Dziady cz. III - Adam Mickiewicz

Question 1

Konrad

Answer 1

W prologu przechodzi przemianę z Gustawa w Konrada. Jest typowym bohaterem romantycznym, indywidualistą skłóconym ze światem. Jest artystą, który w poezji widzi swoją siłę i broń przeciwko złu. Więźniowie darzyli go szacunkiem i podziwiali jego poetyckie możliwości, lecz on czuł się wśród nich samotny i wyobcowany. Jako poeta ma poczucie własnej wyjątkowości, jest dumnym, pysznym samotnikiem, gardzi innymi, uważa się za równego Bogu. Po egzorcyzmach przechodzi kolejną przemianę. Konrad to człowiek o wyjątkowej wrażliwości i bogatym życiu wewnętrznym. Przeczuwa istnienie świata metafizycznego i pragnie go poznać. Poeta przeżywa stany uniesień, wów- czas improwizuje, o czym wspomina się w scenie więziennej. Jest gorącym czcicielem Marii Panny (co uratuje go przed ostatecznym potępieniem). Jego podstawowa cecha ujawnia się już w Małej Improwizacji - jest nią pycha, której symbolem staje się kruk. Pełnia osobowości Konrada zostanie jednak odkryta w Wielkiej Improwizacji. Tu bohater pokazuje kilka swoich twarzy. Jest poetą romantycznym, kreatorem - tworzy prawdziwą, żywą poezję, a jego akt twórczy jest taki sam, jak akt boski. Jest wieszczem narodowym przewodnikiem. Kocha naród, w pełni się z nim utożsamia („Nazywam się Milijon - Bo za milijony / Kocham i cierpię katusze”), pragnie ofiarować mu wolność i nieśmiertelność, ale za cenę absolutnego podporządkowania. Konrad chce władzy tyrańskiej (,… jeżeli się przeciwią / Niechaj zginą i przepadną”). Jako niepospolita, równa Bogu istota pragnie rządzić duszami i uczuciami poddanych i dlatego poniesie klęskę. Jego cechą jest także prometejski bunt przeciw układom panującym w świecie. W imię miłości do narodu jest gotów wystąpić nawet przeciw Bogu, porywa się na bluźnierstwa i jest bliski potępienia.

Question 2

Geneza dramatu

Answer 2

w 1823 r. Mickiewicz oraz inni filomaci zostali pojmani i osadzeni w wileńskim więzieniu. Po procesie Mickiewicz został skazany na osiedlenie w głębi Rosji. “Dziady” cz. III powstały w Dreźnie w 1832 r. po upadku powstania listopadowego.

Question 3

Ksiądz Piotr

Answer 3

bernardyn, duchowny opiekun więźniów. Za swą chrześcijańską pokorę doznał łaski proroczej wizji zmartwychwstania Polski oraz otrzymał dar przepowiadania przyszłości bohaterów. Ksiądz Piotr to odważny patriota, odwiedza więźniów, podnosi ich na duchu, pociesza. Także niepospolita osobowość, ale w odróżnieniu od Konrada najważniejszą cechą duchownego jest pokora. Dzięki niej ma moc egzorcysty, potrafi zwyciężać złe duchy. Opiera się ich pokusom, wydobywa od nich cenne informacje o Rollisonie. Pomaga Konradowi pod- nieść się z upadku, jest tak szlachetny, że bierze na siebie grzech jego bluźnierstw i w ten spo- sób „wnosi pokój w dom pychy”. Pokora pozwala także Księdzu Piotrowi poznać przyszłe losy narodu, o co daremnie prosił Konrad. Zakonnik umie jednak być odważny, nieustraszony i otwarcie przeciwstawić się tyrańskiej władzy, co widać w scenie przed balem u Nowosilcowa. Ujawnia się przy tym jego zdolność przewidywania przyszłości (przepowiada śmierć zauszni- kom Senatora, mówi matce Rollisona, że jej syn żyje). Jego odwaga, przenikliwość i stanow- czość sprawiają, że Nowosilcow pozwala mu na widzenie się z Rollisonem i puszcza wolno. W ostatniej scenie I aktu Ksiądz Piotr udziela Konradowi ostatnich wskazówek co do jego przyszłej roli, a co najważniejsze, przepowiada mu wolność.

Question 4

Pani Rollison

Answer 4

niewidoma staruszka, zabiegała o widzenie z Nowosilcowem, by błagać go o uwolnienie torturowanego syna

Question 5

Ewa

Answer 5

prostoduszna i niewinna dziewczyna. Doznała widzenia Jezusa

Question 6

Wysocki

Answer 6

podsumował odmienne społeczne postawy wobec zaborcy, przyrównując naród polski do lawy

Question 7

Tomasz

Answer 7

pragnął poświęcić się dla dobra innych więźniów, biorąc na siebie ich winy , do czego zachęcał również swoich przyjaciół

Question 8

Jan Sobolewski

Answer 8

podczas spotkania wigilijnego opowiada o wywózkach uczniów na Sybir

Question 9

Żegota

Answer 9

przedstawia więźniom bajkę o rozsypanym przez Boga dla człowieka ziarnie, które podstępny diabeł zakopał w ziemi, nie spodziewając się, że zboże na wiosnę wykiełkuje, a później wyda plon. Morał bajki miał upewnić współwięźniów, że ich ofiara nie pójdzie na marne i stanie się wzorem dla następnych pokoleń, które tym mężniej staną do walki w obronie wolności

Question 10

Janczewski

Answer 10

bohater opowiadanie Sobolewskiego. był przedstawiony jako przykład heroizmu i patriotyzmu. nie zdradził nikogo podczas śledztwa a wywożony na Sybir, trzykrotnie krzyknął: “Jeszcze Polska nie zginęła!”

Question 11

Cichowski

Answer 11

bohater opowiadania Adolfa. młody, zdolny, wesoły chłopak, którego aresztowano, a rodzinie powiedziano, ze się utopił. Po dwóch latach odnaleziono go i bezskutecznie próbowano wyciągnąć z więzienia. Gdy odzyskał wolność, był zastraszony, milczący i nieufny

Question 12

Jan Rollison

Answer 12

student aresztowany jako uczestnik spisku. Aby zatuszować tortury, którym był poddawany w czasie przesłuchań, upozorowano jego samobójstwo

Question 13

Senator (Nowosilcow)

Answer 13

był człowiekiem okrutnym i bezwzględnym, dbającym jedynie o swą pozycję i przychylność cara

Question 14

Doktor

Answer 14

współpracownik Senatora, który zabiega o jego względy. Zginał w trakcie balu, zgodnie z przepowiednią Księdza Piotra rażony piorunem

Question 15

Pelikan

Answer 15

poplecznik Senatora, stara się wkraść w jego łaski

Question 16

Bajkow

Answer 16

współpracownik Senatora, wymierza policzek Księdzu Piotrowi, a on przepowiada mu rychłą śmierć. upiór Bajkowa rozrywają wciąż na nowo piekielne psy

Question 17

plan wydarzeń

Answer 17

Prolog - symboliczna przemiana Konrada
SCENA I - rozmowy więźniów w celi Konrada o prześladowaniach uczniów, opowiadanie Sobolewskiego i bajka Żegoty, pieśń zemsty, mała improwizacja (wizja lotu orła i kruka przysłaniającego niebo)
SCENA II - Wielka Improwizacja
SCENA III - Egzorcyzmy Księdza Piotra nad Konradem opętanym przez diabły
SCENA IV - widzenie Ewy
SCENA V - widzenie Księdza Piotra
SCENA VI - Sen Senatora
SCENA VII -rozmowy towarzystwa przy drzwiach i towarzystwa przy stoliku
SCENA VIII - wizyta Pani Rollison u Nowosilcowa, rozmowa Senatora z Księdzem Piotrem, bal, spotkanie księdza z Konradem
SCENA IX - Obrzęd dziadów na wiejskim cmentarzu, rozmowa Guślarza i kobiety w żałobie, pojawienie się upiorów Doktora i Bajkowa, rozpoznanie przez kobietę Konrada wśród zesłańców w kibitkach
Ustęp - poemat przedstawiający obraz carskiej Rosji, zakończony wierszem wyrażającym solidarność z Rosjanami, którzy sprzeciwili się władzy

Question 18

Więźniowie spotykają się w Wigilię w celi Konrada

Answer 18

Żegota został aresztowany pomimo, iż nie uczestniczył w żadnym spisku, sądzi, że Rosjanie chcą tylko zarobić na śledztwie. Tomasz twierdzi, że Nowosilcow chcąc przypodobać się caru wymyślił spisek i więźniów nie ominą zsyłki. Wiedząc, że sąd jest potajemny i nikt nie uniknie kary proponuje aby on sam i kilku innych wzieło na siebie winy wszystkich. Więźniowie trzymani są w ciasnych celach, niektórzy nie widzą światła dziennego, nie otrzymują listów, są głodzeni, w razie choroby nie leczy ich lekarz. Próbują żartować i pocieszać się w trudnej sytuacji. Frejend myśli tylko o tym aby orzysłużyć się ojczyźnie, gotowy jest oddać życie za innych. Jan Sobolewski opowiada o wywożeniu studentów na Sybir. Tłum zgromadził się wokół, prowadzonych do kobietek uczniów. Wśród nich był, Janczewski, który wykazał się godnością i trzykrotnie krzyknął: “Jeszcze Polska nie zginęła”. Wasilewski bardzo osłabiony przez tortury ledwo wszedł do kibitki. Jeden z więziniów umarł co ogromnie poruszyło Sobolewskiego. Jan zauważa, że żołnierze wyglądają na przestraszonych. Ksiądz Lwowicz namawia do modlitwy za młodzież oraz za współwięźnia, który popełnił samobójstwo. Jankowski ma pretensje do Boga o niesprawiedliwość jaka spotyka Polaków. Żegota opowiada bajkę o diable, który chcąc oszukać Boga zakopał ziarno dane człowiekowi, nie wiedział jednak, że w ten soposób tylko mu pomaga. Jankowski śpiewa bluźnierczą pieśń czemu sprzeciwia się Konrad, który broni imienia Maryi. Kapral słusząc to o
przytacza historię o tym jak sprzeciw wobec bluźnienia imienia Maryi uratowało mu życie. Feliks próbując rozweselić współwięźniów śpiewa humorystyczną piosenkę. Konrad zaczyna śpiewać pieśń wyrażającą bunt wobec Boga i chęć zemsty. Wygłasza małą improwizację, porównuje się do orła, który jest ponad innymi, jego wizję przysłania kruk. Więziniwie opuszczają celę Konrada zauważając inspekcję.

Question 19

martyrologia

Answer 19

zbiorowe cierpienie i męczeństwo, zwłaszcza narodowe

Question 20

Więzień w celi

Answer 20

Anioł wygłasza monolog przy śpiącym Więźniu. Żali się, że bezskutecznie na prośby jego matki, próbuje nauczyć go pokory w śnie. Więzień zastanawia się nad istotą snu oraz celowością świata, nie zgadza się z mędrcami, którzy uważają sen za marzenie lub wspomnienia. Pojawiają się Duchy nocne, które mówią o zdradliwości nocy i o zabawach w mieście, które są drogą do piekła. Walczą z aniołami o duszę Więźnia. anioł mówi, że będzie wolny, a jutrzejszy dzień zadecyduje o jego losie. Więzień boi się wygnania, ponieważ oddzielą go od rodaków. Pisze symboliczny napis “tu umarł Gustaw” i “tu narodził się Konrad”. Duch zwraca się do ludzi, mówiąc, że każdy ma w sobie ogromną moc i o każdego duszę walczą anioły i szatany

Question 21

Prowidencjalizm

Answer 21

Zwierzenie boskiej opatrzności, optymistyczna wizja historii, polegająca na przekonaniu, że to opatrzność kieruje dziejami świata

Question 22

Profetyzm

Answer 22

Prorocze widzenie przyszłości

Question 23

Teodycea

Answer 23

Filozoficzne i teologiczne próby wyjaśnienia, skąd wzięło się na świecie zło, skoro został on stworzony przez dobrego Boga

Question 24

Mesjanizm

Answer 24

Idea głosząca zbawienie ludzkości za sprawą wybrańca - Mesjasza lub wybranej przez Boga grupy, narodu

Question 25

Improwizacja

Answer 25

Spontaniczne wypowiedź o walorach artystycznych, wygłoszona bez wcześniejszego przygotowania

Question 26

Prometeizm

Answer 26

Postawa buntu jednostki wobec sił wyższych w imię dobra zbiorowości ludzkiej

Question 27

Filomacii i filareci

Answer 27

Stowarzyszenie filomatów zostało powołane w 1817 roku na Uniwersytecie Wileńskim jako tajna grupa studencka zajmująca się samokształceniem i propagowaniem idei patriotycznych. W 1820 roku powstał również podległy filomatom związek Filaretów. 1823 roku władze carskie wytoczyły Filomatom i Filaretom proces, który stał się jednym z głównych wątków Dziadów części III

Question 28

Martyrologia narodu polskiego

Answer 28

Przedstawione przez Mickiewicza losy młodych litewskich patriotów do wzniosły przykład narodowej martyrologii. Ukazując ich sytuację, poeta zobrazował rozbiorową niedole wszystkich Polaków. Sens ofiary niewinnych więźniów zyskał w dramacie wymiar metafizyczny i stał się uniwersalnym symbolem walki tyranii z wolnością, zła z dobrym. Zbiorowe cierpienie narodu stało się powtórnym urzeczywistnieniem biblijnej męki Chrystusa, po której miało nadejść upragniona zmartwychwstanie.

Question 29

Mesjanizm dziadów części III

Answer 29

Wizja księdza Piotra w całości odwołuje się do biblijnej męki i zmartwychwstania Jezusa – tak samo jak on umęczony na krzyżu, umarł i zmartwychwstał, tak umęczona i ukrzyżowana przez zaborców Polska miała zostać wskrzeszona. Obraz ten wskazuje, że dzieje Polski podporządkowane boskim wyrokom miały głębszy sens – Polska miała odegrać rolę “Chrystusa narodów” - jej męczeńska ofiara miała przynieść wolność całej Europie. Tak sformułowany narodowy mesjanizm stanowił próbę stworzenia optymistycznej wizji przyszłości. Dawał nadzieję na bliską niepodległość i ukazując wartość cierpienia, podkreślał siłę polskiego narodu.

Question 30

Czym dla człowieka może być wolność? Omów zagadnienie na podstawie Dziadów cz. III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Answer 30

Wolność to możliwość działania zgodnie z własną wolą, to brak przymusu, świadomy wybór. Wolny jest tylko ten człowiek, który realizuje się w szacunku do siebie i innych. Wolność jest fundamentalnym czynnikiem istnienia.
Człowiek, ludzie, narody zawsze pragną wolności i są gotowi zapłacić za nią wysoką cenę. Mówi o tym dramat Adama Mickiewicza Dziady cz. III. Polska jest zniewolona, znajduje się pod zaborami. W więzieniach wroga zamknięci są bojownicy o wolność indywidualną i narodową. Są to przede wszystkim studenci, filomaci i młodzież szkolna. Nieustannie przesłuchiwani, bici, poddani niemal biblijnej „rzezi niewiniątek”, cierpią męki w imię wolności. Ich szczególnym reprezentantem jest Konrad, cechujący się nadludzką skalą wrażliwości, cierpienia oraz poetyckiego talentu. Ten niezwykły indywidualista staje się uosobieniem i reprezentantem całego narodu, wszystkich jego cierpień i naturalnych praw do kojarzonej ze szczęściem wolności. W imię tej wolności Konrad w Wielkiej Improwizacji podejmuje walkę z Bogiem. Jest gotów się poświęcić, cierpieć i znosić katusze, a nawet zaryzykować zbawienie własnej duszy dla wolności, dla uwolnienia zniewolonych rodaków. Konrad przyjmuje postawę prometejską: „za miliony kocha i cierpi katusze”.
Dążąc do wolności młodzież wileńska i ta zebrana wokół Piotra Wysockiego (w scenie Salon Warszawski nazwana „towarzystwem przy drzwiach”, gotowa jest do najwyższych poświęceń, do uwięzienia, do zsyłki na Sybir, bo wierzy, że tak jak w bajce, opowiedzianej przez żegotę w celi więziennej, ich działania i postawa wcześniej czy później przyniesie wolność.
Jednym z archetypów obrazujących ludzkie dążenie do wolności jest Ikar, którego historia została przedstawiona w Mitologii Jana Parandowskiego. Ojciec Ikara, Dedal, skonstruował skrzydła, na których mieli powrócić z Krety do ojczyzny. Upojony lotem, poczuciem całkowitej wolności, bra- kiem kontroli nad swoimi marzeniami, Ikar lekceważy nakazy zachowania ostrożności, wzlatuje nad poziomy i spada w morskie odmęty, bo wosk łączący pióra roztopił się. Ikaryjski lot ku wolności zakończył się tragicznie, ale pokazał, że dla wolności człowiek jest w stanie podjąć ogromne ryzyko.
Człowiek jest powołany do wolności. Może być ona użyta dobrze lub źle, służyć dobru albo tylko jego pozorom. W naszym relatywistycznym świecie, kiedy słowa tracą swoje podstawowe znaczenie, warto pamiętać o klasycznym rozumieniu wolności - moja wolność kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność innych ludzi. Inaczej człowiek byłby odpowiedzialny za wszelkie cierpienie innych, a tym samym nie byłby wolny.

Question 31

OBRAZ MŁODZIEŻY POLSKIEJ

Answer 31

W III części Dziadów została przedstawiona szeroka panorama polskiego społeczeństwa pozbawionego wolnej ojczyzny. Poeta przedstawił losy prześladowanych patriotów, ale też zdrajców i sprzedawczyków.

Uwięziona polska młodzież występuje w zbiorowej scenie podczas kolacji wigilijnej, urzą- dzonej w celi Konrada dzięki życzliwości polskiego Kaprala. Niektóre przedstawione postacie są autentyczne i występują pod własnymi nazwiskami. Więźniowie skarżą się na bicie, tortury, głód, niepewność własnego losu. Sobolewski opowiada o wywózce studentów na Syberię. Przedstawione postacie są zróżnicowane: mądry i doświadczony Tomasz, ponury Konrad, naiwny Žegota, wrażliwy Frejend, prosty chłop Kapral - Polak wbrew własnej woli wcielony do carskiej armii.

Więźniowie zdają sobie sprawę ze swojego dramatycznego położenia, mimo to zachowują się spokojnie i z godnością. O chęci zemsty świadczą piosenka Feliksa i pieśń Konrada. Jankow- ski posuwa się nawet do bluźnierstwa, będącego zapowiedzią Wielkiej Improwizacji Konrada:

„Póki cała carska szyja, (…)
Nie uwierzę, że nam sprzyja
Jezus Maryja”.

Swój los znoszą z odwagą, a nawet z wisielczym humorem. Troszczą się o siebie, odnoszą się do przyjaciół życzliwie. Gotowi są nawet poświęcić własne życie za innych - Zan rze- czywiście podczas procesu filomatów siebie obciążył odpowiedzialnością za cały spisek. Ich postawa heroicznego znoszenia męczeństwa wpisuje się w poznaną przez ks. Piotra wizję Polski - Mesjasza.

Question 32

ROSJA I ROSJANIE

Answer 32

W swoim dziele Mickiewicz zawarł ocenę narodu rosyjskiego. Zdawał sobie sprawę z ostrości własnych sądów. Jednocześnie swoim rosyjskim przyjaciołom życzył wyzwolenia spod carskiego despotyzmu.

Nienawiść Mickiewicza nie była skierowana przeciwko wszystkim Rosjanom, lecz prze- ciwko carowi i jego sługom. Słowo „car” pojawia się w utworze bardzo często i jest synonimem despotyzmu i wszelkiej niegodziwości. Władca Rosji jest często porównywany do szatana. Dla kaprysu i pychy cara Piotra Wielkiego, kosztem potężnego wysiłku całego narodu, został wzniesiony Petersburg, miasto zbudowane na nieszczęściu i ofiarach budujących je niewolni ków carskich. Wyniosłe i potężne, ale niesprzyjające własnym mieszkańcom, miało konkuro- wać zamożnością z europejskimi metropoliami, na których wzorował się Piotr I, jego założyciel.

Symbolicznym obrazem carskiego despotyzmu jest pomnik cara: Piotr 1 siedzący na koniu ukazany jest w dynamicznym ujęciu, przednie, wzniesione nogi rozpędzonego wierzchowca tratują wszystko, co spotkają na swej drodze.

Mickiewicz postrzegał państwo cara jako system policyjny, oparty na donosicielstwie i płatnych zdrajcach, niszczący nie tylko Polaków, ale przede wszystkim własny naród. Degradacja Rosjan wynikała ze stworzonego systemu karierowiczostwa, bezprawia i lekce- ważenia innych ludzi i ich praw. Doskonałym przykładem takiego człowieka jest Nowosilcow. Ten wykształcony, kulturalny człowiek, biegle posługujący się językiem francuskim, w trak cie śledztwa zmienia się w wulgarnego, brutalnego oprawcę. Potrafi być obłudny, perfidny, mściwy i cyniczny. Jednocześnie otacza się polskimi arystokratami, zachwyca poezją i sztu- ką. Podobnie jak inni urzędnicy carscy, obawia się utraty własnych wpływów i łaski cara. Monarchę otaczała zwykłe świta dworaków, gotowych spełniać wszystkie zachcianki swojego pana. Car lubuje się w wojskowych paradach i przeglądach.

Cały naród jest całkowicie bierny wobec despoty: nikt nie protestuje, gdy konie wojska w czasie parady (Ustęp) tratują przygodnych gapiów, wierny służący zamarza, pilnując futra swego pana.

Świadomi tragizmu sytuacji są jedynie dekabryści, którym poświęcony jest wiersz Do przyjaciół Moskali. Zdają sobie sprawę z negatywnej roli, jaką ich ojczyzna odegrała w historii Polski. Los dekabrystów jest podobny do losu filomatów. Rylejew zostaje skazany na śmierć, co Mickiewicz komentuje tak: „Klątwa ludom, co swoje mordują proroki”.

Sama Rosja ukazana została jako wielkie, ośnieżone i skute wiecznym mrozem pustkowie, gdzie po polach białych, pustych wiatr szaleje…”. Nieliczne drogi przecinające niezmie- rzone obszary Syberii służą jedynie do ruchu wojsk i transportu skazańców. Ogromne roz- miary wrogiego terytorium dodatkowo czynią je groźnym i nieprzystępnym.

Question 33

PROMETEIZM WIELKIEJ IMPROWIZACJI

Answer 33

Początek wypowiedzi Konrada jest skargą na ograniczenie siły wyrazu jego wier- szy: Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie i pochwałą samej poezji. Po chwili Konrad wpada w szał poetycki i wygłasza hymn na cześć poety tworzącego wiersze, tak jak Bóg stworzył świat. Nazywa siebie mistrzem, którego twórczości nie powstydziłby się sam Stwórca świata. Poezja Konrada jest muzyką gwiazd, na które bohater, niczym wielki mag, kładzie swe ręce i porusza kosmosem jedynie za pomocą ruchów dłoni i dzięki własnej sile psychicznej. Gwiazdy ułożone są w kręgi (jak planety), przypomi- nające harmonikę instrument muzyczny zbudowany z kilkudziesięciu kryształowych kłoszów różnej wielkości i osadzonych koncentrycznie na wspólnej osi. Z tego niezwy- kłego instrumentu Konrad sam wydobywa miliony dźwięków. Jego śpiew, porównywany do powiewów wichru, ma w sobie pewien element boskości, gdyż wiatr, jako pośrednik między niebem a ziemią, symbolizuje porywczość i potęgę nadludzkiej istoty. Muzyka wydobywana przez Konrada jest muzyką sfer niebieskich muzyką kosmosu, utożsa- mianą z dźwiękami towarzyszącymi powstawaniu nowych światów. Tak więc Konrad, sprzeciwiając się porządkowi świata stworzonego przez Boga, niczym demiurg kreuje własny wszechświat.

Konrad, czując w sobie nadludzką moc, proponuje Bogu podział władzy nad światem. Stwórca jednak milczy i rozgoryczony Konrad wyzywa Boga na pojedynek na serca”. Oskarża Boga o niesprawiedliwość, gdyż dopuścił do cierpień wielu ludzi. Stawia pytania o źródło zła w świecie (teodycea).

Do słownej walki Konrada z Bogiem włączają się dobre i złe duchy, chcące opanować jego duszę (motyw psychomachii walki o duszę). Przez własną pychę i zaślepienie bohater zostaje opanowany przez szatana, który niejako w imieniu mdlejącego Konrada nazywa Boga carem, a nie ojcem świata.

W III cz. Dziadów, w scenie Wielkiej Improwizacji, Konrad zmaga się nie tylko z samym sobą, ale występuje przeciwko Bogu. Tak więc Wielka Improwizacja jest interpretowana jako wyraz buntu przeciw Bogu podniesionego w imię ludzkości. Taki bunt jest określany mianem buntu prometejskiego.

Prometeusz był nieśmiertelny, a z miłości do ludzkości cierpiał straszliwe męki. Jego postawa jest postawą pełną bezinteresownej miłości do człowieka i gotowości wystąpienia dla niego przeciw najwyższym siłom, bogom czy prawom rządzącym światem.

Question 34

MESJANIZM WIDZENIA KSIĘDZA PIOTRA

Answer 34

Pojęcie mesjanizmu swymi korzeniami sięga judaizmu i pochodzi od imienia Mesjasz (jedno z określeń Chrystusa), na przyjście którego oczekiwał Izrael. Mesjasz uważany był za zbawcę, który przyniesie Izraelitom wolność i przywróci im panowanie nad światem. Koncepcja mesjanizmu polskiego jest określana jako zbiór przekonań i przeświadczeń o szczególnej roli Polski w dziejach świata. Pojęcie to narodziło się jeszcze w dobie staro- polskiej, kiedy Rzeczpospolita traktowana była jako przedmurze chrześcijaństwa, czyli kraj broniący kultury cywilizacji chrześcijańskiej przed barbarzyńskimi poganami. Uważano, że Polska, jako kraj szczególnie umęczony przez zaborców, jest krajem wybranym przez Boga do przyniesienia nowego ładu Europie oraz politycznego i społeczno-moralnego odrodze- nia ludzkości w duchu wiary chrześcijańskiej. Przykładem mesjanizmu w III cz. Dziadów jest Widzenie księdza Piotra, scena, w której padają słowa określające istotę polskiego mesjanizmu: „Polska Chrystusem narodów”. Po zakończeniu egzorcyzmów odprawionych na Konradzie Ksiądz Piotr wraca do swej celi. Kładzi się krzyżem i modli się. Męczeństwo młodzieży polskiej i zsyłka na Syberię zostały opisane jako droga krzyżowa. Analogią męki Chrystusa na krzyżu są rozbiory Polski. Widzenie jest zapowiedzią zbawienia ludzkości poprzez męczeństwo Polaków, jest również wizją wyzwolenia kraju spod jarzma zaborów na drodze męki i cierpień.

Question 35

Dramat romantyczny

Answer 35

gatunek dramatu właściwy dla epoki romantyzmu, charakteryzujący się programowym odrzuceniem klasycznych reguł; rezygnował z zasady trzech jedności i zasady decorum, cechowały go: synkretyzm rodzajowy i gatunkowy, luźna i otwarta kompozycja, niesceniczny charakter (pomysły czasami niemożliwe do zrealizowania w teatrze w XIX w.).
Cechy w utworze:
otwarta kompozycja utworu - autor zrezygnował z klasycznej zamkniętej kompozycji dzieła, zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym - dowodzą tego przywoływane lub kontynuowane wątki z wcześniejszych części Dziadów i nierozstrzygnięte losy głównego bohatera;
fragmentaryczność akcji - w przeciwieństwie do dramatu antycznego, w dramacie romantycznym ak- cja nie jest skomponowana według zasady następstwa przyczynowo-skutkowego; w Dziadach sceny nie są ułożone chronologicznie, a na ich akcję składają się epizody, z których czytelnik rekonstruuje całość; zerwanie z zasadą trójjedności (czasu, miejsca, akcji) - akcja Dziadów trwa o wiele dłużej niż dobę, to- czy się także w wielu miejscach, nawet bardzo odległych od siebie (Wilno, Warszawa, Lwów); akcja jest fragmentaryczna i szczątkowa, rozgrywa się na płaszczyźnie realnej i metafizycznej;
synkretyzm rodzajowy i gatunkowy - współistnienie elementów charakterystycznych dla różnych ro- dzajów (epika - np. opowiadanie Sobolewskiego, Ustęp; liryka - np. monolog liryczny Konrada) i różnych gatunków;
wprowadzenie na scenę duchów - odejście od zasady ukazywania świata przedstawionego w realistycz- nej konwencji (antyczna estetyka mimetyczna naśladująca rzeczywistość);
pozarozumowe uzasadnianie wydarzeń - wszechobecne fantastyka i irracjonalizm, odwołania do pozna- nia pozarozumowego, intuicyjnego;
ludowość i ludowa moralność - autor odwołuje się do folkloru i ludowych wierzeń, a także do systemu moralno-etycznego i ludowej sprawiedliwości, która mówi, że każde zło zostanie ukarane;
kreacja bohaterów - o głównym bohaterze mówimy, że jest bohaterem romantycznym, świadczą o tym takie cechy jak wybitność i indywidualizm, samotność, jednostkowy bunt i wewnętrzne rozdarcie;
nastrój utworu - tajemniczy, przepełniony grozą i niepokojem;
sceny zbiorowe - w dramacie antycznym dialog na scenie mogły prowadzić najwyżej trzy postacie, a je dynie cztery mogły na scenie przebywać; w III części Dziadów na scenie znajduje się niejednokrotnie duzo więcej bohaterów;
asceniczność dramatu - przeznaczeniem dramatu antycznego było wystawienie go na scenie, z powodu złamania zasady jedności czasu i miejsca oraz pojawiania się na scenie duchów, można przypuszczać, ze intencją Mickiewicza było stworzenie książki przeznaczonej do uważnego czytania, a nie inscenizowania; zerwanie z zasadą decorum - Mickiewicz miesza style, przykładem jest sąsiedztwo patetycznej Wielkiej Improwizacji i sceny egzorcyzmów; zasada stosowności w tragedii antycznej nie pozwalała na ukazywa nie scen miłosnych lub śmierci - autor łamie te zasady;
zerwanie z zasadą jedności estetyki - w dramacie antycznym niedopuszczalne było przeplatanie się scen tragicznych i komicznych; w III części Dziadów większość scen ma charakter tragiczny, ale pojawiają się też sceny komiczne (np. dręczenie Senatora przez diabły we śnie).

Question 36

Prolog

Answer 36

Akcja Prologu rozgrywa się na płaszczyźnie realnej i mistycznej. Główny bohater to człowiek osadzony w celi klasztoru przerobionego na więzienie. Jest tajemniczą postacią, o której lo- sach dowiadujemy się stosunkowo niewiele. W Prologu o jego duszę walczą siły dobra i zła. Duchy z prawej strony oznaczają dobro, a duchy z lewej - zło. W tekście jest mowa o tym, że walka o duszę bohatera toczy się już od jego dzieciństwa. Nocą w celi więzień przeżywa wewnętrzny przełom. Znakiem zerwania z dotychczasowym życiem staje się zmiana imienia - z Gustawa (tak się nazywał bohater IV części Dziadów) na Konrada (być może jest to nawią- zanie do Konrada Wallenroda). Motyw przemiany bohatera nawiązuje do popularnego w róż- nych kulturach mitu inicjacji, metamorfozy, przejścia, wtajemniczenia. Znakiem powtórnych narodzin - związanych z osiągnięciem dojrzałości - staje się często właśnie przybranie nowego imienia. Konrad w samotności dojrzewa więc do nowych, wielkich zadań - zgodnie ze słowami poety: jako prorok na pustyni. Ponadto z Prologu (a także sceny więziennej) dowiadujemy się, że Gustaw-Konrad jest poetą. Informacje te uzasadniają przypuszczenie, że główny bohater to sobowtór autora. Rozterki, przemyślenia i uczucia postaci odzwierciedlają życie wewnętrze samego Mickiewicza. Kreacja głównego bohatera części III Dziadów jest modelowym przy- kładem egotyzmu w literaturze romantycznej. Mickiewicz nie tylko ogniskuje swoją uwagę na Konradzie, lecz także nadaje mu własne cechy, wyraża przez tę postać samego siebie.

Question 37

BÓJ O DUSZĘ KONRADA

Answer 37

Wewnętrzna walka głównego bohatera części III Dziadów to jeden z najważniejszych wątków dramatu. Pod koniec sceny więziennej Konrad śpiewa pieśń zemsty, deklarując, że w walce z carem jest gotów poświęcić nie tylko życie, lecz także duszę, by jako upiór unicestwić zło. Tę determinację widać wyraźnie w Improwizacji (w scenie II). W imię dobra - jakim jest wolność ojczyzny i szczęście narodu - Konrad postanawia zostać zbawcą Polski i uniesiony pychą, buntuje się przeciwko Bogu. Poirytowany milczeniem Stwórcy, niemal wypowiada słowa bluź- nierstwa. W kolejnej, III scenie moralny upadek Konrada, opętanego przez diabły, pogłębia wskazywanie Rollisonowi sposobu popełnienia samobójstwa. Duszę bohatera w ostatniej chwili ratuje przed podszeptami szatana zastęp aniołów. Później, dzięki modlitwom i egzor- cyzmom Księdza Piotra, Konrad wraca do moralnej i psychicznej równowagi. W Improwizacji psychomachia, czyli walka dobrych i złych duchów o duszę bohatera, została przedstawiona podobnie jak w średniowiecznym moralitecie. Na scenie swoistego „teatru duszy” bohatera miejsce z prawej strony tradycyjnie zajmują anioły, z lewej - diabły.

Question 38

KONCEPCJA POETY I POEZJI W IMPROWIZACJI

Answer 38

Mickiewicz w wielkim monologu Konrada zaprezentował sedno romantycznej koncepcji poezji oraz roli poety w społeczeństwie. W Improwizacji zdolność tworzenia jest ukazana jako boski atrybut, którym obdarzeni są nieliczni ludzie, przede wszystkim poeci. Mogą oni tak jak Bóg kreować światy, nad którymi mają pełnię władzy. Konrad, upojony swymi boskimi zdolnoś- ciami, wynosi się ponad innych ludzi. Jest samotnikiem i indywidualistą, który uważa się za arystokratę ducha, kogoś wrażliwszego od zwykłych zjadaczy chleba. Jednak jego postawa jest pełna sprzeczności, gdyż z jednej strony gardzi tłumem, z drugiej chce ten tłum wywyż- szyć, uszczęśliwić. Utożsamia się ze swoim narodem i pragnie jego dobra. Dlatego, czując się przywódcą rodaków, zbawcą ojczyzny, żąda od Boga, aby obdarzył go taką zdolnością od- działywania na innych, jaką ma Stwórca - za pomocą bezpośredniego duchowego tchnienia, które nazywa czuciem. Jest to przejaw wielkiej pychy i niemal bluźnierstwa, ale odzwierciedla romantyczne przekonanie o szczególnej roli poezji i poetów. Mickiewicz w Improwizacji tę romantyczną koncepcję poety wieszcza poddał krytyce i ukazał jej klęskę.

Question 39

PROMETEIZM I MILCZENIE BOGA

Answer 39

Konrad w Improwizacji deklaruje, że kocha cały naród, pragnie przywrócić mu wolność i god- ność. Aby zrealizować ten cel, jest gotów zbuntować się przeciwko Bogu i ponieść za to karę. Podobnie jak mitologiczny Prometeusz, który w imię miłości do ludzi wykradł bogom ogień i upokorzył samego Zeusa. Konrad żąda od Stwórcy władzy nad ludzkimi duszami, uważa, że wie najlepiej, jak uszczęśliwić rodaków. Powodowany szlachetnymi intencjami, chce tak na- prawdę ograniczyć wolną wolę ludzi, czyli pozbawić ich tego, co jest istotą człowieczeństwa. Milczenie Boga jest w tym kontekście wymowne

Question 40

CZĘŚĆ III DZIADÓW JAKO DRAMAT NARODOWY

Answer 40

Główny nurt akcji dramatu koncentruje się wokół śledztwa dotyczącego tajnych organizacji młodzieżowych w Wilnie oraz wokół procesu filomatów i filaretów. Mickiewicz wykorzystał te wydarzenia, aby stworzyć obraz patriotycznej młodzieży i całego narodu w momencie histo- rycznej próby, a także aby przedstawić swoje poglądy na temat natury władzy carskiej oraz sensu dziejów Polski. Utwór powstał tuż po upadku powstania listopadowego i chociaż do tego narodowego zrywu wprost nawiązuje jedynie postać Piotra Wysockiego, dramat Mickiewicza był głosem w dyskusji o przyczynach tej klęski. Poeta realistycznie ukazał przedstawicieli pol- skiego społeczeństwa (uczniów i studentów, inteligencję, urzędników, szlachtę) i różne postawy wobec sprawy narodowej (od jawnej zdrady po poświęcenie życia). Przede wszystkim jednak przedstawił historię narodu i jego miejsce w ludzkiej wspólnocie z perspektywy metafizycznej. Wpisał losy Polski i Polaków w odwieczną walkę dobra ze złem oraz w porządek religijny.

Question 41

POLSKA CHRYSTUSEM NARODÓW

Answer 41

Objasnienie sensu dziejów narodu polskiego i jego miejsca w boskim planie zbawienia ludz- kości zostało najpełniej i wprost przedstawione w Widzeniu Księdza Piotra. Koncepcja histo- riozoficzna ukazana w profetycznej wizji Księdza Piotra jest zapowiadana we wcześniejszych scenach i uzasadniana w późniejszych. Przykładowo biblijny motyw rzezi niewiniątek pojawia się już w scenie więziennej, w opowiadaniu Sobolewskiego, w którym spiskowcy są ukaza- ni jako dzieci prześladowane przez okrutnego cara (w rzeczywistości spiskowcy byli dużo starsi). Widzenie Księdza Piotra rozwija i porządkuje zasygnalizowaną wcześniej koncepcję historiozoficzną. Porównanie Polski do Chrystusa jest tu szczegółowo uzasadnione i przed- stawione w kontekście aktualnej sytuacji ojczyzny. Jej cierpienie po klęsce powstania zyskuje głęboki sens i jest pokazane jako niezbędne do zbawienia ludzkości. Odnowiona i powtórzona w dziejach Polski historia ukrzyżowania i zmartwychwstania Chrystusa wynosi Polaków ponad inne narody. W boskim planie zbawienia mają oni odegrać rolę nowego Mesjasza, który po spełnieniu swej misji (śmierć na krzyżu, zmartwychwstanie) zbawi ludzkość i zasiądzie w nie- bie po prawicy Boga. Przedstawiona w Widzeniu Księdza Piotra koncepcja historiozoficzna stała się podstawą polskiego mesjanizmu. Warto jednak zapamiętać, że w dramacie Adama Mickiewicza nie pada sformułowanie Polska Chrystusem narodów.

Question 42

OBRAZ POLSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA W CZĘŚCI III DZIADÓW

Answer 42

W warstwie realistycznej dramat Mickiewicza z niemal dokumentalną wiernością ukazuje historyczne szczegóły związane z sytuacją społeczną i polityczną na Litwie i w Królestwie Polskim na początku XIX w. Swoją uwagę Mickiewicz skoncentrował przede wszystkim na środowiskach i wydarzeniach, które dobrze znał z własnego doświadczenia. Najwięcej miejsca poświęcił młodym patriotom, których sportretował zwłaszcza w scenach: więziennej, Salon warszawski oraz pośrednio Pan Senator. Przedstawicielami środowisk patriotycznych, oprócz młodzieży, są w dramacie także Ksiądz Piotr, Pani Rollisonowa, Starosta czy anonimowe gru- py, usytuowane w scenie VII Przy drzwiach, a w scenie VIII zwane Prawą stroną. Jednak nie wszyscy przedstawiciele narodu pozostali wierni patriotycznym ideałom. Mickiewicz pokazuje, ze znaczna część rodaków przyjęła postawę uległości wobec władzy carskiej, zdecydowała się na współpracę z zaborcą, a nawet posunęła się do zdrady czy donosicielstwa. Niektórych reprezentantów tych środowisk poeta ukazał indywidualnie, np. odrażającą postać Doktora, Wacława Pelikana czy budzących niesmak literatów i kamerjunkra w scenie Salon warszawski. Zbiorowo są oni pokazani jako towarzystwo Przy stoliku (scena VII) i Lewa strona (scena VIII). Pierwowzorem literatów są przedstawiciele oświeceniowego klasycyzmu, z którymi romantycy toczyli spór dotyczący nie tylko roli literatury w życiu narodu, lecz także obowiązujących kon- wencji estetycznych. Echa tego sporu wyraźnie widać w wypowiedziach bohaterów dramatu. Ocena polskiego społeczeństwa zawarta w części III Dziadów została podsumowana przez Piotra Wysockiego, inicjatora powstania listopadowego. Metafora wulkanu i lawy wprost nawiązuje do tego wydarzenia.

Question 43

MOTYW MARTYROLOGII I ODRODZENIA NARODU

Answer 43

Jednym z najważniejszych motywów dramatu są cierpienia prześladowanego narodu, a zwłasz- cza najbardziej ofiarnej jego części - spiskującej młodzieży. Mickiewicz ukazuje martyrologie społeczeństwa w dwóch wymiarach: realistycznym i metafizycznym. Na płaszczyźnie metafi- zycznej poeta porównuje młodych patriotów do ziarna, które szatan car „zakopuje” w więzie- niach, kopalniach na syberyjskim zesłaniu. Jednak zło, które czyni diabeł, paradoksalnie obróci się przeciwko niemu i w konsekwencji przyniesie dobro. Ofiara spiskowców nie będzie darem- na - wiosną ziarno wzejdzie i da plon w postaci odrodzenia narodu (bajka Goreckiego ze sceny więziennej). W wymiarze metafizycznym cierpienia młodych spiskowców są również ukaza- ne jako powtórne urzeczywistnienie się biblijnej rzezi niewiniątek i męki Chrystusa. Mickie- wicz uzasadnia takie postrzeganie losu młodzieży, ukazując liczne przykłady jej poświęcenia. W scenie więziennej są one opisane w opowiadaniu Sobolewskiego, w scenie Salon warszaw- ski w opowieści Adolfa o Cichowskim, a w scenie Pan Senator w dramatycznej rozmowie Pani Rollisonowej z oprawcami syna - to obraz martyrologii ukazany na płaszczyźnie realistycznej.

Question 44

oniryzm

Answer 44

konwencja literacka wykorzystująca sen do kreowania rzeczywistości utworu; sen może się pojawiać jako motyw albo zasada budowy świata przedstawionego (obejmująca fragmenty lub całość tekstu), gdzie to, co realne, miesza się z tym, co wyobrażone