski zapisuje mu w testamencie dużą sumę pieniędzy na badania naukowe.

kuzyn Izabeli, który w przeciwieństwie do innych przedstawicieli swojej klasy społecznej ma- rzył o wielkich naukowych wynalazkach (chciał zbudować maszynę latającą) i technicznym postępie ludzkości.

Naukowiec owładnięty ideą wynalazczości; mimo swojego pochodzenia dającego mu miejsce wśrod najwyższych sfer jest skupiony na pracy w laboratorium. Prawdopodobnie podjął pracę badawcza w Paryżu wraz z poznanym przez Wokulskiego Geistem. Romanse i salonowe intrygi go nużą i najchętniej uniknąłby bywania wśród arystokratów

Question 12

Profesor Geist

Answer 12

jest profesorem, genialnym wynalazcą mieszkającym w Paryżu. Próbuje wytwo rzyć metal lżejszy od powietrza. Nauce poświęcił całe życie, sam żyje w biedzie. Nie umie poradzić sobie z niezrozumieniem w sferach akademickich (uchodzi za szaleńca), nie ma środków na realizację swych wizji.

Question 13

Kazimiera Wąsowska

Answer 13

jest wdową, piękną, bogatą arystokratką, która darzy sympatią i życzliwo- ścią Wokulskiego, chętnie wyszłaby za niego za mąż. Jest niezależna i oryginalna, ale mężczyzn traktuje dość instrumentalnie. Nie szuka uczuć ani stabilizacji - szuka raczej nowych wrażeń.

Question 14

Prezesowa Zasławska

Answer 14

jest leciwą arystokratką mieszkającą w Zasławku - rodzinnym majątku. Jest osobą zacną, mądrą i wrażliwą. Wzorowo prowadzi swój majątek, wiele czyni dla poprawy losu chłopów. W młodości była zakochana w stryju Wokulskiego, jednak przesądy stanowe spowodowały, że wyrzekła się tej miłości. Prezesowa jest jedną z nielicznych osób, które darzą Wokulskiego szczerą sympatią.

Doświadczona zyciowo arystokratka, która nie zdecydowała się na związek z ukochanym mężczyzna (stryjem Wokulskiego) ze względu na jego pochodzenie społeczne i wyszła za mąż za człowieka równego sobie stanem społecznym. Nie może zapomnieć dawnej miłości i swoje doświadczenie traktuje jako życiowy błąd. Zajmuje się działalnością charytatywną, prowadzi nowoczesne gospodarstwo, dba o warunki materialne i edukację chłopów w swoim majątku

Prezesowa Zasławska - wiekowa, bogata arystokratka, darząca Wokulskiego sympatią i szacunkiem. W młodości kochała się w jego stryju, jednak nie chcąc popełnić mezaliansu, nie zdecydowała się na małżeństwo. Do korica swoich dni żałowała straconej szansy na prawdziwą miłość. Prezesowa była patriotką i społeczniczką, wzorowo gospodarowała Zasławkiem, troszcząc się o chłopów pracujących w majątku.

Question 15

August Katz

Answer 15

był przyjacielem Rzeckiego, w młodości wspólnie pracowali u Mincla, w 1848 r. wzięli udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech.

Question 16

Baronostwo Krzeszowscy

Answer 16

są małżeństwem pozostającym w separacji.

Baronowa Krzeszowska - żona barona Krzeszowskiego, hazardzisty i kobieciarza. Przeżywała żałobę po stracie córki, a jej nieszczęśliwe życie skutkowało wrogim i podejrzliwym stosunkiem do ludzi i świata. Oskarżyła Helenç Stawską o kradzież lalki należącej wcześniej do jej córki.

Baronowa jest starszą

zgorzkniałą kobietą, nie lubi świata i ludzi. Pisze anonimowe listy, źle traktuje służbę, oskarża panią Stawską o kradzież lalki. W gruncie rzeczy jest nieszczęśliwą kobietą, która cierpi po stracie córeczki. Baron natomiast jest typowym utracjuszem, któremu ciągle brak gotówki. Stracił swój majątek na roz- rywki jest pasjonatem koni i wyścigów. Mimo ciągłych nieporozumień z żoną, w końcu wprowadza się do niej, gdyż nie ma środków do życia.

Question 16

Książę

Answer 16

zajmuje wysoką pozycję w społeczeństwie, jako jeden z niewielu arystokratów chce służyć ojczyźnie. Nie ocenia ludzi powierzchownie, stąd jego autentyczna sympatia do Wokulskiego jako czło wieka czynu. Książę jest pomysłodawcą i organizatorem spółki handlowej, do której przekonywał innych arystokratów. Jednak efekty jego działań są raczej mizerne, pozostają w sferze słów i planów. Nie jest wolny od przesądów stanowych.

Question 17

Kazimierz Starski

Answer 17

krewny prezesowej Zasławskiej, próżniak i kobieciarz; przyczynił się do rozstania Wokulskiego i Izabeli, wdając się z nią w niedwuznaczną relację.

skupia w sobie najgorsze cechy arystokratycznego świata. Jest utracjuszem, pasożytem, bawidamkiem i rozpustnikiem. Nie ma zasad moralnych ani głębszych zalet, ale ma dużo tupetu. Uwodzi młode mężatki i panny, liczy na spadek po prezesowej jako jej krewny. Szuka kobiety z majątkiem, z którą mógłby się ożenić.

Question 18

Stanisław Piotrowicz Suzin

Answer 18

jest bogatym moskiewskim kupcem, przyjacielem Wokulskiego z czasu zesłania na Syberię.

Question 19

Węgiełek

Answer 19

jest rzemieślnikiem z Zasławka, który wykonuje napis na kamieniu dla nieżyjącego stryja Wokulskiego.

Question 20

Rossi

Answer 20

jest włoskim aktorem dramatycznym, który przyjeżdża do Warszawy na występy. Na proś- bę Łęckiej Wokulski organizuje dla niego kwiaty i klakierów.

Question 21

społeczeństwo polskie

Answer 21

Arystokracja - przedstawiona została w sposób negatywny. Jako warstwa uprzywilejowana, nie dąży do reform kraju, lecz udaremnia wszelkie próby zmian. Jej przedstawiciele (Łęcki, Starski, barono- stwo) są osobami zdegenerowanymi i zdemoralizowanymi. Żyją w zamkniętym świecie, do którego nikogo obcego nie wpuszczają, mają skostniałe poglądy, gardzą tymi, którzy nie posiadają tytułu. Prus przedstawia ich jako pasożytów żyjących z pracy innych, oddających się rozrywkom i intrygom.

Mieszczaństwo - jest klasą społeczną wewnętrznie zróżnicowaną pod względem majątkowym oraz narodowym. Żydzi są zamożni i pracowici (Szlangbaum), mieszczan pochodzenia niemieckiego charakteryzuje skrupulatność i oszczędność (Minclowie), mieszczaństwo polskie jest zróżnicowane pod względem wykształcenia i dorobku (Szprot, Węgrowicz, Deklewski).

Biedota miejska - stanowi ją proletariat zarabiający ciężką pracą na skromne utrzymanie (Wyso- cki) oraz lumpenproletariat - bezrobotni nędzarze, złodzieje i prostytutki.

Question 22

Trzy pokolenia idealistów w powieści

Answer 22

Bolesław Prus ukazał przedstawicieli trzech pokoleń, których nazwać można idealistami: Ignacy Rzecki prezentuje idealizm polityczny polegający na uwielbieniu dla bonapartystów, którzy jako jedyni według niego mogą zaprowadzić ład w Europie i doprowadzić do wyzwolenia spod tyranii. Stanisław Wokulski reprezentuje tzw. idealizm przejściowy polegający na tym, że będąc wyznawcą miłości romantycznej oraz posiadając piękną patriotyczną przeszłość, jednocześnie wyznaje pozytywistyczne idee dotyczące pracy na rzecz społeczeństwa, samodoskonalenia i zdobywania wiedzy. Julian Ochocki jest idealistą nauki, głęboko wierzącym w postęp, rozwój techniki i cywilizacji.

Question 23

Marianna

Answer 23

jest młodą dziewczyną, którą bieda zmusiła do prostytucji. Wokulski pomaga jej zerwać z przeszłością - oddaje ją do zakonnic (sióstr magdalenek) na naukę szycia. To pros ta dziewczyna, uczciwa, wdzięczna za udzieloną jej pomoc.

Question 24

Psychologizm postaci

Answer 24

Bolesław Prus stworzył doskonałe portrety psychologiczne postaci, ukazał ich myśli, przeżycia, stany wewnętrzne i emocje, które często powodują nieprzewidywalność czynów bohaterów

Question 25

Powieść o straconych złudzeniach

Answer 25

To określenie dotyczące „Lalki” podkreśla zderzenie marzeń Wokulskiego z rzeczywistością. Bohater wierzył, iż dzięki pracy, determinacji i szlachetności zdobędzie uczucie ukochanej kobiety. Stracone złudzenia dotyczą również klęski pozytywistycznych ideałów. Nie mają one racji bytu w społeczeństwie, które nie widzi konieczności zmian cywilizacyjnych, nie dba o postęp techniczny, rozwój przemysłu i handlu czy pracę u podstaw. Ideologia romantyczna również zostaje skazana na klęskę, gdyż społeczeństwo odrzuca ideały wolności, patriotyzmu i solidarności, skupiając się na chorobliwej chęci zysku i materializmie.

Question 26

Realizm i naturalizm

Answer 26

Realizm powieści dotyczy wierności topografii Warszawy z nazwami ulic, dzielnic, parków, drobiaz- gowości w opisywaniu postaci, budynków, pomieszczeń, strojów i przedmiotów, krajobrazów. Prus za- dbał również o realizm czasu - niektóre wydarzenia, które przedstawia w powieści, mają odzwier- ciedlenie w rzeczywistości, zgodnie z informacjami zamieszczanymi w prasie (kwesta w Łazienkach, spektakl teatralny). Ponadto pisarz przedstawił wszechstronny obraz jednostki żyjącej w społeczeństwie.

Elementy naturalizmu znajdujemy w opisach życia biedoty, najlepszym przykładem są sceny, które Wokulski obserwuje podczas spaceru po Powiślu.

Question 27

Baron Dalski i marszałek

Answer 27

są bardzo posuniętymi w wieku arystokratami starającymi się o rękę panny Izabeli. Dalski jednak żeni się z młodziutką wnuczką prezesowej Zasławskiej, a żona wkrótce po ślubie zdradza go ze Starskim. Marszałek zaś ostatecznie rezygnuje ze starań o rękę Łęckiej.

Question 28

Lisiecki

Answer 28

jest tym subiektem u Wokulskiego, którego Rzecki darzy największym zaufaniem. Lisiecki to zagorzały antysemita.

Question 29

Wysocki

Answer 29

jest furmanem, któremu pomaga Wokulski. Jego brat, kolejarz, ratuje Wokulskiemu życie, gdy kupiec chce popełnić samobójstwo.

Question 30

Maruszewicz -

Answer 30

oszust i krętacz. Pośredniczy w sprzedaży kłaczy Wokulskiemu, przywłaszcza sobie część pieniędzy. Potem fałszywie donosi na panią Stawską, jakoby ukradła lalkę baronowej Krzeszow- skiej.

Question 31

Mraczewski

Answer 31

jest 20-letnim subiektem, który wiecznie się spóźnia do pracy, ale jednocześnie potrafi namówić każdego klienta do nabycia towarów ze sklepu. Zawsze elegancko ubrany.

Question 32

Klejn

Answer 32

pracuje u Wokulskiego jako subiekt, jest zagorzałym socjalistą.

Question 33

Wokulski - bohater nowych czasów

Answer 33

Wokulski to bohater epoki przejściowej, ukształtowany przez romantyczne wzorce i literaturę, ale otwarty na ideały pozytywistyczne: przedsiębiorczy, pracowity, zafascynowany nauką i postępem. Jego portret w Lalce jest niejednoznaczny. Prus przedstawiał różne opinie o bohaterze, a jednocześnie, poprzez rozbudowane monologi wewnętrzne, dał czytelnikowi wgląd w myśli i rozterki bohatera. Czytelnik sam musiał wypracować swoją opinię na jego temat, co nie jest łatwe, bo Wokulski to człowiek sprzeczności. Z jednej strony chłodny, opanowany, nastawiony na działanie, z drugiej zaś wrażliwy, emocjonalny, skłonny do nagłych zmian decyzji; czuł się lepszy, a zarazem gorszy od innych, miał poczucie własnej sprawczości, a jednocześnie często wątpił w siebie. Człowiek dwóch epok, romantyk i pozytywista te i inne określenia bohatera to swoiste uproszczenia, które stanowią próbę wyjaśnienia jego skomplikowanej psychiki po mistrzowsku nakreślonej przez Prusa.

Question 34

Miłość Wokulskiego

Answer 34

Lalka to przede wszystkim historia miłości: obsesyjnej, wszechogarniającej i nieszczęśliwej. Wokulski niczym romantyczny bohater budował idealny obraz wybranki, by w pogoni za nim zatracić wszelki racjonalny osąd, a w efekcie samego siebie. Zdanie sobie sprawy z własnej pomyłki okazało się dla niego wyjątkowo bolesne, okupione rozpaczą, próbą samobójczą, a później apatią i rezygnacją z dotychczasowego życia. Rozpatrywany z tej per- spektywy wątek miłosny w Lalce wydaje się jedynie cierpieniem, z drugiej jednak strony historia Wokulskiego ukazuje, jak wiele jesteśmy w stanie zrobić, ile poświęcić i co osiągnąć, gdy powoduje nami prawdziwe uczucie.

Question 35

Obraz Warszawy i jej społeczeństwa

Answer 35

Prus w Lalce dokonał krytycznej oceny polskiego społeczeństwa, upatrując jego ułomności w dziedzictwie feudalnej gospodarki i demokracji szlacheckiej. Szybko tracąca swe finansowe zasoby arystokracja nie potrafiła i nie chciała wziąć odpowiedzialności za losy kraju, mieszczaństwo zaś było warstwą słabo wykształconą, pozbawioną właściwego innym krajom Europy Zachodniej etosu pracy. Tłem dla odmalowania stosunków społecznych była Warszawa - „chory kąt”, w którym pogłębiała się nędza i wzrasta- la patologia społeczna (czego wymownym przykła- dem było Powiśle). O realizację pozytywistycznych haseł walczyli nieliczni - idealiści z góry skazani na porażkę.

Question 36

plan wydarzeń

Answer 36

Wydarzenia:

Tom I

1. Rozmowa w warszawskiej jadłodajni o losach Stanisława Wokulskiego.
2. Pamiętnik starego subiekta - historia życia Ignacego Rzeckiego.
3. Powrót Stanisława z wojny rosyjsko-tureckiej.
4. Historia rodziny Łęckich i charakterystyka Izabeli.
5. Wizyta Izabeli w sklepie Wokulskiego.
6. Spacer Stanisława po Powiślu i pomoc furmanowi Wysockiemu.
7. Udział w kweście w kościele na Krakowskim Przedmieściu.
8. Pomoc Mariannie.
9. Przyjęcie w pałacu baronowej Karolowej i spotkanie Wokulskiego z prezesową Zasławską - dzieje miłości

arystokratki do stryja bohatera.

10. Pamiętnik starego subiekta - wspomnienia Rzeckiego z udziału w Wiośnie Ludów i początków przyjaźni z Wo

kulskim.

11. Plany Wokulskiego dotyczące spółki handlującej ze Wschodem.
12. Poznanie Juliana Ochockiego.
13. Decyzja o wykupie kamienicy Łęckich.
14. Kupno kłaczy wyścigowej barona Krzeszowskiego.
15. Nauka języka angielskiego.
16. Pojedynek z baronem Krzeszowskim.
17. Zaproszenie na obiad do Łęckich.

Tom II

18. Przygotowania i wizyta w domu Łęckich - plany wspólnej wycieczki do Paryża.
19. Przyjazd śpiewaka Rossiego.
20. Wykup kamienicy przez Wokulskiego i odkrycie tej informacji przez Łęckich - oburzenie Izabeli.
21. Spotkanie ze Starskim i decyzja Stacha o samotnym wyjeździe.
22. Pamiętnik starego subiekta - losy mieszkańców wykupionej kamienicy, w tym Heleny Stawskiej.
23. Wokulski w Paryżu.
24. Spotkanie z Suzinem i poznanie profesora Geista - propozycja wynalazcy.
25. List od prezesowej Zasławskiej i nagły powrót do Warszawy.
26. Wokulski w Zasławku - poznanie barona Dalskiego i wdowy Wąsowskiej. 27. Spotkanie z Izabelą i wspólna wyprawa do ruin zasławskiego zamku.
27. Wyznanie miłości Izabeli.

Tom III

29. Pamiętnik starego subiekta - proces o lalkę.
30. Wokulski kandydatem na męża Izabeli.
31. Poszukiwania męża Heleny Stawskiej.
32. Pogodzenie baronostwa Krzeszowskich.
33. Podróż Wokulskiego i Łęckich do Krakowa. Odkrycie charakteru relacji Izabeli ze Starskim.
34. Nieudana próba samobójcza Stanisława - interwencja dróżnika Wysockiego.
35. Apatia Wokulskiego.
36. Śmierć Łęckiego.
37. Zniknięcie Stanisława.
38. Śmierć Rzeckiego.

Question 37

Refleksje filozoficzne w Lalce

Answer 37

Mimo sugestii Prusa, by tytuł powieści odczytywać wyłącznie w kontekście historii procesu o kradzież lalki, czytelnikowi narzucają się inne, metaforyczne znaczenia tytułu. Za lalkę moglibyśmy uważać samą Izabelę, powierzchownie i bezrefleksyjnie podchodzą- cą do ludzi i do świata, lalkami nazywała też niektóre kobiety ze swojej sfery prezesowa Zasławska, krytyku- jąc ich niesamodzielność i nieprzygotowanie do życia, brak serca i umysłu. Lalkami w końcu bawił się Rzec- ki, a towarzyszące temu zajęciu rozważania bohatera ukazały iluzoryczność i bezwartościowość ludzkich dążeń, wpisując powieść w zbiór utworów podejmu- jących topos theatrum mundi.

Question 38

Mieszkańcy Powiśla:

Answer 38

warstwy najuboższe - wyrobnicy, rzemieślnicy, najczęściej bez pra- cy i nadziei na a poprawę losu. Zamieszkują nędzne rudery położone na obszarze, który stał się dla miasta wysypiskiem śmieci. Jego mieszkańcy są zdegenerowani fizycznie i moralnie. Powiśle jest siedliskiem rozpusty i zbrodni. Żyją tu ludzie nieszczęśliwi, pogrążeni w apatii, na co dzień stykający się ze śmiercią, cierpieniem, najczęściej chorzy. Jest to miejsce, z któ- rego pochodzą Wysocki i Maria, prostytutka.

Question 39

Polacy

Answer 39

reprezentowani przez Deklewskiego (fabrykant powozów, wytrwały w pra- cy, znakomity rzemieślnik), radcę Węgrowicza (od dwudziestu lat jest członkiem- -opiekunem Towarzystwa Dobroczynności), Szprota (ajent handlowy), Rzeckiego. Wszyscy ciężko pracują, w wolnych chwilach spotykają się w jadłodajni, aby wymienić poglądy na temat sytuacji politycznej i wydarzenia warszawskie, a także porozmawiać o postaciach bardziej znanych mieszkańców miasta (np. o Wokulskim). Choć są to ludzie, którzy całe życie poświęcili pracy i powiększaniu swoich majątków, nie udało im się zgromadzić większych kapitałów. Dochody wystarczają im jedynie na drobne inwestycje i pokrywają wyłącznie rodzinne wydatki.

Question 40

kult pracy

Answer 40

Lalka sławi pracę jako aktywność, która uszlachetnia jednostkę, nadaje sens życiu, polepsza status materialny ogółu społeczeństwa. Jednak bez wdrożenia pracy orga- nicznej, pracy u podstaw jednostki zaradne, posiadające kapitał i możliwości będą bogaci- ły się bardziej, nierzadko kosztem ubogich, którzy wyzyskiwani będą ubożeli jeszcze bar- dziej, pogłębiając nierówności społeczne i konflikty

Question 41

Niemcy

Answer 41

właśnie po przedstawicielu tej nacji, dzięki małżeństwu z Małgorzatą, wdo- wą po Janie Minclu, Wokulski odziedziczył sklep i majątek (który potem znacznie po- większył). Pierwszy z właścicieli, Jan Mincel, nie mówił jeszcze poprawnie po polsku, a prowadzenie sklepu zamieniał w codzienny, surowo przestrzegany rytuał. Uczył swo- ich pracowników uczciwości i oszczędności, Rzecki nazywa go ojcem i nauczycielem swoich praktykantów”. Synowie Mincla, Jan i Franc, coraz bardziej wtapiali się w spo- łeczność Polaków. Familia Minclów to w powieści ideał rodziny kupieckiej, wszyscy poświęcają się pracy w sklepie, wraz z subiektami tworzą jedną wielką rodzinę, są rzetelnymi fachowcami, dumnymi ze swego zawodu i efektów swej pracy. Są skrupu- latni, oszczędni, systematyczni, a to zalety, których owocem jest majątek pozwalający dostatnio żyć.

Question 42

Arystokracja

Answer 42

to sfera, do której niegdyś należały bogate, potężne rody szlacheckie Prus przedstawia ją już jako zbiorowisko majątkowych i moralnych bankrutów, ludz zakłamanych, nieuczciwych, zadłużonych, a przy tym rozrzutnych. Ludzi, którzy mają. się za lepszych, z pogardą traktują przedstawicieli niższych warstw społecznych, nawe jeśli pożyczają od nich pieniądze lub wręcz są na ich utrzymaniu (stosunek Łęckieg do Wokulskiego). Pozytywną bohaterką z tej sfery jest prezesowa Zasławska - starsza, al umiejąca się znaleźć w nowej sytuacji kobieta, która rozumie i stara się wcielać w życiu pozytywistyczne ideały. Pozostali: Łęccy, Krzeszowscy, książę, Starski budzą antypati Jest to klasa zdegenerowana, zwyrodniała. Tworzy zamkniętą kastę, do której oficjalnie wzbrania wstępu przedstawicielom innych stanów. W rzeczywistości arystokraci utrzy mują liczne kontakty ze środowiskiem Żydów, bogatszych mieszczan, a nawet z reprezen tantami warszawskiego półświatka (pani Meliton, Mraczewski). Arystokracja wyrzekła się jakichkolwiek zasad, nie uznaje prostych, szczerych uczuć, takich jak przyjaźń, miłośc Zyje niemoralnie, akceptując małżeństwa przypominające kontrakty finansowe i tolerując przygodne romanse

Question 43

Inteligencja

Answer 43

warstwa ludzi wykształconych, którzy intelektualnymi umiejętnościami próbują zarobić na swoje utrzymanie. Niestety, zdolności i rzetelna wiedza nie mogą tego zapewnić: pani Stawska, która daje lekcje gry na fortepianie, ledwie może zaro- bić na utrzymanie córki i matki, a studenci, mieszkający w kamienicy kupionej przez Wokulskiego, żyją w skrajnej nędzy. Ich sylwetki mają w powieści rysy tragikomiczne. Z uporem się kształcą, mimo że ich sytuacja jest bardzo trudna, są pełni fantazji, skorzy do żartów, ale mają też poczucie beznadziejności, braku możliwości poprawy.

Question 44

Żydzi

Answer 44

bogaci, posiadający rozległe międzynarodowe interesy i kontakty ludzie lub mniejsi kupcy, właściciele sklepików, składów itp. Są grupą bardzo jednolitą i solidar- ną. Trzymają się razem i skłonni są sobie pomagać. Są wśród nich ludzie przywiązani do tradycji i obyczajów oraz tacy, którzy z nich zrezygnowali, ale nie przyjęli chrztu wobawie przed odrzuceniem ich przez Polaków i Żydów, wreszcie tacy, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską. Większość czuje się Polakami. Przyjaciel Wokulskiego, Henryk Szłangbaum, brał udział w powstaniu styczniowym, był zesłany na Syberię, wykazał się piękną patriotyczną postawą. Również Szuman uważa, że Warszawa jest jego praw dziwym domem. To agnostyk, sceptyk, badacz, naukowiec i racjonalista, dla którego różnice narodowościowe właściwie nie istnieją.

Żydzi także ciężko pracują, a że mają niewątpliwie zdolności handlowe, ich majątki są większe niż majątki Polaków, Głównie to ma się im za złe, mimo że nawet arystokracja jest u nich zadłużona (Lęcki). Prus na kartach Lalki podjął ważny dla pozytywistów problem asymilacji Żydów (włączenia w społeczeństwo polskie) oraz kwestię szerzą cego się wśród Polaków antysemityzmu.

Question 45

Czas akcji i czas fabuły

Answer 45

Czas akcji w powieści został dokładnie sprecyzowany Wydarzenia rozpoczynają się na początku 1878 r. (Rzecki spotyka się w piwiarni z kilkoma przedstawicielami mieszczaństwa, którzy rozpatrują decyzje i koleje losu Wokulskiego, a następnie odwiedza go sam Wokulski wracający z wojny tureckiej), kończy się natomiast jesienią 1879 r jednak fabuła utworu obejmuje znacznie większy zakres czasu, bo dzięki zastosowaniu retrospekcji przenosi czytelnika do wydarzeń wcześniejszych. Retrospekcje przedsta wiają dzieje ojca Ignacego Rzeckiego, który w młodości był zołnierzem napoleońskim, doświadczenia stryja Wokulskiego, powstańca z 1830 r., oraz historię walk Rzeckiego i jego przyjaciela Augusta Katza, uczestników Wiosny Ludów. Z losami Stanisława Wokulskiego przedstawianymi w pamiętniku Rzeckie- go wiąze się udział w powstaniu styczniowym oraz w konspiracji przedpowstaniowej, co skutkowało zesłaniem bohatera na Syberię i zniweczyło jego plany naukowe. Z koncepcją czasu powieściowego łączy się takze kompozycja dzieła i sposób prowadzenia narracji, w wielu fragmentach typowy dla utworu realistycznego obiektywny narrator nienalezący do świata przedstawionego ustępuje bohate rowi - Ignacemu Rzeckiemu, który odnotowuje swoje obserwacje w Pamiętniku starego subiekta

Question 46

Miejsce

Answer 46

Akcja utworu toczy się przede wszystkim w Warszawie. Pisarz obrazuje codzienne życie, rozrywki, ale tez miejsca ciężkiej pracy zróżnicowanych społecznie mieszkańców. Czytelnik odczuwa klimat miasta, wktórym rozgrywają się wydarzenia, i jest w stanie rozpoznać poszczególne miejsca na topograficznej mapie Warszawy z drugiej połowy XIX w.. sklep Wokulskiego na Krakowskim Przedmieściu, dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, z którego odjeżdżał bohater, udając się do Paryża, Powiśle, po którym błądził, snując refleksje na temat polskiego społeczeństwa, Teatr Wielki, w którym pierwszy raz zoba czył Izabelę, Ogród Łazienkowski, gdzie Wokulski wychodził naprzeciw spacerującej izabeli, Aleje Ujaz- dowskie, gdzie znajdowało się mieszkanie wynajmowane przez Łęckich, Służewiec, gdzie odbywały się wyścigi konne, sądy na Miodowej, gdzie przeprowadzono licytację kamienicy Łęckich relacjonowaną przez Rzeckiego. Wydarzenia zawarte w powieści rozgrywają się nie tylko w Warszawie. Wokulski po- dróżuje do Paryża, aby spotkać się w interesach” z Suzinem, tam poznaje Geista, a przede wszystkim unosi się nad ziemią w balonie (co jest realizacją jego marzeń o wzbiciu się człowieka ponad ziemię) Paryż jest miastem, które autor powieści znał jedynie z przewodników, ale jego wiedza o tej francuskiej metropolii posłużyła do porównania jej z Warszawą (kontrast, ogromne różnice cywilizacyjne między rozwijającym się Paryżem a zastygłą w rozwoju Warszawą). Kilka epizodów powieści pisarz przeniósł do posiadłości pani Zasławskiej w Zasławku. Ważnym, chociaż pojawiającym się tylko raz miejscem

jest stacja kolejowa w Skierniewicach

Question 47

Tytuł

Answer 47

tytuł powieści Prusa sugeruje jego metaforyczna interpretację i skłania do poszukiwania odniesień powieściowych realiach. Bywa odczytywany jako ocena postaci Izabeli Łęckiej kojarzonej z nieczułą salonową lalką. Mechaniczne zabawki uruchamia Rzecki, kiedy po zamknięciu sklepu zainspirowany h krótkotrwałą aktywnością snuje rozważania na temat życia. Bohaterem, który wydaje się pociąganą za sznurki marionetką, jest również Wokulski ulegający fascynacji Izabelą. W utworze pojawia się jako epizod dosłowna opowieść o lalce, o którą toczy się sprawa sądowa między panią Stawską a baronową Kzeszowską. Planowany przez Prusa tytuł powieści Trzej idealiści miał odnosić się do kryzysu idealizmu w dobie popowstaniowej, jednak podczas pracy nad dziełem autor przeżywał kryzysy twórcze, kóre przerwało banalne wydarzenie - podczas lektury czasopisma przeczytał notatkę o procesie wyczonym o kradzież lalki. Historia ta stała się inspiracją, spowodowała ożywienie twórczej wyobraźni v efekcie ukończenie powieści, której Prus nadał nieplanowany wcześniej tytuł Lalka. Odczytywanie zez czytelników dodatkowych znaczeń tytułu jest rozwinięciem niezamierzonego przez autora kontekstu interpretacyjnego i wzbogaceniem dzieła o dodatkowe aspekty.

Question 48

Realizacja programu pozytywistycznego

Answer 48

Powieść przedstawia nieskuteczną próbę realizacji programu pozytywistycznego, który w sferze po- stulatów wydawał się źródłem przemiany społeczeństwa na lepsze, ale w realizacji okazał się klęską.

Question 49

Romantyczna miłość

Answer 49

Miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej stanowi główny wątek utworu, który też odsłania prawdę o obliczu całego społeczeństwa. Wychowany na romantycznych lekturach Wokulski idealizuje swoją wybrankę i nie jest w stanie dostrzec jej powierzchowności, pustki moralnej i egocentryzmu Przeżywa rozczarowanie, które, zgodnie z modelem romantycznym, skłania go do próby samobójczej

Question 50

Kompozycja

Answer 50

Dzieło tak złożone pod wieloma względami jak Lalka ma również złożoną kompozycję. Główny wątek powieści stanowi historia Wokulskiego, jego losów młodzieńczych, doświadczeń powstańczych i doj- rzałych wyborów, w tym przeżywania wielkiego uczucia. Ten wątek nie zostaje przez autora domknięty i ma kompozycję otwartą. Poza historią Wokulskiego czytelnik poznaje w powieści dzieje innych boha- terów, tworzące panoramę społeczeństwa współczesnego Prusowi.

Question 51

Język ezopowy

Answer 51

Ze względu na carską cenzurę Prus zastosował w powieści charakterystyczne zabiegi mające za cel uniknięcie okrojenia utworów z fragmentów, które zostałyby uznane za podejrzane i niebezpieczne Unikając pisania wprost o tematyce powstańczej, narodowej czy patriotycznej, wprowadził przemilcze nia i sugestie zrozumiałe jedynie dla Polaków, np. w informacji o zesłaniu Wokulskiego na Syberię z po- wodu udziału w powstaniu styczniowym: Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka została zastosowana metafora jednoznacznie wskazująca na aspekt polityczny, ale niedająca powodu cenzorowi do usunięcia fragmentu dzieła.

Question 52

asymilacja Żydów

Answer 52

na przykładzie rodziny Szlangbaumów Prus pokazuje dwa pokolenia polskich Żydów. Ojciec to typowy starozakonny - oszczędny, żyje skromnie. Jego syn zry- wa z pochodzeniem, chce się czuć przede wszystkim Polakiem - bierze udział w powstaniu, zmienia nazwisko, nie utrzymuje kontaktu z ojcem. Niestety svn nie jest akceptowany ani przez Polaków, ani przez Żydów.

Hasło w imię którego przedstawiciele narodowości żydowskiej powinni dla dobra obu stron zostać zintegrowani z polskim społeczeństwem. Jednak powieść dowodzi, że spójna i sprawna ekonomicz nie mniejszość wywoływała niechęć, natomiast ci, którzy dążyli do integracji (Szlangbaum), byli wrogo traktowani,

Question 53

Powieść realistyczna

Lalka realizuje założenia gatunkowe powieści dojrzałego realizmu, zwanego też realizmem krytycz nym, czego dowodzą:

Answer 53

• prawdopodobieństwo przedstawionych postaci i sytuacji przy jednoczesnym ich zindywidualizowaniu- powstańcze doświadczenia Wokulskiego są odzwierciedleniem losów wielu młodych ludzi tego czasu których objęły więzienia i zesłania, a następnie nie mogli się odnaleźć w rzeczywistości popowstaniowej -wprowadzenie obiektywnego, przezroczystego” narratora, opowiadającego o wydarzeniach i drobia zgowo opisującego sytuacje - narrator opisuje salon państwa Łęckich, zakupioną przez Wokulskiego kamienicę, w której mieszkają m.in. pani Stawska i baronowa Krzeszowska, oraz wiele innych miejsc narrator opowiada też historie postaci, wstrzymując się od zbędnych komentarzy i ocen,
• indywidualizacja psychologiczna bohaterów (również ich języka) - kazdy z bohaterów jest obdarzo- ny odrębnym rysem psychologicznym, świadczącym o zmyśle obserwacji autora, czego przykładem może być zgorzkniała Krzeszowska, przeżywająca osobistą tragedię, roztargniony niekiedy Ochack czy mówiący językiem charakterystycznym dla środowiska warszawskich Zydów Szlangbaum;
• ukazywanie losów bohaterów na

tle zmian społecznych, politycznych gospodarczych Rzecki został bo- napartystą pod wpływem pojawia- jących się wśród Polaków postaw pronapoleońskich związanych na początku XIX w. z nadziejami na od- zyskanie choćby namiastki ojczyzny: z kolei wielu byłych konspiratorów I powstańców jest zmuszonych do przemiany w ludzi interesu;

slęganie do codziennych, zwykłych czynności I prozaicznych sytuacji obok istotnych dla życia bohaterów wydarzeń mamy w Laice do czynie- nia z codziennością, na przykład spozywaniem posiłku, jazdą powo zem, pielęgnowaniem fryzury itp.

Question 54

Idealiści w zderzeniu ze społeczeństwem

Answer 54

Powieść prezentuje przedstawicieli trzech pokoleń idealistów, którzy zderzają się z niechęcią społeczeń- stwa. Rzecki - romantyk nie odniósł życiowego sukcesu, nie spotkał się też z szacunkiem i uznaniem, Wo- kulski - człowiek przełomu epok, romantyk i pozytywista jednocześnie rozczarował się boleśnie pod wieloma względami, żadna z jego aspiracji nie znalazła uznania wśród społeczności, z którymi się zetknął, Ochocki - pozytywista ogarnięty pasją naukową jest traktowany jak dziwak i ekscentryk

Question 55

Polskie społeczeństwo II poł. XIX wieku

Answer 55

Lalka tworzy panoramę społeczną polskiego społeczeństwa po powstaniu styczniowym. Dzieło uka- zuje zróżnicowany obraz społeczny: arystokrację (Łęccy, Karolowa, Zasławska), zubożałą szlachtę (Wokulski, Wirski), mieszczaństwo polskie (Rzecki, Mraczewski, Stawska), niemieckie (Minclowie) żydowskie (Szlangbaum), a także warstwy ludowe (Wysoccy, Węgiełek, Marianna). Między poszcze- gólnymi grupami istnieją granice nie do pokonania, pełna pogardy dla niższych warstw hermetyczna arystokracja hamuje rozwój całego społeczeństwa, bierne i pozbawione aktywności mieszczaństwo nie daje nadziei na zmianę, ubogi lud walczy o przetrwanie. Autor powieści stawia pesymistyczną dia- gnozę stanu i mozliwości rozwoju społeczeństwa polskiego

Question 56

Rozczarowania i stracone złudzenia

Answer 56

Większość bohaterów przezywa rozczarowanie wobec możliwości realizacji własnych marzeń i aspira- Cji. Ponoszą klęskę idealiści wierzący w pozytywistyczne idee (Wokulski, pani Meliton) oraz romantycz ni zwolennicy idei narodowowyzwoleńczych (Rzecki). Przegrywają ci, którzy wierzą w idealną miłość (Wokulski) lub zywią szacunek do wykształcenia i nauki

Question 57

Emancypacja kobiet

Answer 57

Idea równouprawnienia kobiet obejmująca umożliwienie im szerszego dostępu do pracy zawodowej wykształcenia. W rzeczywistości dziewczęta z zamożnych domów są wychowywane na salonowe lalki, a samotne kobiety z mieszczaństwa i niższych warstw nie są w stanie znaleźć odpowiedniego zajęcia dającego im mozliwość utrzymania się

Question 58

Praca u podstaw

Answer 58

Założenie, że należy dla dobra całego społeczeństwa podnosić poziom jego najbardziej zaniedbanych warstw (chłopi, ubodzy mieszkańcy miast). Działanie miało obejmować przede wszystkim walkę z anal- fabetyzmem poprzez szerzenie oświaty oraz podniesienie poziomu higieny. Większość jednak zajmuje się fałszywą dobroczynnością (kwesta prowadzona przez hrabinę Karolową i Izabelę), jedynie nieliczni rzeczywiście skutecznie działają na rzecz konkretnych osób

praca u podstaw - Wokulski pomnażając majątek stwarza nowe stanowiska pracy, dba o swoich pracowników, podejmuje przedsięwzięcia zakrojone na szeroką skalę. Wydobywa z nędzy Wysockiego, Węgiełkowi umożliwia naukę zawodu i znalezienie pracy, ręczy za Mariannę. W działaniach tych pozostaje jednak osamotniony, arystokracja ogranicza się

jedynie do jednorazowych kwest dobroczynnych, które nie rozwiązują problemu. praca organiczna - Wokulski poprzez swoje działania stara się zaktywizować wszystkie warstwy społeczne do działania na rzecz wspólnego dobra. Podziały w polskim społeczeń- stwie są jednak bardzo silne.

Question 59

Praca organiczna

Answer 59

Hasło zakładające rozwój gospodarczy w zakresie handlu i przemysłu, który miał przynieść korzyści całemu społeczeństwu. W efekcie praca i wysiłek jednostek nie spotykają się z aprobatą społeczną, panuje wszechobecny marazm i niechęć do podejmowania inicjatywy, a osoby aktywne i przedsiębior- cze, takie jak Wokulski, są traktowane z niechęcią, a nawet z pogardą

Question 60

Psychologiczne podłoże ludzkich działań, decyzji, wyborów

Answer 60

Portrety psychologiczne bohaterów są jednym z najważniejszych walorów powieści Prusa. Autor precyzyjnie kreśli rysy głównych bohaterów: Wokulskiego, Rzeckiego, Izabeli, a także przedstawia czytelnikowi złożoność osobowości postaci drugoplanowych lub epizodycznych, wskazując na mo- tywacje ich wyborów i uwarunkowania relacji z otoczeniem. Czytelnik podejmuje decyzje dotyczące oceny postaw różnych bohaterów, doświadcza rozmaitych emocji związanych z ich zachowaniem i relacjami ze światem, a także weryfikuje swoje oceny, kiedy odczytuje fragment pogłębiający wie- dzę o postaci. Jego początkowa niechęć może przerodzić się we współczucie czy chociażby zrozu- mienie

Question 61

Narracja

Answer 61

Narrator Lalki jest przede wszystkim trzecioosobowym, obiektywnym, wszechwiedzącym głosem spo za świata przedstawionego utworu. Zgodnie z regułami powieści realistycznej zasadę prawdopodo bieństwa realizuje również bogactwo dialogów, które czynią historię jeszcze bardziej wiarygodną, co wzmacnia też indywidualizacja języka bohaterów. Jednak Prus przełamuje konwencję powieści kry tycznego realizmu, wprowadzając Pamiętnik starego subiekta Ignacego Rzeckiego, którego czyni narra torem pierwszoosobowym, komentatorem wydarzeń, patrzącym na świat i opisującym go z własnego punktu widzenia.

Question 62

Problemy społeczno-obyczajowe i społeczno-polityczne

Answer 62

Powieść przedstawia panoramę polskiego społeczeństwa lat 70. XIX w. Opisu- je codzienne życie mieszkańców, sposób spędzania czasu (spacery w Łazienkach, uczestnictwo w koncertach, bywanie w modnych lokalach). Prus zauważa, że am- bitne pozytywistyczne hasła nie znajdują potwierdzenia: emancypacja kobiet, praca u podstaw, praca organiczna, rozwój cywilizacyjny i naukowy się nie sprawdziły. Społeczeństwo jest w stanie rozkładu. Ludzie biedni potrzebują wsparcia (np. pro- stytutka Marianna, która dzięki pomocy Wokulskiego zaczyna zarabiać na życie szyciem). Z kolei mieszczaństwo, które stanowi zróżnicowaną grupę społeczną, jest skupione głównie na zapewnieniu sobie środków do życia.

Utwór ukazuje też życie Polaków po klęsce powstania styczniowego. Walka powstań- ców przez ukazaną w powieści część społeczeństwa jest odbierana jako przyczyna problemów

Question 63

Lałko jako powieść psychologiczna i filozoficzna

Answer 63

Prus ukazal wewnętrzny świat postaci. Bohaterem o złożonej, niejednoznacz- nej osobowości jest Stanisław Wokulski. Wiele opinii na jego temat jest sprzecz- nych. Już na początku dowiadujemy się, że to wariat i awanturnik, dalej czytamy o jego bohaterstwie, walce w powstaniu, pobycie na Syberii, pasjach naukowych i umiejętnościach kupieckich. Sam boha- ter przeżywa kryzys tożsamości. To wewnętrznie skomplikowana osobowość sku- piająca w sobie cechy refleksyjnego, nieszczęśliwie zakochanego romantyka i trzeź wo myślącego pozytywisty. To nade wszystko człowiek, który chce sam decydować o własnym życiu.

Autor zadaje też pytania o sens życia, odsłania fatalizm ludzkiego losu, ukazuje czło- wieka jako marionetkę w teatrze świata - topos theatrum mundi (scena ukła- dania przez Rzeckiego zabawek na wystawie sklepowej). O życiu człowieka decyduje nie jego wolna wola, ale siły od niego niezależne (fatalizm, determinizm): uczu- cia, polityka, społeczeństwo.

Question 64

Powieść o mieście

Answer 64

Prus przeciwstawia sobie dwa miasta: Paryż i Warszawę. Paryż to miasto nowoczes- ne, które daje mieszkańcom szanse rozwoju, jest symbolem postępu cywilizacyjne- go, logicznie zaplanowane, bogate, tolerancyjne, otwarte - to efekt pracy wielu po- koleń. Mieszkańców Paryża Wokulski postrzega jako ludzi wolnych i szczęśliwych. Z kolei Warszawa to miasto zaniedbane, brudne (ujęcie wody miejskiej obok śmiet- niska), w stanie rozkładu, niedające perspektyw ludziom z inicjatywą, podzielone na przestrzeń biednych (np. Powiśle) i bogatych (np. Krakowskie Przedmieście).

Question 65

Krytyczny obraz polskiego społeczeństwa w Lulce

Answer 65

Bolesław Prus stawia diagnozę polskiego społeczeństwa. Uznaje, że jest ono w stanie rozkładu, ponieważ:

ludzie wartościowi, pracowici wyjeżdżają z kraju, gdyż nie mają możliwości nag woju; wiedza, nauka i praca nie są w Polsce cenione. Pesymistyczny wydźwięk utworu podkreśla to, że bezpotomnie umierają warto ściowe jednostki: Rzecki, prezesowa Zasławska;

⚫ brakuje inicjatyw gospodarczych, a pomoc najbardziej potrzebującym jest pozorna; biedni nie otrzymują wspar cia, żyją w nędzy, a obok w pałacach i na rautach arysto kracja marnotrawi czas i pieniądze,

arystokracja bogaci się kosztem ubogich (np. baronowa Krzeszowska jest bezwzględna dla ubogich mieszkańców jej kamienicy - studentów, których nie stać na opłacenie. wynajmowanego pokoju), jej przedstawiciele żyją ponad stan, tracą majątki, są zdegenerowani moralnie, nie po- trafią znaleźć swojej roli w nowoczesnym społeczeństwie,

kobiety samotne nie mogą się utrzymać (np. pani Staw- ska mimo podejmowanych starań nie może podjąć pracy, która zapewni rodzinie godne życie), społeczeństwo nie wspiera kobiet, które muszą się samodzielnie utrzymać, zdobyć zawód i się edu- kować (np. sytuacja Marianny);

brak tolerancji, możliwości asymilacji mniejszości narodowych obraca się przeciw samym Polakom (np. Szlangbaum brał udział w powstaniu styczniowym, wyrzekł się swojego żydowskiego pochodzenia, czuł się Polakiem, ale był ośmieszany, szy kanowany przez subiektów ze sklepu Wokulskiego);

w społeczeństwie nie ma zaufania, współczucia, współpracy, a pieniądze są naj wyższą wartością (np. większość ludzi zazdrości Wokulskiemu sukcesu):

arystokracja traci energię na bezproduktywne dyskusje bądź działania (np. książę na spotkaniach powtarzał frazesy zamiast podjąć konkretne działania);

marzycielstwo przysłania rzeczywistość (np. Rzecki to marzyciel, idealista, wierzył w Napoleona i w epokę, która już odeszła).

Question 66

Lalka jako powieść o miłości

Answer 66

Uczucie miłości wyzwala w Wokulskim energię, wolę działania, daje niezwykłą siłę. Dzięki Izabeli bohater decyduje się na podjęcie ryzyka, wyjeżdża na wojnę, zmienia styl życia i krąg znajomych. Po zerwaniu zaręczyn popada w apatię, staje się samot- ny, rezygnuje z marzeń i planów, ucieka od świata. Milość staje się dla Wokulskiego doświadczeniem mistycznym, nadaje sens życiu lub ten sens odbiera. Bohater kocha miłością romantyczną.

Question 67

OKOLICZNOŚCI POLITYCZNE POWSTANIA POWIEŚCI

Answer 67

Interpretując Lalkę, należy pamiętać, że powstała ona w czasie tzw. nocy postyczniowej, czyli w warunkach zaostrzenia rosyjskiej cenzury po przegranym powstaniu styczniowym. Prus mu- siał się więc w powieści posługiwać językiem ezopowym, zwłaszcza wtedy, gdy wspominał o wydarzeniach czy tematach, o których władze carskie zabraniały Polakom mówić publicznie. Powstanie styczniowe zostało więc w powieści nazwane gotowaniem piwa, w zawoalowa- ny sposób zostały też przez Rzeckiego opisane spiskowe spotkania Wokulskiego z Leonem w piwnicach winiarni, a także wątek węgierski i osadzenie Ignacego Rzeckiego w więzieniu po Wiośnie Ludów. Ślady ingerencji cenzury nosi również pierwsze wydanie książkowe Lalki - nie ma w nim na przykład wzmianki o czerwonych, odmrożonych na zesłaniu rękach Wokulskiego.

Question 68

Język ezopowy, mowa ezopowa

Answer 68

Sposób wypowiedzi polegający na ukrywa- niu określonych treści poprzez mówienie lub pisanie w sposób wielo- znaczny, alegoryczny.

Question 69

DEBIUT LALKI NA ŁAMACH PRASY

Answer 69

Lalka, zgodnie z ówczesną praktyką wydawniczą, najpierw była drukowana w odcinkach w gazecie (od września 1887 r. do maja 1889 r. w warszawskim „Kurierze Codziennym”).

Wydanie osobne ukazało się w roku 1890. Bolesław Prus nie był wówczas tak popularnym pisarzem jak Henryk Sienkiewicz czy Eliza Orzeszkowa. Uważano go przede wszystkim za znakomitego felietonistę, autora popularnych Kronik tygodniowych. I to one przyniosły mu uz- nanie czytelników, a nie skromny jeszcze wówczas dorobek literacki (nowele i jedna powieść - Placówka). Początkowo Lalkę oceniano właśnie przez pryzmat osiągnięć dziennikarskich Pru- sa, zarzucając powieści chaotyczną kompozycję i „felietonowy” styl. Rzeczywiście w utworze można odnaleźć wiele tematów podejmowanych przez pisarza w Kronikach tygodniowych: wielkopostne kwesty, zabawy karnawałowe, skandale obyczajowe, spory sądowe, budowę bulwarów nad Wisłą, a nawet zawalenie się kamienicy przy ul. Wspólnej w 1878 r. czy ukoń- czenie Bitwy pod Grunwaldem przez Jana Matejkę. Jednak nie był to błąd pisarza, a jego świa- dome zamierzenie. Prus wprowadził do powieści mnóstwo szczegółów związanych z życiem codziennym mieszkańców Warszawy i prawdziwych wydarzeń, gdyż uważał to za podstawę realizacji założeń realizmu w literaturze.

Question 70

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY POWIEŚCI

Answer 70

Akcja utworu obejmuje zaledwie półtora roku (od marca 1878 r. do jesieni 1879 r.), lecz dzięki wspomnieniom zawartym w Pamiętniku starego subiekta ramy czasowe fabuły rozszerzają się do niemal 50 lat (do powstania listopadowego). Zabieg ten pozwolił pokazać współczesne wydarzenia w pespektywie historycznej - rozwinąć temat klęski kolejnych pokoleń polskich idealistów, których marzenia karleją w konfrontacji z twardą rzeczywistością. Akcja utworu toczy się przede wszystkim w Warszawie. Prus drobiazgowo przedstawił nie tylko topografię Warszawy, lecz także zróżnicowanie społeczne jej mieszkańców i specyfikę poszczególnych dzielnic. Poznawanie przez czytelnika miasta jest w powieści powiązane z wątkiem losów głównego bohatera. To one stają się pretekstem do odwiedzania różnych miejsc, które często są ukazywane z perspektywy Wokulskiego (np. dzięki jego spacerom). W ślad za głównym bohaterem powieści sporadycznie opuszczamy Warszawę, przenosimy się wtedy do Paryża oraz na prowincję.

Question 71

KOMPOZYCJA

Answer 71

Po opublikowaniu Lalki za poważny mankament jej kompozycji uznano niechronologiczne przedstawienie losów bohatera i brak ciągłości w prezentowaniu kolejnych wątków. Pierwsi krytycy utworu zarzucali Prusowi też liczne niekonsekwencje, np. Ignacy Rzecki i radca Wę- growicz wskazują na odmienne przyczyny śmierci Małgorzaty Mincel. Tymczasem wszystkie te pozorne niedociągnięcia i usterki były zamierzone. Prus świadomie zbudował w ten sposób świat przedstawiony. Chciał, aby kompozycja powieści odzwierciedlała proces poznawania rzeczywistości przez człowieka - nie od razu przecież dowiadujemy się o tajemnicach z prze- szłości naszych znajomych, pewne zjawiska i sytuacje stają się zrozumiałe po pewnym czasie. Dlatego Wokulskiego poznajemy dopiero w czwartym rozdziale, natomiast informacje o jego przeszłości uzyskujemy dzięki pamiętnikowi Rzeckiego. Fragmentaryczność budowy po- wieści i jej otwarte zakończenie potwierdzają tylko, że zdobycie pełnej i obiektywnej wiedzy o świecie nie jest do końca możliwe.

Question 72

Retrospekcja

Answer 72

Wprowadzenie do utworu literackiego lub filmu zdarzeń wcześniej- szych, poprzedzających właściwy czas akcji.

Question 73

Lalka jest najwybitniejszą polską powieścią dojrzałego realizmu.

Answer 73

Ukazuje rzeczywistość w sposób pogłębiony - kładzie nacisk na prawdę psychologiczną postaci oraz rzetelność obrazu świata. Widać w niej krytyczny stosunek pisarza do świata, który przedstawia. Prus w Lalce nie stawia prostych diagnoz i nie proponuje łatwych rozwiązań. Ukazuje problemy w całej ich złożoności, daje wyraz swemu rozczarowaniu światem i własnej bezradności wobec jego skomplikowania. Stawia w swojej powieści wielkie pytania epoki, ale nie udziela na nie odpowiedzi.

Question 74

NOWATORSTWO LALKI

Answer 74

Początkowo obojętne, a nawet nieprzychylne przyjęcie Lalki było po części spowodowane no- watorstwem tej powieści. Pierwszych czytelników zaskoczyła jej otwarta kompozycja, w prozie XX-wiecznej spotykana już bardzo często. Aby ukazać bogactwo życia psychicznego boha- terów, Prus zastosował różne techniki pisarskie - od monologu wewnętrznego i mowy po- zornie zależnej po opisy snów i przedstawianie tych samych zdarzeń z odmiennych punktów widzenia. Wytyczył Lalką drogi rozwoju polskiej powieści psychologicznej. W opisach Powiśla można dostrzec elementy naturalizmu, a w opisach Paryża - impresjonizmu, który popu- larny stał się dopiero jakiś czas później. Przykładów różnorodności form i technik artystycz- nych zastosowanych w Lalce jest dużo więcej. Dominują w niej cechy charakterystyczne dla powieści społecznej i psychologicznej, ale są również fragmenty bliskie powieści satyrycznej. filozoficznej, fantastycznonaukowej. Taka niejednorodność w prozie powieściowej obecnie nie jest niczym szczególnym, ale w momencie ukazania się Lalki była czymś nowym.

Question 75

Monolog wewnętrzny

Answer 75

W epice przedstawienie myśli, uczuć i przeżyć bohatera utworu, utrzy- mane w mowie niezależnej lub pozornie zależnej.

Question 76

Mowa pozornie zależna

Answer 76

Sposób przytaczania słów lub myśli bohatera nie w formie cytatu wyod- rębnionego graficznie, ale w ramach narracji.

Question 77

MOTYW THEATRUM MUNDI

Answer 77

Porównanie świata do teatru jest zakorzenione w kulturze zachodniej już od czasów staro- żytnych. Topos odwołuje się do przekonania, że ludzkim światem kierują siły potężniejsze od człowieka - siły, których zamysłów nie znamy. Motyw ten pojawia się w malarstwie i literaturze, m.in. w Państwie Platona, Pochwale głupoty Erazma z Rotterdamu czy Makbecie Williama Szekspira. Dzięki Szekspirowi topos wzbogacił się o dodatkowe znaczenia: człowieka jako aktora, lalki, marionetki, który nieustannie w życiu - niczym na scenie - gra narzuconą mu rolę. W literaturze polskiej został wykorzystany na przykład przez Jana Kochanowskiego we fraszce O żywocie ludzkim. Motyw ten odnajdziemy również w Lalce Bolesława Prusa. Autor tej powieści ustami bohaterów wyraża własne zdanie na temat zakresu ludzkiej wolności oraz poglądy dotyczące tych sił, które determinują ludzką egzystencję.

Question 78

KOBIETY SALONU

Answer 78

Prus w Lalce porusza wiele tematów, które pozytywiści wysuwali na pierwszy plan w swoim programie uzdrowienia społeczeństwa. Jednym z nich był problem kobiet salonu - niezdol- mych do samodzielnej egzystencji. Wychowywane w domach arystokratycznych i ziemiań- skich, zdobywały tam niepraktyczne wykształcenie, przydatne jedynie w życiu salonowym. Domowa edukacja obejmowała zwykle: umiejętność prowadzenia konwersacji, naukę języka francuskiego i jazdy konnej, podstawy gry na fortepianie oraz wiedzy o sztuce. Większość kobiet w sytuacji utraty dawnego statusu była więc całkowicie niezdolna do podjęcia pra- cy, która zapewniłaby im utrzymanie. Kobietom w tym czasie pozostawała rola żony, matki i opiekunki domowego ogniska. Kobiety nie miały praw wyborczych, nie były przyjmowane na wyższe uczelnie, nie mogły samodzielnie dysponować swoim majątkiem czy decydować o wychowaniu własnych dzieci. Dopiero od połowy XIX stulecia w Polsce zaczął się rozwijać ruch kobiecy - jego głównym celem były prawa wyborcze i prawo do edukacji. Zmiany jed- nak zachodziły powoli: Uniwersytet Jagielloński przyjął pierwsze studentki w 1896 r., a prawa wyborcze kobiety w Polsce uzyskały - tak jak i w innych krajach europejskich - dopiero na początku XX stulecia. W literaturze pozytywistycznej, m.in. w twórczości Prusa, tendencje te znalazły swe wyraźne odbicie.

Question 79

Konwencja literacka

Answer 79

Zespół cech charakte- rystycznych dla danego dzieła, wzorzec określający najważniejsze elementy utworu (w zależności od gatunku i rodzaju literac- kiego): temat, motywy, typ bohatera, zasady funkcjonowania świata przedstawionego, dobór środków stylistycznych itp. Możemy wyróżnić m.in. konwencję realistyczną, naturalistyczną, fanta- styczną, groteskową i in.

Question 80

Wyznaczniki konwencji realistycznej

Answer 80

prawdopodobień- stwo postaci i wyda- rzeń, mimetyzm;

przedmiotem zain- teresowania świat współczesny twórcy;

dokładne odwzorowywa- nie ludzkich charakterów i motywacji zachowań.

Question 81

Kreacje kobiece w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Pru- sa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 81

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

Artyści często w swoich utworach kreują różnorodne postaci kobiece, starając się zgłębić tajemnice ich psychiki i ukazać motywy postępowania. W utworach literackich można odna- leźć zarówno portrety kobiet słabych, uległych, niezdolnych do podejmowania samodziel- nych decyzji, jak i silnych, które mają dominujący charakter i bezwzględnie dążą do celu. Czasami twórcy ukazują przemianę bohaterek, będącą wynikiem dokonywanych wyborów

czy też skutkiem sytuacji, w której się znalazły. Teza: Literatura przedstawia różnorodne obrazy kobiet.

Rozwinięcie

Lalka to utwór, w którym Bolesław Prus ukazał bohaterki różniące się pochodzeniem, cha- rakterem, poglądami.

Główną postacią kobiecą w Lalce jest arystokratka Izabela Łęcka. Jest to piękna kobieta, przyzwyczajona do życia w luksusie, skupiona na własnych potrzebach, Wychowana w do statku, nie wyobraża sobie innego życia. Mężczyzn i małżeństwo traktuje jak sposób na utrzymanie swojego statusu społecznego. Z czasem zaczyna akceptować myśl o ewen- tualnym małżeństwie z Wokulskim, człowiekiem niżej urodzonym, traktuje je jednak jako ostateczność i poświęcenie.

Rzecki w rozmowie z Wokulskim stwierdził, że Łęcka jest panną o wielkich wymaganiach, a nie posiada zadnego posagu, dlatego chociaz jest ładna, zestarzeje się i nie wyjdzie za mąz. Słowa te okazały się prorocze, bowiem izabela, pozbawiona perspektyw i majątku, zdecydowała się wstąpić do zakonu.

Odmiennym typem kobiety jest pani Helena Stawska, która po zniknięciu męża zajmuje się córką i matką, panią Misiewiczową. To osoba samodzielna, zaradna i silna psychicznie, a jednocześnie skromna. Będąc w trudnej sytuacji finansowej, nie poddaje się i szuka sposo bów na utrzymanie swojej rodziny. Udziela lekcji gry na pianinie i oferuje usługi krawieckie, a takze dorabia, pracując u Krzeszowskiej. Jej starania są jednak niewystarczające, by mogła samodzielnie utrzymać rodzinę. Dzięki życzliwości Rzeckiego, który marzył o małżeństwie Stawskiej z Wokulskim, i pomocy tego ostatniego, podejmuje pracę w sklepie Milerowej. Dzięki pracowitości i determinacji, ale także wsparciu innych radzi sobie z codziennymi trudnościami. Jest nie tylko zaradną kobietą, ale też troskliwą matką i córką.

•Jej losy wyraźnie wskazują na konieczność realizacji hasła emancypacji kobiet - dzięki rów- nouprawnieniu kobiety miałyby nie tylko większe możliwości rozwoju i zdobycia godziwej pracy, lecz także nie byłyby uzależnione od pomocy ze strony mężczyzn.

• Kolejną postacią kobiecą jest prezesowa Zasławska. To arystokratka, kobieta doświadczo- na, otwarta na nowe idee. Rozumie zmiany społeczne i realnie ocenia własne środowisko. Krytykuje postawę przedstawicieli arystokracji i ich stosunek do ludzi niżej urodzonych. Jej postawa w dużej mierze wynika z doświadczeń z czasów młodości i nieszczęśliwej miłości do stryja Wokulskiego. Sama stara się wdrażać hasła pozytywistyczne w życie, umożliwia jej to posiadany majątek. To wyjątkowa kobieta w środowisku arystokracji, idąca z duchem czasu, otwarta na świat i ludzi.

• Kontekst: Druga połowa XIX wieku obfitowała w utwory podejmujące kwestie istotne dla społeczeństwa. Pozytywiści głosili hasła pracy u podstaw, pracy organicznej, asymilacji mniejszości narodowych, zwłaszcza mniejszości żydowskiej. Podejmowali także temat miej sca i roli kobiet w społeczeństwie. Wszystkie te kwestie przedstawia Prus w Lalce. Pokazuje jak kobiety odnajdywały się w nowej sytuacji, co utrudniało im samodzielną egzystencje i w jaki sposób pokonywały trudności.

• Kontekst: Kobietą pozornie silną, a w rzeczywistości słabą, niepotrafiącą udźwignąć wyrzu- tów sumienia, jest Lady Makbet z dramatu Szekspira. To ona motywowała swojego męża do podjęcia działań mających umożliwić mu zdobycie tronu Szkocji. Kiedy Makbet wahał się, obawiając się konsekwencji zabicia Duncana, to ona podsycała ambicje mężczyzny, wyśmie- wała jego słabość. Z czasem jednak popadła w obłęd - wydawało się jej, że ma zakrwawione dłonie, które nieustannie myła, a ostatecznie popełniła samobójstwo.

Podsumowanie

• Literatura przedstawia różnorodne sylwetki kobiet. Bohaterki różnią się nie tylko pochodze- niem czy sytuacją materialną, ale też postawą życiową i stosunkiem do innych ludzi. Wpływ na ich zachowanie miało pochodzenie, wychowanie, wykształcenie, sytuacja materialna. charakter czy usposobienie. Wśród postaci kobiecych są zarówno wzory do naśladowania, jak i te, które zasługują na krytykę.

Question 82

Miłość jako sila motywująca do działania. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bo- lesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 82

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

Miłość to uczucie, o którym marzy każdy człowiek Miłość do ukochanej osoby sprawia, że chcemy dla niej zrobić wszystko, aby czuła się szczęśliwa.

Ludzie pod wpływem miłości starają się być lepsi, zmieniają swoje postępowanie i stosunek do życia, Miłość daje siłę do działania - zarówno ta do ukochanej osoby, jak i do Boga czy ojczyzny

Teza: Literatura ukazuje miłość jako siłę motywującą do działania.

Rozwinięcie

Miłości doświadczył bohater Lolki, Stanisław Wokulski, Zakochany w Izabeli Łęckiej starał się zrobić wszystko, aby zwrócić na siebie uwagę wybranki. Uczucie do Izabeli dało bohaterowi siłę do działania, nadało sens jego życiu i wyznaczyło cel. Wychowany na poezji Mickiewicza, idealizował swoją wybrankę i wierzył w miłość jako związek dusz.

Kontekst: Miłość romantyczna to uczucie wzniosłe i trwałe. Jej definicję można odnaleźć chociażby w Dziadach cz. IV Adama Mickiewicza, Gustaw mówi, że miłość pochodzi od Boga, jest nierozerwalna - przedstawia ją za pomocą metafory łańcucha, który może się rozluźnić ale nigdy nie pęknie. To uczucie, które trwa również po śmierci - dusze kochanków doznają radości i szczęścia w niebie.

Wokulski podporządkował miłości swoje życie. To dla Łęckiej zmienił swoje postępowanie zaangażował się w wiele działań. Zdając sobie sprawę z pozycji społecznej wybranki, po- stanowił pomnożyć swój majątek, aby móc zbliżyć się do arystokracji. Ryzykując własnym życiem i pieniędzmi, wyjechał z kraju i podjął się dostaw żywności na rzecz wojska w czasie wojny rosyjsko-tureckiej.

Po powrocie do Warszawy robił wszystko, aby zbliżyć się do Izabeli. Dowiadywał się, gdzie i kiedy może ją spotkać. Zaczął bywać w miejscach, w których pojawiała się Izabela: w teatrze na wystawach, na wyścigach. Pomagał materialnie rodzinie Łęckich i doradzał w prowadze

niu interesów ojcu Izabeli, Tornaszowi. Starał się być wsparciem dla wybranki i jej rodziny Pomimo wielu rozczarowań zachowaniem Łęckiej Wokulski miał nadzieję na to, że kobieta dostrzeże jego starania Alegorią historii miłości Wokulskiego do izabeli jest historia opowiedziana przez Węgiełka w czasie spaceru wokół ruin zamku w Zasławku. Przedstawił on historię uśpionej królewny, której w podziemiach strzegły przerażające potwory. Odważny kowal postanowił je pokonać, ale poniósł klęskę - kiedy wyciągał złotą szpilę z głowy panny, ona obudziła się z płaczem, a śmiałek przestraszył się i wtedy dopadły go poczwary.

• Kowal i królewna symbolizują relacje Wokulskiego z Łęcką, której serce chce zdobyć bohater. Pokonuje przeszkody - anachroniczne poglądy arystokracji, grupy zamkniętej, w której łaski trudno się wkraść. Jednak udało mu się to dzięki pomnożeniu majątku, założeniu spółki, ale też zyskaniu rozgłosu z powodu udziału w akcjach charytatywnych i dobrych relacji z Zasławską. To wszystko nie wystarczyło jednak do przebudzenia” Łęckiej. Historię tę można potraktować też jako ostrzeżenie dla bohatera przed tragicznym finałem, którego on sam właściwie nie odczytał.

• Miłość do Izabeli nie zostaje spełniona. Wybranka Wokulskiego okazała się kobietą nie- zdolną do głębszego uczucia. Wokulski zaczyna rozumieć, że Izabela nigdy nie traktowała związku z nim poważnie. Nieodwzajemnione uczucie doprowadza bohatera do załamania I podjęcia próby samobójczej.

Podsumowanie

• Literatura ukazuje miłość jako silne uczucie, potrafiące zmienić bohatera i zmotywować go do działania. Daje mu siłę do pokonywania przeszkód, nawet wtedy, kiedy zwycięstwo wy- daje się niemożliwe. Bohaterowie często temu uczuciu podporządkowywali całe swoje życie.

Question 83

Praca jako pasja człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 83

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

Egzystencja każdego człowieka zależy od pracy wykonywanej osobiście lub przez inne aso by

Praca może być pasją, źródłem życiowej satysfakcji, sensem ludzkiej egzystencji, ale tez udręką, cierpieniem, jeśli nie daje pracującemu i jego rodzinie możliwości utrzymania się lub bywa formą wyzysku.

Stosunek do pracy jest jednym z kryteriów oceny człowieka w utworach literackich powstałych pod wpływem filozofii pozytywistycznej.

w utworach polskiego pozytywizmu praca to jeden z głównych motywów artystycznych Teza: dla niektórych bohaterów Lalki Bolesława Prusa praca jest życiową pasją realizacja ambicji, a sposób ukazania tych postaci wynika z pozytywistycznych idei pracy organicznej

Rozwinięcie

Powieść Bolesława Prusa wśród wielu bohaterów unikających wysiłku i żyjących na koszt innych (np. Łęccy, Krzeszowski, Starski) pokazuje także przykłady osób, dla których praca jest nie tylko źródłem utrzymania, lecz takze sposobem na odkrycie sensu życia i realizacją pasji (np. Wokulski, Rzecki, Ochocki).

Kazdy z bohaterów, dla których praca jest realizacją pasji, należy do grupy idealistów cenią cych wartości wyzsze niz posiadane dobra, pozycję społeczną czy wygodne życie.

Dia Stanisława Wokulskiego, głównego bohatera powieści, jedną z najważniejszych wartości była wiedza i idea wynalazczości, która miała zmieniać świat na lepszy, Wokulski marzył o zdobyciu wykształcenia i pracy naukowej, jednak okoliczności historyczne pokrzyzowały jego plany - nie podjął studiów w Szkole Głównej, ponieważ wziął udział w powstaniu stycz niowym, w konsekwencji czego został zesłany na Syberię, wysiłki, które podjął po powrocie do Warszawy, służą zdobyciu majątku, aby zyskać przychylność ukochanej kobiety, Bohater wciąż jednak marzy o podjęciu pracy nad nowymi wynalazkami.
• Niejednoznaczne zakończenie losów Wokulskiego umożliwia snucie domysłów, że po prze zyciu zawodu miłosnego wyjechał on do Paryza, aby zagłębić się w pracy naukowej wraz z naukowcem Geistem prowadzić badania nad metalem Iżejszym od powietrza.

Kontekst: Drugą stroną wysiłków Wokulskiego jest działanie na rzecz społeczeństwa zgod nie z pozytywistyczną teorią organiczną - społeczeństwo to rodzaj organizmu, w którym poszczególne organy zależą od siebie, a działania jednostek decydują o stanie całości Zgodnie z takim założeniem Wokulski wspiera Wysockiego, Mariannę i Węgiełka, którym daje możliwość utrzymania się z własnej pracy.

Oddanym swojej pracy bohaterem jest takze Ignacy Rzecki, przedstawiciel romantycznego pokolenia wierzącego w sens walki narodowowyzwoleńczej, Rzecki pracuje jako subiekt w sklepie Wokulskiego i jest pracownikiem sumiennym oraz uczciwym; to właśnie dzięki Rzeckiemu sklep funkcjonuje dobrze, mimo że jego właściciel nie bywa tam często.

Swoją pasję naukową realizuje Ochocki - nietypowy arystokrata, który od bywania na salo- nach woli pracę w swoim laboratorium, gdzie konstruuje coraz nowsze wynalazki.

Bohaterowie realizujący swoje pasje i traktujący pracę jako cel swojego życia nie zdobywają uznania w oczach otoczenia. Zwłaszcza przez mieszczaństwo i arystokrację są traktowani jako dziwacy, którymi można gardzić.

Podsumowanie

-Dia bohaterów Lalki: Wokulskiego, Rzeckiego, Ochockiego praca to pasja nadająca sens ich życiu.

Kazdy z bohaterów realizuje swoją pasję w inny sposób, ale każdy z nich poświęca się jej nie dbając o zysk

• Szacuriek dla pasji mają jedynie podobni idealiści, a ograniczeni lub egoistyczni przedsta wiciele otoczenia odnoszą się do nich z lekceważeniem.

• Sposób ukazania idei pracy jako istotnej wartości wynika z pozytywistycznej filozofii: teorii organicznej Herberta Spencera i utylitaryzmu Johna Stuarta Milla.

Question 84

Różne oblicza przyjaźni. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 84

Wprowadzenie

Plan wypowiedzi

• Relacje międzyludzkie są bardzo często opisywane w literaturze. Motywem szczególnie popularnym jest przyjaźń, przedstawiana jako relacja bezinteresowna i szlachetna, oparta na sympatii i szacunku. To uczucie o niezwykłej sile, pokonującej wszelkie przeciwności Przyjaźń pojawia się między ludźmi w różnym wieku, czasami łączy osoby o odmiennych poglądach, statusie społecznym i majątkowym.

• Teza: Literatura ukazuje znaczenie przyjaźni w życiu człowieka jako uczucia waznego i cen

nego.

Rozwinięcie

• Przyjaźń została przedstawiona w Lalce, pozytywistycznej powieści Bolesława Prusa. To relacja głównego bohatera, Stanisława Wokulskiego z Ignacym Rzeckim. Bohaterów rozm dużo - wiek, charakter, temperament, poglądy i sposób widzenia świata. Mimo tych różnic ich przyjaźń jest trwała.

• Rzecki to starszy, skromny subiekt, który pracuje dla Wokulskiego z dużym oddaniem. Doa o dobro Wokulskiego zarówno w kwestiach zawodowych, jak i prywatnych, Ignacy zabiega o to, żeby Wokulski ułożył sobie szczęśliwe życie, znalazł rozsądną kobietę i założył rodzinę Martwi się podejmowaniem przez Wokulskiego dużego ryzyka w interesach. Nie rozumie dlaczego przyjaciel rozpoczyna nowe przedsięwzięcia, zamiast korzystać ze zgromadzonych środków i zyć spokojnie Sprzecza się ze Stanisławem w wielu kwestiach, nie rozumie wybo ow przyjaciela ale je akceptuje, a w towarzystwie zawsze staje po jego stronie

To właśnie Rzeckiemu Wokulski zawdzięcza też wsparcie po powrocie z zesłania - dzięki jego protekcji otrzymał posadę w sklepie Mincla

Wokulsk dba o dobre samopoczucie i zdrowie Rzeckiego, Rozumie sentymentalną duszę przyjaciela, jego przywiązanie do swojego pokoju, mebli, pamiątek. Urządzając dla Rzec kiego mieszkanie w nowym budynku, pamięta o zabraniu wszystkich rzeczy, które są dla przyjaciela ważne. Ma do niego zaufanie, dlatego powierza mu prowadzenie sklepu wcza sie, kiedy wyjeżdża na wojnę rosyjsko-turecką, by pomnożyć swój majątek, zajmując się dostawami żywności dla wojska.

Relacja Wokulskiego Rzeckiego nie jest jednak oparta na całkowitej szczerości otwar tości. Wokulski, zamknięty w sobie, rzadko zwierza się Rzeckiemu. Nie zdradza między innymi powodów wyjazdu na wojnę. Rzecki nie rozumie, jak można ryzykować życiem dla pieniędzy, kiedy ma się spokojny chleb. Stary subiekt nauczył się rozpoznawać nastroje Wokulskiego-stara się odgadywać ich przyczyny, nie zawsze trafnie, ale rzadko dopytuje wprost o szczegóły.

Przykładem przyjaźni jest tez relacja Wokulskiego z doktorem Szumanem. To do niego Wokulski przychodzi, kiedy ma problem z oceną sytuacji i zrozumieniem faktów, jemu naj częściej zadaje pytania natury osobistej, czasami zwierza się i prosi o radę. Szuman jest dobrym obserwatorem, zna Wokulskiego wiele lat i potrafi trafnie oceniać sytuację jako pierwszy zauważa, że Wokulski się zakochał, przewidział też, ze uczucie do izabeli nie przy niesie Wokulskiemu szczęścia, ponieważ pierwsza miłość pojawiła się w jego życiu zbyt późno, Szuman rozumie rozterki Wokulskiego, ponieważ sam doświadczył nieszczęśliwej milości, ale realnie ocenia sytuację bohatera i ostrzega go przed idealizowaniem wybranko

Kontekst: Przyjaźń może też połączyć ludzi znajdujących się w trudnej sytuacji, np. pozbawionych wolności, przebywających w obozie. Tak dzieje się w przypadku Miszy Kostylewa Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, autora Innego świata. Pisarz w swojej powieści wspomina czasy pobytu w sowieckim lagrze. Opowiada między innymi o losach Kostylewa, młodego więźnia, który opalał sobie rękę w ogniu, by nie pracować dla zbrodniczego systemu. Gru- dziński zaprzyjaźnił się z Rosjaninem, poznał jego tragiczną historię, a nawet chciał udać się za rilego na Kołymę - do miejsca, z którego prawie nikt nie wracał. Pisarz pomniejsza swoje bohaterstwo, twierdząc, że znajdował się w takim stanie, że długą podróż postrzegał jako mozliwość odpoczęcia od ciężkiej pracy, ale był to niewątpliwie akt przyjaźni. Pragnął tez w ten sposób umożliwić Kostylewowi spotkanie z matką, która miała przyjechać do obozu

Podsumowanie

Literatura ukazuje przyjaźń jako uczucie ważne dla człowieka. Niezależnie od stopnia za żyłości, przyjaźń musi być oparta na wzajemnym zaufaniu i wsparciu. Może być źródłem radošo i szczęšia, sprawia, że człowiek czuje się potrzebny

Question 85

Obraz polskiego społeczeństwa. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 85

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

• We wszystkich epokach pojawiały się dzieła, w których twórcy ukazywali mechanizmy wpły- wające na relacje międzyludzkie, a tym samym na sposób funkcjonowania społeczeństwa. W literaturze polskiej problem podziału na grupy społeczne uwypuklili pozytywiści, któ- rzy, kierując się ideą organicyzmu, starali się uświadomić Polakom korzyści wynikające ze współpracy poszczególnych środowisk. Pokazywali też negatywne skutki zamknięcia się najbogatszych warstw na potrzeby najuboższych.

• Teza: W literaturze można odnaleźć różnorodne obrazy polskiego społeczeństwa.

Rozwinięcie

•Prus w Lolce przedstawił zróżnicowany obraz społeczeństwa polskiego. Pokazał też, jakie miejsce w hierarchii społecznej zajmują mniejszości narodowe.

Autor dokładnie opisał arystokra arystokrację, którą reprezentowali między innymi Tomasz Łęcki jego córka Izabela Łęcka, Kazimierz Starski, prezesowa Zasławska, książę, Julian Ochocki. Ten ostatni jednak mówi, że jest tylko w połowie arystokratą (po matce). Arystokracja została przedstawiona w negatywnym świetle. Stanowią ją ludzie przekonani o własnej wielkości, spędzający czas na przyjemnościach i korzystający z odziedziczonych majątków, którymi nie potrafią właściwie zarządzać. Skupiają się na utrzymaniu swojego statusu, który pozwala im na wygodne życie. Gardzą ciężką pracą i lekceważą osoby, które zdobyły majątek dzięki niej, nazywają ich pogardliwie dorobkiewiczami. Są ludźmi chętnie mówiącymi o pomocy, patriotyzmie, odpowiedzialności, jednak w praktyce te słowa niewiele znaczą. Przykładem takiego bohatera jest chociażby książę

Wśród arystokratów są jednak jednostki rozumiejące zmieniające się czasy.

Ochocki, zafascynowany nauką, nudził się w towarzystwie arystokratów. Pragnął wyjechać za granicę i tam rozwijać swoją karierę, bo w ojczyźnie nie dostrzegał odpowiednich wa- runków do pracy. Jako jeden z nielicznych zauważa w Wokulskim naturę odkrywcy i szanuje jego determinację do pokonywania przeszkód.

•Prezesowa Zasławska natomiast to kobieta doświadczona, otwarta na nowe idee. Rozumiała zmiany społeczne i realnie oceniała własne środowisko, zauważała wady arystokracji, w tym stosunek arystokratów do ludzi niżej urodzonych. Zasławska jest osobą otwartą i życzliwą, a co ważniejsze, dba o swoich pracowników i ich rodziny oraz wzorowo zarządza swoim majątkiem.

• Środowisko mieszczan jest bardzo różnorodne. Najważniejszym przedstawicielem tej klasy jest Ignacy Rzecki - człowiek pracowity i uczciwy, który zauważa, że świat negatywnie się zmienia. Narzeka na subiektów pracujących w sklepie Wokulskiego - zauważa, że spóźniają się do pracy i jej nie szanują, dbają tylko o własną wygodę.

Mieszczanie myślą stereotypowo, są przywiązani do rutyny, nie wierzą w możliwość zmia ny sytuacji. W rozdziale I narrator charakteryzuje radcę Węgrowicza, pana Deklewskiego, fabrykanta powozów oraz Szprota - ajenta handlowego, i podkreśla, że ci bohaterowie od lat pracują w tym samym zawodzie. Wymienione osoby natomiast krytykują Wokulskiego za marzenia o zdobyciu wykształcenia, za udział w powstaniu, porzucenie bezpiecznej pracy i wyjazd na wojnę.

Do monotonii codziennego życia i powtarzalnego rytmu dnia przywiązany jest też Rzecki,który stroni od ludzi, całkowicie poświęcając się pracy.

• Prus ukazał też mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, reprezentowane przez Minclów, o których opowiadał Rzecki. Przedstawicielem mniejszości żydowskiej w powieści jest między innymi Henryk Szlangbaum, którego Wokulski poznał na zesłaniu, a potem zatrudnił w swoim sklepie. Musiał on mierzyć się z kpinami i lekceważeniem ze strony innych subiektów.

• Przedstawicielami ludu są bracia Wysoccy - woźnica i dróżnik, Marianna i Węgiełek. Są nimi też bezimienni bohaterowie zamieszkujący Powiśle - dzielnicę nędzy i chorób. Zyją w biedzie, bez szans na zmianę. Z pokolenia na pokolenie powtarzają ten sam ciężki los. To ludzie, którzy potrzebują pomocy z zewnątrz - chcieliby poprawić swoją sytuację, ale nie przejawiają żadnej inicjatywy i biernie czekają na bieg wydarzeń. Potrafią jednak wyko- rzystać okazane im wsparcie i są pracowici - dowodzą tego losy zarówno Wysockich, jak i Węgiełka. Często wykorzystują ich przedstawiciele wyższych warstw, o czym świadczy chociażby fakt, że Mariannę na drogę nierządu sprowadził Starski.

• W Lolce pojawia się też obraz rodzącej się grupy - inteligencji. Jej przedstawicielami są na przykład studenci mieszkający w kamienicy kupionej przez Wokulskiego. Jeden z nich w roz- mowie z Rzeckim neguje istniejące relacje społeczne, uważa, że społeczeństwo powinno łożyć na utrzymanie studentów, którzy w przyszłości mają mu służyć. Studenci nie chcą też płacić czynszu, ponieważ uważają, że człowiek nie jest w stanie zdobyć takiej fortuny, jaką posiada Wokulski, uczciwą pracą.

Kontekst: Zróżnicowany obraz polskiego społeczeństwa pojawia się też w późniejszych epokach. Stefan Żeromski w Przedwiośniu ukazał kontrast między warunkami i trybem zie- miaństwa w Nawłoci, spędzającej czas na zabawach i biesiadach, a tragicznymi warunkami życia chłopów i komorników w Chłodku, umierających z zimna, głodu i z powodu szerzących się chorób. Czytelnik poznaje także tragiczny los mieszkańców dzielnicy żydowskiej w War- szawie. Autor ukazał w ten sposób problemy, z jakimi borykał się kraj tuż po odzyskaniu wymarzonej niepodległości, i wskazywał na konieczność przeprowadzenia reform, które poprawiłyby sytuację najuboższych.

Podsumowanie

• W dziełach literackich można odnaleźć zróżnicowany obraz społeczeństwa. W Lalce ob- raz polskiego społeczeństwa służy uwypukleniu różnic, które nie pozwalają na harmonijny rozwój kraju. Autor wskazuje na anachroniczną postawę arystokracji, przepaść dzielącą arystokratów i biedotę, ukazuje też potrzebę realizacji programu pozytywistycznego, dzięki któremu można byłoby polepszyć sytuację. Również w Przedwiośniu pojawia się odniesienie do aktualnej sytuacji panującej w kraju, zmagającym się z problemami wewnętrznymi, które należało jak najszybciej rozwiązać, aby utrzymać niepodległość.

Question 86

Rola wspomnień w życiu człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 86

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

Wspomnienia to obraz przeszłości utrwalony w pamięci, a takze dzieło dotyczące zdarzeń minionych, w których autor uczestniczył, lub osób, które znał

Wspomnienia kształtują osobowość i pozwalają unikać popełniania tych samych błędów Rola wspomnień w ludzkim życiu jest ogromna, dlatego ten motyw znalazł swoje odzwier ciedlenie w wielu utworach literackich.

Teza: Wspomnienia są bardzo ważne w życiu człowieka - kształtują sposób widzenia te raźniejszości i przyszłości.

Rozwinięcie

Prus w Lalce wykorzystał motyw wspomnień w Pamiętniku starego subiekta. Wspomnienia Rzeckiego, narratora pierwszoosobowego i jednocześnie bohatera, rozszerzają czas akcji, a takze pozwalają lepiej poznać postać- -jej sposób myślenia i wartości wpojone w młodości. Rzecki wspomina w swoim pamiętniku wydarzenia, w których brał udział, między innymi dzieciństwo, pracę u Jana Mincla, udział w Wiośnie Ludów wraz z Augustem Katzem. Wspo- mnienia pozwalają na lepsze zrozumienie postawy bohatera, któremu ojciec przekazał nie tylko kult Napoleona, lecz także postawę patriotyczną i odpowiedzialność za losy ojczyzny Do końca życia wierzył, że pojawi się potomek Napoleona, dzięki któremu Polacy odzyskają wolność Zarówno ojciec, jak i Mincel przyczynili się do tego, że Rzecki stał się człowiekiem odpowiedzialnym, zdyscyplinowanym i pracowitym

Rzecki sporo miejsca poświęca tez na rozważania dotyczące zmieniających się czasów ludzi. Krytykuje społeczeństwo za brak ideałów i koncentrowanie się tylko na własnych sprawach, dostrzega brak wzajemnego szacunku oraz współpracy. Jego pamiętnik to re- fleksje człowieka rozczarowanego otaczającym go światem i społeczeństwem, dla którego najwyższą wartością stały się pieniądze.

Dzięki zapiskom starego subiekta czytelnik poznaje też fakty z młodości Wokulskiego. Bohaterowie poznali się w winiarni Hopfera, w której pracował Stanisław, stąd tez Rzecki doskonale wiedział, z jakimi trudnościami musiał się on borykać, łącząc pracę z nauką. To z relacji starego subiekta wyłaniają się tez koleje losów Wokulskiego po powrocie z zesłania i okoliczności poślubienia Minclowej. Wspomnienia Rzeckiego pogłębiają portret Wokulskie- go i ukazują go jako postać o złożonej psychice, człowieka osamotnionego, poszukującego swojego miejsca w świecie.

• Kontekst: Wspomnienia pozwalają też na upamiętnienie i uwznioślenie ważnych wydarzeń

w dziejach narodu. Taką funkcję pełni powrót do przeszłości w Gloria victis Elizy Orzeszkowej. Tytuł opowiadania - „chwała zwyciężonym” - świadczy o chęci oddania hołdu tym, którzy poświęcili życie za ojczyznę. Co istotne, o wydarzeniach z czasów powstania styczniowego pamięta przyroda, ludzie natomiast zapomnieli o poświęceniu powstańców. To drzewa snują opowieść, odpowiadając na pytanie wiatru, co działo się na Polesiu, kiedy on wędro- wał po świecie. To natura użala się nad tragicznym losem Marysia Tarłowskiego i innych powstańców. Przyroda uświadamia zatem ludziom, że wspomnienia o bohaterach powinny być pielęgnowane i przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Podsumowanie

• Wspomnienia są ważnym elementem ludzkiego życia. Pozwalają dostrzec teraźniejsze wyda- rzenia we właściwej perspektywie. Pamięć o przeszłości może też motywować człowieka do działania czy być przyczyną zagubienia i rozczarowania zmieniającymi się okolicznościami i aspiracjami ludzi, którzy odrzucają dawne ideały

Question 87

Cena bycia Idealistą. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swo Jej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 87

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

Idealista to osoba hołdująca wzniosłym, lecz nierealnym ideałom

Idealista to najczęściej samotnik, człowiek wyobcowany, ale też bezkompromisowy i wierny wyznawanym wartościom,

Teza: Ceną bycia idealistą jest często niezrozumienie i odrzucenie przez ludzi mu wspó

czesnych

Rozwinięcie

• Prus w Lalce przedstawił trzy pokolenia polskich idealistów, są one reprezentowane przez Ignacego Rzeckiego, Stanisława Wokulskiego i Juliana Ochockiego.

Ignacy Rzecki-stary subiekt, przyjaciel Wokulskiego to romantyk żyjący ideałami poprzedniej epoki. Wychowany przez ojca w duchu walki o wolność, bierze udział w Wiośnie Ludów Ojciec wpoił mu też kult Napoleona, dlatego czeka na nadejście kolejnego z rodu Bona partych, który przyczyni się do odzyskania przez Polaków wolności. Rzecki to samotnik nierozumiejący zachodzących zmian i nieakceptujący postawy ludzi skupionych tylko na dążeniu do szczęścia osobistego. Nazywany jest idealistą politycznym.

• Stanisław Wokulski to człowiek łączący cechy romantyka i pozytywisty. Jak romantyk, działa pod wpływem uczuć. Zakochany, nie dostrzega wielu sygnałów świadczących o wadach Izabeli, idealizuje ukochaną, wydaje mu się, że to jej poszukiwał przez całe życie, nieustan nie o niej rozmyśla. Jednocześnie wdraża w życie wiele idei pozytywistycznych - pracę u podstaw, pracę organiczną. Spacerując po Powiślu, rozmyśla o ludziach, których losz leży właśnie od niego, zdaje sobie sprawę ze swoich obowiązków wobec społeczeństwa Jednak to dla miłości gotów jest całkowicie odmienić swoje życie, to ona determinuje jego wybory. Kiedy zdaje sobie sprawę, że podporządkował swój los kobiecie, która lekcewaty jego uczucia, podejmuje próbę samobójczą, ponieważ życie przestaje mieć dla niego jaką kolwiek wartość.

Julian Ochocki to wywodzący się z arystokracji naukowiec, zafascynowany myślą o zbudo waniu maszyny latającej. Wierzy w postęp i rozwój nauki. Uważa, że w kraju nie ma szansy na spełnienie swoich aspiracji, dlatego pragnie wyjechać za granicę. Salonowe życie traktuje jako stratę czasu, nie odnajduje się wśród arystokratów. Uważa, że Wokulski jest jedyną osobą, z którą może porozmawiać o interesujących go problemach. Marzy o sławie i przysłu zeniu się nauce. Ochocki nazywany jest idealistą naukowym. Dzięki pieniądzom zapisanym mu przez Wokulskiego zyskuje możliwość spełnienia swoich pragnien

Idealistą jest też Geist - profesor, który dla realizacji marzenia o wynalezieniu metalu iżej szego od powietrza poświęcił wszystko: karierę akademicką, reputację, ponieważ został okrzyknięty szaleńcem, majątek. Uważa, że wynalazki powinny służyć dobru ludzkości. Dlatego nie ujawnia swoich dokonań, a w rozmowie z Wokulskim stwierdza, że jeśli uda mu się wynaleźć metal Izejszy od powietrza, to odda go tylko prawdziwym ludziom, którzy wykorzystają go właściwie, do szlachetnych celów.

Kontekst: Refleksje na temat znaczenia idealistów dla ludzkości pojawiają się w wierszu

Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta. To utwór nawiązujący do dramatu Hamlet Willama Szekspira, a w zasadzie do wartości, którymi kierował się tytułowy bohater. Podmiotem lirycznym w wierszu Herberta jest Fortynbras, książę norweski, który przejął władzę w Danii po śmierci Hamleta, jest człowiekiem praktycznym, który myśli o rozwiązaniu konkretnych, przyziemnych problemów (kanalizacji, dekrecie w sprawie prostytutek i żebraków, systemie więziennictwa) Hamlet natomiast wierzył w świat wartości i zasad, rozmyślał nad sensem zycia, rozważał konsekwencje stosowania przemocy, był jednak niezdolny do działania, do podjęcia decyzji, poniósł klęskę. Ale to właśnie idealiści, tacy jak Hamlet, tworzą świat ideałów, do których warto dążyć.

Podsumowanie

Cena bycia idealistą jest wysoka - wiąże się z alienacją, odrzuceniem, samotnością, często też krytyką. Idealiści to ludzie pozostający wierni sobie, wbrew wszelkim przeciwnościom dążą do obranego celu.

Question 88

Miasto jako metropolia. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 88

Plan wypowiedzi

Wprowadzenie

• Motyw miasta to jeden z ważnych motywów w literaturze XIX i XX wieku. We wcześniejszych epokach twórcy rzadko sięgali po obrazy miejskiej przestrzeni.

• Miasto to miejsce, w którym najbardziej widoczne są zmiany społeczne oraz postęp cywili- zacyjny. Jest zatem symbolem rozwoju i znakiem zmieniających się czasów.

• Kontekst: Lalka to powieść dojrzałego realizmu, ukazująca bohaterów i wydarzenia na tle panoramy rzeczywistości. W utworze pojawiają się dokładne opisy przestrzeni, w której toczy się akcja. Powieść cechuje się również dbałością o wierne ukazanie relacji społecznych I obyczajowych.

• Teza: Miasto w ujęciu realistycznym jest przestrzenią różnorodną, pozwalającą na ukazanie relacji międzyludzkich i społecznych.

Rozwinięcie

• Warszawa w Lalce Bolesława Prusa jest nie tylko tłem wydarzeń, lecz także odgrywa ważną rolę w procesie charakterystyki bohaterów i ukazania relacji społecznych. Każde wydarzenie osadzone jest w rzetelnie przedstawionej topografii miasta. Nietrudno zatem rozpoznać tereny, w których pojawiali się bohaterowie. Szczegółowo opisane są te miejsca, w których bywają arystokraci - są to między innymi Aleje Ujazdowskie, Łazienki i Ogród Botaniczny oraz Teatr Wielki. Dzielnice luksusu kontrastują z Powiślem, które zamieszkują najuboższe warstwy społeczeństwa. Obraz nędzy, zniszczonych, popadających w ruinę budynków, hałdy śmieci, wszechobecny marazm, skłaniają Wokulskiego do rozmyślania
na temat relacji społecznych. Postrzega on Powiśle jako miniaturę kraju, w którym wszystko dąży do spodlenio
a i wytępienia rasy

Realistyczny obraz miasta posłużył do opisu zamieszkującego go społeczeństwa. Prus przedstawił Warszawę jako żywy organizm - wielokulturowy i wielonarodowy. Zamieszkują ją arystokracja, zdeklasowana szlachta, mieszczaństwo, inteligencja, kupcy, biedota Jednak światy poszczególnych warstw nie przecinają się dzielnice nędzy oddzielone są od kupieckich kramów i arystokratycznych salonów.

Kontrastowe opisy pozwalają na uwypuklenie problemów, które trawią polskie społeczeń- stwo, oraz wskazanie działań, które należy podjąć, by uzdrowić sytuację panującą w kraju •W Lolce Inaczej ukazano Paryż. To miasto nowoczesne, stwarzające człowiekowi możliwości rozwoju, tętniące życiem. Jest to równocześnie miejsce, które swój obecny kształt zawdzię cza pracy wielu wcześniejszych pokoleń. Świadczy o wartości współpracy między poszcze gólnymi grupami mieszkańców, z których każda ma swój wkład w rozwój metropolii

• Podobnie jak w przypadku Warszawy, opisane zostały konkretne ulice, miejsca, budowle Paryza. Czytelnik poznaje je z perspektywy głównego bohatera, wędrując wraz z nim po mieście, odkrywając panujący w nim porządek architektoniczny i obserwując energię jego mieszkańców.

W czasie pierwszego spaceru po Paryżu Wokulski jest onieśmielony ogromnym ruchem panującym na ulicach, tłumami ludzi podążających w różnych kierunkach, wszechogarnia- jącym hałasem. Z czasem, zafascynowany niezwykłymi budowlami, zapomina o swoich pro- blemach i pragnie zobaczyć jak najwięcej. Codziennie udaje się na długie spacery, poznaje coraz to nowe miejsca. Odkrywa, że Paryż nie jest miastem, w którym panuje chaos, jak mu się początkowo wydawało. Zdaje sobie sprawę, że przypomina ogromny półmisek o dzie więciu wiorstach szerokości z północy na południe i o jedenastu długości ze wschodu na zachód. Wokulski, obserwując ludzi, dochodzi też do wniosku, że dla paryzan praca jest tym, co daje im szczęście i stanowi treść ich życia, dlatego wydaje mu się, że w tym mieście mógłby odnaleźć ukojenie

• Kontekst: Warto podkreślić, że dla dziewiętnastowiecznych artystów stolica Francji była symbolem nowoczesności, potęgi ludzkiego rozumu, metropolią, która zachwycała rozma- chem, ale też przerażała, bo w anonimowym tłumie łatwo było się zgubić.

Podsumowanie

• Miasto w ujęciu realistów stawało się nie tylko scenerią rozgrywanych wydarzeń, lecz także bohaterem. Przywołana topografia miasta urealnia fabułę, pozwala czytelnikowi uwierzyć, ze opisane wydarzenia są prawdziwe. Ułatwia opisanie mechanizmów rządzących spole- czeństwem.

Question 89

Obowiązki jednostki wobec zbiorowości. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 89

Wprowadzenie

Jednostka jest częścią zbiorowości, która realizuje istotne dla wszystkich cele. Dlatego między jed nostką a zbiorowością dochodzi do różnego typu interakcji, które budują wspólnotę, gwarantują poczucie bezpieczeństwa, pobudzają do działań na rzecz tej zbiorowości.

Stawiam tezę: Jednostka jest zobowiązana do aktywności na rzecz swojego śro- dowiska, ma w stosunku do niego określone obowiązki.

Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Już Jan Kochanowski w Pieśni XIX (o sławie) pisał, aby jak kto może, służył dobru wspólnemu. Każdy ma inne talenty, inny potencjał, który może wykorzystać dla rozwoju i pomyślności danej zbiorowo- ści. Świadomy swych obowiązków wobec społeczeństwa był główny bohater Lalki, Stanisław Wo- kulski. Nie zawahał się przerwać studiów, aby walczyć o niepodległość swojego kraju w powstaniu styczniowym. Zapłacił za to zesłaniem na Sybir, ale uważał, że walka o wolność to jego patriotyczny obowiązek. W Irkucku czas zesłania spożytkował na badania naukowe, które przyniosłyby ludziom postęp i wiedzę. Po powrocie do kraju głosił pozytywistyczne hasła epoki. Pomnażał swój majątek, zapewniając wielu ludziom pracę. Prowadził działalność charytatywną, wspomagał ochronki dla dzieci. Zapewnił lepszy start pojedynczym osobom jak chociażby ulicznicy Mariannie czy Węgieł- kowi. Na Powiślu, które było wysypiskiem śmieci ówczesnej Warszawy, miejscem biedy i wielu pa- tologii, planował budowę bulwarów nad Wisłą, przeprowadzenie kanalizacji, by poprawić warunki bytowe całej tam mieszkającej biedoty. Finansował pracę Ochockiego nad maszyną latającą, która mogłaby być przełomem w dziejach ludzkości i służyć wszystkim ludziom. W Paryżu z Geistem pra- cował nad wynalezieniem metalu lżejszego od powietrza. Popierał plany prezesowej Zasławskiej, dotyczące budowy cukrowni, która lokalnej społeczności dałaby nowe, lepsze perspektywy życiowe.

Stanisław Wokulski miał poczucie obowiązku wobec zbiorowości. Oddał jej krew przelaną na bi- tewnych polach powstania, a później wspierał ją ciężką pracą, talentem do biznesu, wiedzą i empatią.

• Kontekst literacki

Jednostką świadomą swoich obowiązków wobec zbiorowości był także Tomasz Judym, bohater powieści Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Judym wywodził się z klasy robotniczej, tylko przypadek pozwala mu wybić się ponad swoje pochodzenie. Zamożna ciotka pomaga mu opuścić śmierdzącą, obskurną ulicę Ciepłą i zdobyć wykształcenie. Zostaje lekarzem, uznając ten zawód za bardzo utylitarny, dzięki któremu będzie mógł nieść pomoc najuboższym. Praca lekarza dla Judyma to nie tylko profesja - to misja. Uświadamia robotników i chłopów, że konieczna jest higiena, aby zapobiegać szerzącym się wśród nich chorobom. Prowadząc praktykę w Cisach, wszystkiego dogląda osobiście. Postuluje osuszenie stawów, które są przyczyną malarii wśród okolicznych chłopów. Walczy o poprawę warunków w szpitalach i przytułkach, w których leczą się robotnicy. W Zagłębiu Dąbrowskim, przyglądając się ciężkiej pracy górników i ich wykorzystywaniu, bohater przysięga sobie, że nie podda się, dopóki na świecie będzie istnieć bieda. Judym uważa, że musi spłacić dług wobec społeczeństwa, wobec robotników i chłopów, którzy nie mieli tyle szczęścia co on. Jest gotowy nawet na największe poświęcenia, aby zburzyć te „śmierdzące nory”, czyli chałupy, w których mieszkają górnicy. W imię realizacji tej misji rozstaje się ze swoją narzeczoną Joasią Podborską, obawiając się, że życie rodzinne odciągnie go od dotrzymania zobowiązań wobec najuboższych. Życie Judyma zostaje całkowicie podporządkowane jego działalności społecznej, obowiązkowi wobec zbiorowości, pracy u podstaw i organicyzmowi.

• Inne konteksty literackie

• Kordian Juliusza Słowackiego

• Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza

Podsumowanie

Jednostka powinna zdawać sobie sprawę z obowiązków wobec zbiorowości. Wspólnota to zgod- nie z teorią organicyzmu jeden, żywy organizm. Każdy z jego elementów musi być zdrowy, dobrze funkcjonować, pracować na rzecz innych, aby zbiorowość mogła się szczęśliwie rozwijać. Literatura promuje wzorce altruistów, społeczników, idealistów, bezinteresownych dobroczyńców, którzy niosą pomoc pozostałym członkom zbiorowości na miarę swoich możliwości, a często ponad tę miarę.

Question 90

Jak literatura przedstawia kontrast między światem biedy a światem bogactwa? Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 90

Wprowadzenie

Społeczeństwa są podzielone na warstwy społeczne, wyodrębnione ze względu na cechy ich człon ków, zbliżony majątek, wykształcenie, dostęp do władzy. Cechy te określają miejsce w hierarchicznej strukturze społecznej.

• Stawiam tezę: Świat biedy i świat bogactwa istnieją obok siebie, ale światy te radykalnie się różnią się, co w jaskrawy i wymowny sposób przedstawia literatura.

• Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

W powieści Bolesława Prusa występuje cała plejada postaci reprezentujących różne warstwy społeczne. Najdokładniej scharakteryzowana jest arystokracja, czyli świat bogactwa. Ta klasa społeczna, na przykład Łęccy, hrabina Karolowa, książę, Starski, otacza się niewiarygodnym luksusem, mieszka w domach urządzonych z przepychem, w ekskluzywnych dzielnicach miasta, spożywa wykwintne posiłki. Arystokraci uczestniczą w wytwornych rozrywkach, takich jak wyścigi konne, przedstawienia teatralne, bale. Cała warstwa przedstawiona została jako zbiorowisko ludzi mających się za elitę społeczeństwa, ale w rzeczywistości trwoniących życie na próżniactwie, zbytkach, bezczynności i jałowych dysputach. Gardzą oni ludźmi pracy, np. Izabela uważa pracę za karę, którą Bóg zesłał na grzeszników. Świat bogatych arystokratów to grupa hermetycznie zamknięta, mająca wysokie mniemanie o sobie, żyjąca ponad stan, zaciągająca długi, zawierająca małżeństwa dla pieniędzy. Ludzie ci pozbawieni są patriotyzmu, najchętniej mieszkaliby za granicą i tam wydawali pieniądze. Wytwornie ubrani, żyjący na wysokiej stopie, wożeni powozami, bywalcy zagranicznych kurortów, bogacze zostali dobitnie skontrastowani są ze światem biedy, nizinami społecznymi. Mieszkańcy Powiśla, najbiedniejszej dzielnicy dawnej Warszawy, tworzą zbiorowy portret nędzarzy. Mają fatalne warunki bytowe. Mieszkają w ruderach albo w rozpadających się chałupach. Nie żyją, a raczej wegetują. Niszczy ich ciężka praca lub brak pracy, choroby, przestępczość, prostytucja. Mężczyźni w łachmanach, mizerne dzieci i brudne kobiety to typowi mieszkańcy warszawskich slumsów. Jedną z indywidualnych przedstawicieli biedoty jest Maria, nazywana też Marianną, 19-letnia prostytutka. Pracowała w szwalni, ale głodowe zarobki nie starczyły na utrzymanie, zaczęła trudnić się więc nierządem. Z Powiśla pochodzi też furman Wysocki. Wraz z żoną i dziećmi mieszka w lepiance. Gdy padł mu koń, Wysocki z rodziną znalazł się na skraju nędzy.

Wokulski porównuje układ przestrzenny Powiśla do upadłej drabiny, po której nie da się wspiąć. Dwa światy: bogaty i biedny to swoiste antypody, które nie mają szans się spotkać. Autor ukazuje kontrast między eleganckimi bogaczami, którym niczego nie brakuje, a nędzarzami walczącymi o przetrwanie, których bieda prowadzi do zdegenerowania i zezwierzęcenia. Kontekst literacki

Podobnie jak Stanisław Wokulski w Lalce Bolesława Prusa, tak w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego wyczulony na krzywdę i dolę biedoty był Tomasz Judym. Sam pochodził z ulicy Ciepłej, będącej synonimem nędzy, brudu i smrodu. Ten syn warszawskiego szewca dzięki pomocy ciotki zdobędzie wykształcenie, ale nigdy nie zapomni, skąd się wywodzi.

Świat bogactwa w powieści Żeromskiego reprezentują kuracjusze przybywający do zakładu leczni- czego w Cisach. Są pięknie ubrani, korzystają z wyszukanych rozrywek, często wyjeżdżają za granicę, a do Cisów przybywają bardziej w celach towarzyskich niż zdrowotnych. Przedstawicielki ziemiaństwa zajęte są strojami, romansami, prowadzą konwencjonalne, puste rozmowy. Fabrykanci, przedsiębior cy kopalniani, dyrektorzy z Zagłębia także żyją w komfortowych warunkach. Niczego im nie brakuje. Wysoki standard życia mają również warszawscy lekarze, których Judyn nazwał lekarzami ludzi bo- gatych”. Z tym światem kontrastowo został zestawiony świat chłopów i robotników. Mieszkańcy dwor skich czworaków w Cisach żyją w barakach, czasem nawet ze zwierzętami w tej samej izbie.

Na Śląsku wyniszczeni pracą i pyłem górnicy mieszkają w podobnych warunkach jak warszawska czy cisowska biedota, czyli w rozpadających się ciemnych budach. W kopalni codziennie narażają swoje życie, bo nikt nie przestrzega podstawowych zasad bezpieczeństwa. Jeśli ulegną wypadkowi, są skazani na wegetację. Warszawscy biedacy to mieszkańcy ulicy Krochmalnej i Ciepłej. W obskur- nych suterenach mieszkają wielopokoleniowe rodziny. Brak higieny, szerzące się choroby i zarazy, brud, przepracowani ludzie to emblematy tego miejsca. Naturalistyczne opisy potęgują drastycz ność nędzy, eksponują wyzysk i niesprawiedliwość społeczną.

⚫ inne konteksty literackie

• Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego

• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego

Podsumowanie

Kontrastowo zobrazowany w literaturze świat bogaczy i świat biedoty eksponuje problemy społecz- ne, brak solidaryzmu, przedmiotowe i pogardliwe traktowanie tych, którzy ciężko pracują, a mimo to przymierają głodem. Bogaci zaspokajają wszystkie swoje potrzeby, a nadmiar dóbr marnują. Taka dysharmonia, przepaść między warstwami społeczeństwa wymaga zreformowania.

Question 91

Kreacje kobiece w literaturze (II). Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 91

Wprowadzenie

Matki, żony, kochanki, córki, muzy, wiedźmy, anioły, femme fatale i zdrajczynie. To i tak niepełna galeria postaci kobiecych w literaturze. Kreacje kobiece w literaturze przez stulecia tworzyli przede wszystkim mężczyźni, dlatego pokazywali je w tradycyjnych rolach. W ostatnich dekadach XIX w. narodził się ruch feministyczny, kobiety zaczęły walczyć o równouprawnienie, burzyć przypisane im stereotypy i schematy. Jednocześnie, jeśli nie one same jako autorki, to pisarze wprowadzili na karty literatury emancypantki, sufrażystki, feministki.

Kobiety często są głównymi bohaterkami utworów, jak choćby Antygona czy Balladyna, albo istotnym elementem świata przedstawionego, fabuły.

• Stawiam tezę: Kreacje kobiece w literaturze dostarczają odbiorcy wrażeń es- tetycznych, wzorców postępowania, ukazują ważkie problemy społeczne, moralne, dopełniają oceny świata.

• Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Izabela Łęcka to pierwszoplanowa postać kobieca z powieści Bolesława Prusa. Była niepospolicie piękną arystokratką. Lubiła epatować swoją posągową urodą, uwielbiała skupiać na siebie uwagę oraz obserwować wrażenie, jakie wywołuje w otoczeniu. Panna Izabela odczuwa silny głód podziwu, ma więc narcystyczną naturę. Odnajdujemy w jej kreacji także cechy kobiety wampa, ponieważ bohaterka jednocześnie uwodzi i prowokuje, kusi i odpycha.

Wychowana w luksusie, otoczona wielbicielami, tak naprawdę jest zapatrzoną w siebie egoistką, przekonaną o tym, że inni ludzie istnieją tylko po to, by jej służyć, składać hołdy. Nie ma pojęcia o prawdziwym życiu, nie wie, skąd jej ojciec bierze pieniądze na zaspokajanie jej kaprysów. Nie zna się na finansach, na biznesie, a kłopoty ojca martwią ją, bo nie będzie mogła pozwolić sobie na zagraniczne wojaže ani na kupienie nowego, wiosennego kostiumu. Izabela sama nie jest w stanie zapewnić sobie utrzymania, tym bardziej że stworzyła teorię, zgodnie z którą praca jest karą za grzechy, a wykonujący ją ludzie należą do niższego, gorszego gatunku. Rozumie więc, że musi wyjść dobrze za mąż, by ten kogo poślubi, zaspokajał jej potrzeby. Nie jest zdolna do pokochania kogoś szczerze, umie tylko flirtować. Sprawy społeczne czy też narodowe w ogóle ją nie interesują. Izabela wychowana pod kloszem, w sztucznym świecie salonów, stała się jego reprezentatywną postacią. Jedna z interpretacji tytułu powieści Bolesława Prusa sugeruje, że ową lalką jest piękna, ale pusta w środku Izabela Łęcka.

Kontekst literacki

Aleksandra Billewiczówna, Oleńka, to pierwszoplanowa postać kobieca Potopu Henryka Sienkiewi- cza. Jest piękną, dumną szlachcianką o chabrowych oczach i alabastrowej cerze. Wzbudza wśród otoczenia podziw i szacunek.

Oleńka została wychowana w rodzinnej, patriotycznej tradycji Billewiczów, dlatego ceni męstwo, odwagę, oddanie narodowej sprawie, rycerskość. Jest kobietą roztropną, upartą, samodzielną. Sama zarządza pozostawionymi jej przez dziadka Wodoktami, ciesząc się zaufaniem i poważaniem wśród służby i okolicznej szlachty.

Gdy Szwedzi zaatakują jej dwór, inne kobiety mdleją, ona zaś organizuje pomoc rannym. Bil- lewiczówna jest kobietą bardzo pobożną. Rozgoryczona i zawiedziona postawą Andrzeja Kmicica postanawia wstąpić do klasztoru. Choć Oleńka kocha Kmicica i modli się za niego, to ponad głos serca postawi takie wartości jak wierność ojczyźnie, honor, szlachetność, skoro jej ukochany dopu- ścił się zdrady kraju i króla (tak sądzi). Na szczęście losy miłosne tej pary zakończą się happy endem, bo postawa panny Aleksandry, świat jej wartości będzie jednym z decydującym czynników, które spowodują przemianę jej ukochanego, który z drogi zdrady i zaprzaństwa wróci w szeregi rycerzy ojczyzny i odzyska miłość damy swojego serca. Aleksandra Billewiczówna to postać krystaliczna, symbol kobiety patriotki, bo jak powiedział Czesław Miłosz: „Polska jest kobietą”.

• Inne konteksty literackie

Makbet Williama Szekspira

• Nad Niennem Elizy Orzeszkowej

Podsumowanie

Literackie kreacje kobiece to przebogate i niewyczerpane źródło wiedzy o potomkiniach Ewy. Imię pramatki znaczy życie”, dlatego kreślone przez twórców sylwetki kobiet są egzemplifikacją życia, jego problemów, czasów, w których tym bohaterkom przyszło żyć.

Question 92

Miłość jako siła motywująca do działania (II). Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 92

Wprowadzenie

Motywacja to bardzo ważny element w procesie osiągania celów. Kolokwialnie możemy powiedzieć, że to nasz „pedał gazu”. Motywacja popycha nas do działania, do walki o stawiane sobie cele, speł- nianie marzeń.

• Stawiam tezę: Jedną z potężnych sił motywujących człowieka do działania jest miłość. Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Główny bohater tej powieści to jedna z najciekawszych kreacji w literaturze polskiej. Jego losy są typowe dla generacji z przełomu romantyzmu i pozytywizmu. Wokulski to człowiek wybitny, war tościowy, przedsiębiorczy i aktywny, ale w wieku czterdziestu pięciu lat dopadł go, jak określa to dzisiejsza psychologia, kryzys wieku średniego lub kryzys czterdziestki. Pogrążył się w apatii i bez- czynności, w sztampowości i bezideowości, dopóki nie ujrzał w teatrze Izabeli tęckiej. Obudziła się w nim miłość, prawdziwe i gorące uczucie, które dostarczyło mu motywacji i siły do działania. Wo- kulski, średnio zamożny kupiec, wyjeżdża na wojnę do Bułgarii, wraca z niej jako bardzo majętny człowiek (dorobił się na dostawach dla wojska), mający świadomość, że pieniądze otworzą mu drzwi arystokratycznych salonów, w których przebywa jego miłość - Izabela. Stanisław kocha ją w iście romantyczny sposób, traktuje jak kobietę anioła, czystą, nieskazitelną. Miłość zdeterminuje całe jego życie. Starając się o Izabelę, Wokulski dużymi sumami będzie wspierał krewną Łęckiej, hrabinę Karolową, prowadzącą działalność dobroczynną. Będzie angażował się w kwesty na rzecz najuboż- szych, w których bierze udział panna Izabela.

Ojcu ukochanej proponuje założenie spółki do handlu ze Wschodem, która to przyniosłaby profi- ty wszystkim jej udziałowcom. Chodzi na spacery do łazienek, kupuje konia wyścigowego, organizu- je wielkie owacje (klakę) dla aktora Rossiego, bo jego fanką jest Izabela. Ze stratą kupuje kamienicę Łęckich. Ani Tomasz Łęcki, ani jego córka nie mają pojęcia o finansach, procentach, interesach, dla- tego posądzają Wokulskiego o nieuczciwość.

Stanisław wyjeżdża do Paryża, bo jego wspólnik i przyjaciel Suzin przedstawił mu perspekty wę zrobienia kolejnego, przynoszącego ogromne zyski, interesu. Inspirując się Paryżem, Wokulski otwiera w Warszawie kolejny ekskluzywny sklep na paryską modłę. Jest najbogatszym warszawia- kiem. Izabela przyjmuje jego oświadczyny. Bohater dla swojej miłości ma już w planach budowę willi, którą nazwie „Izabelin”.

W tajemnicy przed wszystkimi Wokulski zaczął uczyć się języka angielskiego, którym często posługiwała się Izabela. Podczas wspólnej podróży pociągiem niechcący usłyszał jej rozmowę ze Starskim, z której wynikało, że oboje od dawna ze sobą romansują. Ostatnim czynem bohate- ra, wynikającym z miłości dojrzałego, czterdziestopięcioletniego mężczyzny do pięknej, młodszej o dwadzieścia lat wybranki, jest próba samobójcza.

Uczucia Wokulskiego przybierają czasem postać chorobliwą, patologiczną, ale prawdziwa mi- łość, miłość platoniczna, romantyczna zapewniła mu sukces finansowy. Zdobyty majątek pozwolił mu prowadzić działalność charytatywną, pomagać potrzebującym, dawać pracę innym. Za pienią dze Wokulski prawie „kupił także rękę swojej ukochanej, ale nie kupił jej miłości, a to dlatego, że Izabela, jako osobowość narcystyczna, kochała tylko siebie. Ta determinująca losy bohatera miłość wyrwała go jednak z apatii i zmotywowała do działania i aktywności życiowej.

• Kontekst literacki

O miłości decyduje serce, a nad nim trudno sprawować nadzór. Miłość nieszczęśliwa, tragiczna jest częstym tematem literackim. Trudno w literaturze znaleźć miłość szczęśliwą, spełnioną, budującą. A jednak. Miłość Aleksandry Billewiczówny i Andrzeja Kmicica, bohaterów Potopu Henryka Sienkie- wicza stanowi przykład miłości stałej i mimo przeszkód spełnionej, szczęśliwej.

Andrzej Kmicic to bardzo przystojny szlachcic o bujnym temperamencie, zdolny do wielkiej namiętności i bohaterskich czynów. Był też jednak skłonny do bijatyk, samosądów, pijaństwa. Po awanturach jego kompanów, typów spod ciemnej gwiazdy, po krwawym rozprawieniu się z miesz- kańcami Wołmontowicz, porwaniu Oleńki, a później na skutek nieświadomej zdrady króla, Kmicic traci ukochaną pannę Billewiczównę. Gdy uświadamia sobie wagę swoich haniebnych czynów, gdy cierpi z powodu tęsknoty za ukochaną kobietą, postanawia ją odzyskać. Przeżywa wewnętrzną prze- mianę. Jego „zmazywanie win” rozpoczyna spowiedź w klasztorze jasnogórskim. Bohater przyjmuje nazwisko Babinicz. Heroicznie broni Częstochowy, wysadzając samodzielnie największe szwedzkie działo, bierze udział w licznych bitwach z wrogiem, wszędzie wykazując się męstwem i odwagą. Własną piersią osłoni króla. Cały ten czas jest wierny Oleńce, mimo iż jest z dala od niej. Miłość do kobiety, ale także do ojczyzny przemieniła warchoła, zabijakę, sobiepanka w człowieka honoru, patriotę i wiernego kochanka. Dokonała się całkowita rehabilitacja bohatera, której ostatecznym znakiem jest ręka Oleńki.

Inne konteksty literackie

• Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego
• Kordian Juliusza Słowackiego

Podsumowanie

Miłość to potężne uczucie, które wpływa na nasze emocje, decyzje, buduje lub niszczy, rodzi empatię albo zazdrość. Popycha do działania, pomaga przetrwać chwile zwątpienia i motywuje nas do bu- dowy szczęścia. Miłość, parafrazując słowa Dantego, wprawia w ruch ten świat, kosmos i gwiazdy.

Question 93

Praca jako pasja człowieka (II). Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 93

Wprowadzenie

Praca to celowa działalność człowieka zmierzająca do wytworzenia określonych dóbr materialnych lub kulturowych. Dla niektórych jest ciężkim obowiązkiem, który muszą wykonywać, by zapewnić sobie podstawowe warunki egzystencji. Praca jest źródłem dochodów, a dochody te mogą umoż liwiać życie w komforcie. Praca jest najwłaściwszym sposobem zdobywania środków utrzymania i tworzenia wartości społecznie użytecznych.

• Stawiam tezę: Praca wykonywana z pasją staje się przyjemnością.
• Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Ignacy Rzecki, bohater i jeden z narratorów Lalki to uosobienie kupieckiej uczciwości, rzetelności i pracowitości. Szacunku do pracy nauczył się w sklepie Jana Mincla, który był nie tylko jego praco- dawcą, ale i wychowawcą. Rzecki z wielką pasją będzie prowadził sklep Wokulskiego, nie dbając o podwyżkę, wynagrodzenia czy poprawę warunków mieszkaniowych. Praca sama w sobie dawała mu zadowolenie i poczucie spełnienia. Wypełniała całe jego życie. Jako starszy subiekt codziennie pierwszy przychodził do pracy, sprawdzał, czy wszystko jest przygotowane i we właściwym porząd ku, nadzorował pracę innych subiektów i jako ostatni wychodził ze sklepu. Pojawiał się także w nim w niedzielne poranki, by z własnej inicjatywy urządzić dekorację wystawy sklepowej.

Praca wykonywana z pasją dawała mu poczucie wartości i użyteczności, dlatego Rzecki nigdy nie opuścił swojego stanowiska pracy, bo po pierwsze bardzo by mu jej brakowało, a po drugie obawiał- by się, że jego nieobecność spowoduje złe funkcjonowanie sklepu. Praca zapewniała mu „spokojny kawałek chleba” i realizację zawodowych ambicji i pasji.

Gdy Rzecki po przejęciu sklepu przez Szlangbauma będzie przez niego coraz bardziej odsuwany od pracy, zacznie podupadać na zdrowiu. Postanawia nawet odbyć podróż na Węgry, gdzie w mło- dości walczył podczas Wiosny Ludów, ale nim pociąg ruszył, bohater z niego wyskoczył, bo jak sam powiedział: „nie mogę ani na chwilę rozstać się ze sklepem”.

Gdy stary subiekt zostanie pozbawiony pracy, aktywności zawodowej, straci chęć do życia i wkrótce potem umrze. Ignacy Rzecki to symbol pracy ludzkiej jako pasji i wartości samej w sobie, pracy traktowanej jak oddychanie.

• Kontekst literacki

Praca jako pasja i misja pojawia się w powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni na przykładzie losów Tomasza Judyma.

Bohater od najmłodszych lat dużo pracował. U ciotki był chłopcem na posyłki, ale cały swój wol- ny czas przeznaczał na dokształcanie się, ponieważ chciał zostać lekarzem, by leczyć ludzi biednych i potrzebujących. Gdy już został dyplomowanym lekarzem, otworzył w Warszawie praktykę i chcial leczyć za darmo biedotę. Nie dbał o pieniądze, nie chciał bogacić się kosztem nędzarzy.

Gdy przybył do kurortu w Cisach, miał poczucie, że odnalazł swe miejsce na ziemi. Z olbrzymią, tytaniczną pasją z zakładu, który bardziej przypominał miejsce towarzyskich spotkań dla bogaczy, uczynił miejsce, gdzie leczono ludzi. W swoją pracę wkładał całe serce i siły. O każdej porze dnia i nocy, w mrozy, zawieje śnieżne, najczęściej pieszo chodził do okolicznych wsi, do chorych na ospę, tyfus lub inne choroby. Z taką samą pasją oddał się Judym pracy na Śląsku. Doktor uważał, że tylko całkowite oddanie się pracy zagwarantuje poprawę sytuacji najuboższych. W imię tej idei, posłannictwa, pasji zawodowej bohater rozstanie się z narzeczoną. Całe swoje życie Tomasz poświęci pracy, która realizuje jego

życiowe cele.

• Inne konteksty literackie
• Siłaczka Stefana Żeromskiego
• Chłopi Władysława Reymonta

Podsumowanie

Praca to jedna z pierwszoplanowych aktywności człowieka, źródło zarobkowania, powołania i szansa na samorealizację. Może być dla człowieka przyczyną satysfakcji i dowartościowania. Praca wykonywana z pasją to nie przykry obowiązek, to przyjemność.

Question 94

Literacki obraz polskiej arystokracji. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 94

Wprowadzenie

Rzeczpospolita szlachecko to państwo rządzone przez kilka wieków, jak sam epitet wskazuje, przez szlachtę. Najbogatszą grupę tej warstwy społecznej stanowiła arystokracja, z której to wywodzili się książęta, hrobiowie, a nawet królowie. Arystokracja mająca realny, fundamentalny wpływ na kształt i funkcjonowanie państwa, siłą rzeczy pojawiła się w wielu dziełach literackich.

Stawiam tezę: Obraz arystokracji polskiej jest literackim lustrem elity narodu, nasyconym konkretnością, plastycznością i obrachunkiem z jej powinnościami.

• Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Oprócz głównych bohaterów w powieści Bolesława Prusa występuje cała plejada postaci reprezen- tujących środowisko miejskie. Najpełniej scharakteryzowana jest arystokracja. Warstwę tę uosabia- ją: książę, hrabina Karolowa, prezesowa Zasławska, baron Dalski, baron Krzeszowski, Starski, Julian Ochocki. Na pierwszym planie tej arystokratycznej galerii rysują się postacie Izabeli i Tomasza Łęc- kich. Izabela to posągowo piękna kobieta, żyjąca w luksusie, wyobrażająca sobie, że została stworzo- na do przyjmowania hołdów. Ma narcystyczną naturę. Sama nic nie robi, nic praktycznego nie umie, a pracę uważa za karę za grzechy. Żyje w świecie konwenansów, salonów, pozorów, egocentryzmu i przesądów klasowych.

Tomasz Łęcki, jej ojciec, z wyglądu i manier jest typowym arystokratą. Dawno stracił majątek, ale ani myśli pracować, czy obniżyć standard życia. Zaciąga długi, a potem ich nie spłaca. Jest beztroski, żyje z dnia na dzień. Jego kapitałem jest córka, którą chce bogato wydać za mąż.

Arystokracja została przedstawiona jako zbiorowisko ludzi uważających się za wybrańców, elitę, spędzających życie na próżniactwie i zbytkach. Gardzą pracą, handlem, wiodą beztroskie życie, żyją w hermetycznym świecie salonów. Tworzą kastę zdeterminowaną swoim pochodzeniem.

W świecie tym mamy kilka pozytywnych wyjątków, jak prezesowa Zasławska - mądra kobieta, realizująca pracę u podstaw i pracę organiczną, a także Julian Ochocki naukowiec, pasjonat, scjentysta.

Wyjątki te nie są jednak bohaterami reprezentatywnymi dla arystokracji. Warstwę tę Bolesław Prus obarczył odpowiedzialnością za kryzys społeczny w ostatnich dekadach XIX w. Ludzie ci pozba- wieni są patriotyzmu, dbałości o kraj i naród. Elity społeczne zamiast realizować pozytywistyczny program organicyzmu, scjentyzmu, pracy u podstaw przyczyniają się do ciągłego pogarszania sytu- acji gospodarczej i społecznej, do zapaści cywilizacyjnej.

Kontekst literacki

Cezary Baryka, bohater Przedwiośnia Stefana Żeromskiego, przybywa do dworu w Nawłoci, majątku Wielosławskich. Miejsce to staje się dla niego azylem, zapomnieniem o wojnie, o ludziach cierplących nędzę. Tu żyje się jak w Arkadii. Życie toczy się spokojnie, czas płynie na posiłkach, spacerach, przejażdżkach, balach, flirtach. Dla Cezarego, świadka rosyjskiej rewolucji, Nawłoć początkowo była synonimem sielskiego życia, któremu w całości się oddał.

Beztroskie życie mącą jednak obrazy biednych chłopów i komorników w Chłodku. Nawłoć to obraz idyllicznego życia kontrastowo zestawionego z umierającymi z głodu nędzarzami.

Arystokracja to najsilniejsza i najbardziej wpływowa warstwa w Polsce, która powinna przewodzić narodowi, być jego elitą. Odizolowana od prawdziwych problemów, skupiona na swoim próżniaczym życiu, staje się grupą skostniałą, archaiczną w zmieniającym się świecie. Dlatego pomny wydarzeń w Baku Cezary przewiduje, że do kraju zawieje wiatr od Wschodu”, bo nie zachodzą w nim przemiany społeczne, a arystokracja nie potrafi stanąć na czele odbudowującego się po 123-letniej niewoli państwa.

Inne konteksty literackie

• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

• Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego

Podsumowanie

Literacki obraz polskiej arystokracji został przedstawiony bardzo krytycznie. Twórcy tę grupę spo łeczną oskarżają o kosmopolityzm, bezczynność, pogardę dla pracy, próżniactwo, brak odpowie dzialności za kraj i naród.

Arystokracja, która jest elitą społeczeństwa, powinna angażować się w prace służące jego roz wojowi, a tak naprawdę stała się siłą permanentnie pogarszającą jego sytuację, odpowiedzialną za opóźnienie cywilizacyjne, gospodarcze i społeczne.

Question 95

Momenty przełomowe w życiu bohaterów. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 95

Wprowadzenie

Życie ludzkie to ciągłe kształtowanie się, formowanie. W tym procesie można wyróżnić pewne mo menty przełomowe, które inspirują, otwierają nowe perspektywy, wnoszą nowe wartości. Obiego wo mówi się nawet, że jakiś moment może całkowicie zmienić nasze życie. Dobrze, jeśli te przełomy wynikają z pozytywnych sytuacji. Niestety, życie dostarcza nam także wielu traumatycznych, newral. gicznych doświadczeń.

• Stawiam tezę: Momenty przełomowe w życiu bohaterów literackich są kluczowy- mi punktami w ich biografii, dynamizują losy postaci i niosą wiedzę o ludzkim życiu.

• Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Kilku momentów przełomowych w swoim życiu doznał Stanisław Wokulski, główny bohater najwy- bitniejszej powieści polskiego realizmu.

Pierwszym takim momentem jest utrata majątku przez ojca, w wyniku czego dochodzi do de klasacji bohatera, który w takich okolicznościach musi zapracować sam na swoje utrzymanie. Trafia do sklepu, a potem pijalni Hopfera. Wszystkie z trudem zdobyte pieniądze przeznacza na książki, bo pragnie studiować, ostatecznie dostaje się do Szkoły Głównej. To bardzo istotny moment w jego zy- ciu. Na studiach rozwija swoje pasje naukowe, marzy o wynalazkach usprawniających ludziom życie. Ale po dwóch latach samorealizacji w jego życie wkracza historia. Bohater przerywa studia i bierze udział w powstaniu styczniowym. Za udział w nim zostaje zesłany na Syberię.

Czas spędzony w Irkucku spożytkował na prowadzenie badań naukowych. Po powrocie z ze słania trudno mu było odnaleźć się w popowstańczej rzeczywistości. Ani jego tytuły naukowe, ani poświęcenie dla ojczyzny nie zostaje docenione. Popada w apatię, dla korzyści majątkowych żeni się z bogatą wdową, traci poczucie sensu życia. Momentem przełomowym staje się dla niego ujrzenie w teatrze posągowo pięknej arystokratki - Izabeli tęckiej.

Miłość dojrzałego 45-letniego, owdowiałego mężczyzny do dwudziestoparoletniej piękności po- woduje całkowitą metamorfozę Wokulskiego. Ten obrastający tłuszczykiem, prowadzący ustabilizo- wany tryb życia kupiec za cel stawia sobie zdobycie ukochanej. Jednym ze sposobów zbliżenia się do świata arystokratycznych salonów jest pomnożenie majątku. Wokulski wzbogaci się na wojnie rosyjsko-tureckiej i zyska wpływy wśród warszawskiej arystokracji.

Przez cały ten czas będzie mitologizował Izabelę, hiperbolizował uczucie do niej, w niej upatry- wał swoje szczęście. Bohatera czeka jeszcze jeden wstrząsający jego życiem moment. Podsłucha rozmowę Izabeli ze Starskim, z której to dowie się, że Izabela wychodzi za niego dla pieniędzy, a nie z miłości. To szalenie destrukcyjna chwila dla bohatera, zakończona próbą samobójczą.

Los Wokulskiego przyniósł mu kilka determinujących jego życie sytuacji. Być może przedsta- wione przez mnie nie były ostatnie, być może postanowił pracować z Geistem nad wynalezieniem metalu Iżejszego od powietrza.

• Kontekst literacki

Zupełnie innej przemianie uległ bohater tragedii Makbet Williama Szekspira. Momentem przełomo- wym, który to dramatycznie wpłynął na życie tytułowego bohatera, jest spotkanie z wiedźmami na leśnym wrzosowisku.

Makbet jest odważny i wierny swemu królowi. Jako znakomity dowódca i strateg odnosi spek- takularne zwycięstwa militarne. Bohater Szekspira posiada wszystkie cechy idealnego średnio- wiecznego rycerza. Mieszka w swoim zamku, jest tanem Glamis, kocha z wzajemnością żonę, cieszy się przyjaźnią Banka. Wszystko jednak się zmienia po przepowiedniach czarownic, dotyczą- cych władzy, która ma stać się jego udziałem. Rozbudzona w Makbecie żądza władzy, manipulu- jąca nim żona uczynią z tego szlachetnego wojownika mordercę i tyrana. Bohater odrzuci kodeks rycerski, zabije króla, wyśle morderców na syna Dunkana, aby otworzyć sobie drogę do tronu. Następnie zabije swojego przyjaciela Banka. Makbet wybiera szlak zbrodni, stając się coraz gor- szym człowiekiem, pozbawionym moralności, litości, sumienia. Honor, lojalność, męstwo zostały wyeliminowane przez hańbę, podstęp, zdradę, obsesje i cynizm. Śmierć bohatera kończy pasmo jego zbrodni.

Bohater Szekspira odrzucił wyznawane wcześniej wartości. Uległ totalnej, destrukcyjnej prze- mianie, która ostatecznie go zniszczyła.

Inne konteksty literackie

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Potop Henryka Sienkiewicza

Podsumowanie

Momenty przełomowe to pewne sytuacje, zdarzenia, przeżycia, doświadczenia, które wprowadzają istotne zmiany, przewartościowują światopogląd bohatera literackiego. Momenty przełomowe wyznaczają różne etapy życia, są jego kamieniami milowymi, a czasem chwilą graniczną między wyborami i motywacjami postaci literackich.

Question 96

Cena bycia idealistą (II). Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 96

Wprowadzenie

Idealista to osoba kierująca się w życiu ideałami. Taka osoba jest zdolna do poświęceń dla dobra ogółu, przejawia cechy filantropa i altruisty. Hołduje wzniosłym, lecz bardzo często nierealnym i uto- pijnym ideałom. Stawiam tezę: Idealiści to ludzie pragnący wcielać w życie wartości, które czyni łyby go lepszym i często płacą za to wysoką cenę.

• Część argumentacyjna: Lalko Bolesława Prusa

Boleśnie o tym przekonali się bohaterowie Lalki, której temat sam Bolesław Prus sformułował sto wami: przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”.

Idealistą miłości jest Stanisław Wokulski. Ma 45 lat, ale nigdy dotąd nikogo nie kochał. Nagro- madzony kapitał uczuć zaowocował u niego niezwykłą namiętnością. Wychowany na poezji roman. tycznej traktuje Izabelę Łęcką jak anioła, bóstwo doskonałe. Otacza czcią, mitologizuje i idealizuje wybrankę serca. Niczym Werter czy Gustaw (Dziady cz. II) poddaje się uczuciu i podobnie jak oni gotów jest zabić się dla ukochanej. Wokulski kocha jak prawdziwy romantyk. Wyobraża sobie, że miłość to mistyczne uczucie, „komunia dusz”. Nie widzi, że goniąc za ideałem, fałszywie oceniając wystudiowane pozy Izabeli, spotkał nie ideal, nie anioła, ale próżną, salonową laikę, niezdolną do miłości. Stanisław jako idealista miłości ponosi klęskę.

Ignacy Rzecki, stary subiekt, opisujący w pamiętniku swoje wspomnienia, to idealista polityczny, napoleonista, bonapartysta. W młodości poświęcił się walce o wolność ojczyzny i brał udział w Wio- śnie Ludów. Dla dobra kraju wyruszył na Węgry, by aktywnie działać i bić się o wolność nawet za naj- wyższą cenę. Ignacy to wzór patrioty. Niezwykłym kultem, wpojonym mu jeszcze przez ojca, darzy kolejnych cesarzy francuskich i wierzy, że następny Napoleon przyniesie niepodległość zniewolonej Polsce. Przypisuje Francji rolę, której ani nie chciała, ani nie zamierzała odegrać w historii naszego kraju. Wszystkie jego polityczne nadzieje okazały się straconymi złudzeniami.

Rzecki to także idealista pracy. Całe jego życie toczy się wokół niej. Jest uosobieniem kupieckiej uczciwości, pracowitości, odpowiedzialności. Ale i na tej niwie nie odniesie sukcesu, bo sprzedaż sklepu przez Wokulskiego będzie się wiązała z utratą pracy przez starego subiekta.

Rzecki tworzył mity polityczne, żył mrzonkami, coraz bardziej nie rozumiejąc rzeczywistości, nie uwzględniając realiów ani politycznych, ani społecznych, dlatego jego idealizm poniósł klęskę.

Reprezentujący arystokrację Julian Ochocki to idealista nauki, scjentysta. Jego celem stało się wynalezienie machiny latającej. Idea ta zaprząta wszystkie jego myśli. Nauce poświęca Ochocki wszystko. Szczęście osobiste, pozycję wśród arystokratów i fakt, że traktują go jako dziwaka. Julian to fanatyk nauki, marzyciel pragnący swoimi wynalazkami poprawić losy ludzi. Nie znajduje jednak dla siebie ani uznania, ani wsparcia finansowego na swoje badania. Będzie musiał wyjechać z kraju, by się spełniać naukowo, pnieważ w polskim społeczeństwie przeżywającym kryzys nie będzie mógł się realizować.

Idealiści dla realizacji swoich marzeń są gotowi ponieść najwyższą cenę i najczęściej ją ponoszą, bo w idealizm wpisane są niespełnienie i tragizm.

• Kontekst literacki

Głównym bohaterem noweli Żeromskiego Siłaczka jest Paweł Obarecki, student medycyny, zafascy- nowany ideami pozytywistycznymi: organicyzmem, pracą u podstaw, higieną dla ludu. Jego studenc- ką miłością była Stasia Bozowska, także entuzjastka haseł swojej epoki. Paweł Obarecki, niesiony jeszcze młodzieńczym uniesieniem, po ukończeniu studiów wyjeżdża na prowincję, do Obrzydłówka z zamiarem realizacji swoich ideałów. Chce się poświęcić dobru ubogich, edukować ich i uczyć pod- stawowych zasad higieny. Niestety, bardzo szybko zapomniał o ideałach, które chciał realizować. Zaczął myśleć tylko o sobie, o swojej strefie komfortu, o własnych korzyściach. Dobro własne wzięło górę. Wygodne życie, błogie lenistwo, wyzyskiwanie ubogich, pogarda dla prowincjuszy, materia- lizm, patrzenie na pacjentów tylko pod względem korzyści materialnych (dawajcie pieniądze i wy noście się”), skłonność do konfliktów uczyniły jego egzystencję jałową, smutną, nudną. Doktor Pa- weł nie przejmował się losem ani swoich pacjentów, ani losem mieszkańców Obrzydłówka. Egoizm, materializm, samotność doprowadziły go do depresji i spędzania życia na kanapie. Doktor Obarecki, wezwany do umierającej w pobliskiej wsi nauczycielki, którą okazała się jego dawna miłość, zrozu miał, że życie to walka o swoje ideały, wartości, o dobro nie tylko swoje, ale także innych, bo trudno być jednostkowo szczęśliwym, gdy cierpią inni.

Inne konteksty literackie

• Kordian Juliusza Słowackiego

Gloria victis Elizy Orzeszkowej

Podsumowanie

Podążanie za ideałami, realizowanie wartości wyższych, nadrzędnych, poświęcenie się dla dobra innych budzą szacunek. Idealiści, marzyciele to ludzie, którzy płacą wysoką cenę, a ponad własną pomyślność potrafią postawić dobro innych.

Question 97

Kto lub co decyduje o życiu ludzkim? Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 97

Wprowadzenie

Kto lub co kieruje ludzką egzystencją? Ludzie od zawsze analizują, rozważają to pytanie. Czy zależymy od fatum, bogów, przeznaczenia, czy może sami jesteśmy kowalami własnego losu? Literatura na przestrzeni dziejów w różny sposób odpowiada na to pytanie.

• Stawiam tezę: Na ludzki los składają się siły od niego niezależne, jak i działania samego człowieka.

Część argumentacyjna: Lalka Bolesława Prusa

Jedną z możliwości interpretacji tytułu powieści jest przywołanie sceny, kiedy to Ignacy Rzecki przygo- towuje witrynę wystawową sklepu. Stary subiekt przygląda się mechanicznym zabawkom, które często dla własnej przyjemności nakręca i patrzy, jak automatycznie wykonują różne ruchy. W Rzeckim budzi się refleksja, że ludzie to tylko marionetki odgrywające swoje role na scenie świata. Mamy tu przywołanie toposu theatrum mundi, czyli teatru świata. Zakłada on, że ludzie to tylko kukiełki, realizujące z góry ustalony scenariusz, którego autorami są siły wyższe. Jeśli przyjrzymy się bohaterom Lalki, to rzeczywi ście możemy ich uznać za marionetki, lalki nakręcane sprężyną. Taki jest na przykład Wokulski, który dla Izabeli jest zabawką. Romantyczna miłość Wokulskiego nie zostanie spełniona, choć dąży on wszelkimi sposobami do jej zdobycia. Podejmuje wiele działań jak choćby kupno kamienicy Łęckich, czy konia wy- ścigowego, adoruje Izabelę, spełnia jej kaprysy, organizuje klakę dla Rossiego, wchodzi w kręgi arysto- kratyczne, a mimo to nie zdobędzie serca panny Łęckiej. On- człowiek wykształcony, przedsiębiorczy, aktywny-skazany jest na klęskę przez zewnętrzne okoliczności, które determinują jego los.

Izabela Łęcka to także marionetka, pusta, salonowa lalka, nakręcana przez konwenanse, pozy, maniery arystokratycznego świata. Jej życie zdeterminowane jest pochodzeniem i wychowaniem. Nieświadomie odgrywa przypisaną jej rolę.

Świadomy prawdy o ludzkiej egzystencji i podobieństwa do lalek jest Rzecki, do którego jeszcze raz wrócę. Ten człowiek, mądry życiowym doświadczeniem i własnymi głębokimi przemyśleniami, twierdzi, że światem wcale nie rządzą racjonalne siły i ideały, ale bezsensowny przypadek. Ludzie tacy jak Wokulski czy Rzecki podejmują działania, dążą do realizacji swoich celów, chcą kontrolować swoje życie, ale napotykają okoliczności zewnętrzne, na które nie mają żadnego wpływu i ich los przestaje zależeć od nich samych.

• Kontekst literacki

Nikt od wieków nie powiedział większej prawdy o człowieku, jak ten, kto go nazwał „bożym igrzy skiem”. To tytuł fraszki Jana Kochanowskiego - Człowiek boże igrzysko. Dumny, zapatrzony w siebie człowiek jest przekonany, że świat został stworzony dla niego, że to on decyduje o wszystkim. Taką postawę osoba mówiąca nazywa błazenadą. Kpi z ludzkiej wiary we własną moc, która to rodzi py- chę i poczucie kontroli nad swoim życiem. Bytem wiecznym jest Bóg, a człowiek nie dość, że jego żywot jest krótki, to w dodatku jest zabawką, igrzyskiem, lalką w masce błazna, areną działających sił, niezależnych od niego, którym musi się podporządkować. Takie refleksje o ludzkim życiu ujął Jan Kochanowski w formie fraszki, co tym bardziej podkreśla bagatelny charakter naszego życia. W utworze tym odnajdujemy także motyw świata jako teatru, sceny, na której wszystkie wydarzenia nic nie znaczą, są igraszką w ręku Boga, sił wyższych.

• Inne konteksty literackie

• Antygona Sofoklesa

• Džuma Alberta Camusa

Podsumowanie

Człowiek chce wierzyć, że sam kształtuje swój los, że ma decydujący wpływ na jego przebieg. Losy bohaterów literackich pokazują nam jednak, że istnieją siły, czynniki zewnętrzne, inni ludzie, którzy mogą pokrzyżować nasze plany. Człowiek nie ma całkowitego wpływu na swój los, może jedynie przyjąć wobec niego określoną postawę.