þunglyndislyf Flashcards
Hver eru einkenni í alvarlegu þunglyndi?
- Lækkað geðslag
- Óyndi - áhugaleysi
- Breytt þyngd - breytt matarlys
- Svefntruflanir
- Hreyfitregða eða auknar hreyfingar
- Minni orka eða þreyta
- Lágt sjálfsmat
- Hugsanatregða, erfitt að taka einfaldar ákvarðanir
- Endurteknar hugsanir um dauðann eða sjálfsvígshugsanir
- '’Heimurinn væri betri án mín’’ hugsanir
Hver eru önnur greiningarskilmerki þunglyndis?
- Geðlægðarlotan þarf að standa í minnst 2 vikur
- Hafa hamlandi áhrif á líf einstaklings
- Má ekki vera vegna lyfjanotkunar
- Útiloka þarf aðra geðsjúkdóma d. geðhvörf
- Má ekki eiga sér aðrar betri skýringar eins og ástvinamissi
í hvaða sæti setur Alþjóða heilbrigðismálastofnunin þunglyndi sem valda mestri hömlun á lífi fólks?
Í 1.sæti yfir þá sjúkdóma sem valda mestri hömlun á lífi fólks í heiminum (oft þýtt sem glötuð æviár) eða 7,5 % af öllum árum sem lifað er við takmarkanir /hömlun árið 2015.
Í hvaða sæti eru kvíðasjúkdómar ?
6.sæti eða 3,4%
Hvort er algengar að konur eða karlar séu greind með kvíða/þunglyndi?
Algengara að konur séu greindar en karlar, yfirleitt 2 á móti 1
Hvað er talið að margir taki sitt eigið líf á ári vegna þunglyndi í heiminum?
En á Íslandi bara?
Algengasta ástæða sjálfsvíga.
Talið að nálægt 800.000 manns taki líf sitt árlega í heiminum.
Um 30-50 á ári á íslandi
Meingerð þunglyndis?
- Undirstúka tengir og samþættir viðbrögð frá eðlishvata- og tilfinningakerfinu, kjarnanum sem stjórnar dægusveiflu og verkjabrautunum.
- Ræsir HPA öxulinn og hækkar kortisól, sem m.a ræsir ónæmiskerfið og eykur næmi fyrir verkjum.
- Kenningar um að langvarandi streita og álag leiði af sér geð- og stoðkerfissjúkdómar algengasta ástæða örorku á Íslandi
Hvernig er mónóamín kenningin við kvíða og þunglyndi?
Skortur / truflun á starfsemi NA noradrenalíns, DA dópamíns og 5HT serótóníns
Hvernig er Glútamat kenningin við kvíða og þunglyndi?
Ofvirkni í glútamatkerfinu samfara minni GABA bremsu leiðir til vanstarfsemi og rýrnunar á glútamattaugum vegna skorts á taugavaxtarhormóninu BDNF brain-derived neurotrophic factor
Glútamat kerfið
- Hvað er glútamat?
- Hvaðan er það losað?
- Hvert er hlutverk ?
- Dæmi
- Glútamat er aðal örvandi boðefnið í MTK uþb 80% taugamóta og verkar á m.a NMDA viðtaka
- losað úr blöðrum við taugamót við boðspennu og veldur boðspennu í frálægri taugafrumu
- Hlutverk - langtíma mögnun á taugaboðum (LTP) og aðlögunarhæfni tauga/taugaenda
- Dæmi: hjóla, borða, klæða sig og aðrar sjálfvirkar athafnir daglegs lífs auk minnis
GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid
- GABA er losað svipað og glútamat
- Er um 15-20% taugamóta í MTK
- Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
- Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki
GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid
- GABA er losað svipað og glútamat
- Er um 15-20% taugamóta í MTK
- Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
- Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki
GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid
- GABA er losað svipað og glútamat
- Er um 15-20% taugamóta í MTK
- Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
- Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki
GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid
- GABA er losað svipað og glútamat
- Er um 15-20% taugamóta í MTK
- Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
- Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki
GABA Gamma - Amino-Butiric - Acid
- GABA er losað svipað og glútamat
- Er um 15-20% taugamóta í MTK
- Aðal hamlandi boðefnið í MTK og er mikilvægt til hindra oförvun sem gerist t.d við krampa
- Til bæði GABAA og GABAB viðtakar - GABAA jónatrópískur viðtaki
Hvernig hafa kortisól, glútamat og GABA áhrif á þunglyndi?
Eðlilegu viðbrögðin við örvun á glútamat taugamót er að GABA bremsan eykst, glial frumurnar bæta á sig (sem hreinsa upp glútamat á taugamótum) og það fjölgar AMPA viðtökum á taugamótum og taugin fer að mynda meira af vaxtarhormónum.
En í langvarandi ástandi þá telja menn að vegna þessarar oförvunar og til að verja sig þá slökkva taugamótin á sér og við sjáum þessa rýrnun í framheila og minni minnistenginu.
Noradrenalín NA
- Hvað gerir það?
- Uppruni?
- Algeng aukaverkun?
- Eykur drifkraft og hefur örvandi áhrif í MTK, eykur vökuvitund, einbeitingu og hækkar bþ
- Uppruni í locus coerulus (LC) og liggur þaðan um limbíska kerfið (tilfinningar) og í framheila (mat og ákvarðanataka)
- Algeng aukaverkun NA aukandi lyfja er því hækkaður bþ
Dópamín DA
- Hvað gerir það ?
- Hvað gerist ef það er hrörnun á DA frumum? - en aukið magn?
- Hvað gerir dópamín í limbíska hluta heila?
- Gegnir hlutverki í stjórnun og samhæfingu viðbragða allt frá einföldum hreyfingum upp í tilfinningaviðbrögð og hvatir. Einnig áhrif á ýmsa vitræna starfsemi heilans eins og nám og minni
- Hrörnun á þessum frumu í sortukjarna leiðir til Parkinson en aukið magn sést í geðklofa
- Dópamín í limbíska hluta heilans hefur hlutverk varðandi stjórn tilfinninga, hvatir, fíkn ofl.
- Aukið dópamín og kynlíf?
- Aukið seratónín og kynlíf?
- Auka dópamín = aukið kynlífs áhuga
- Auka seratónin = dempar kynlífs áhuga
Serótónín = 5 hydroxytryptamine (5HT)
- Myndað úr hverju?
- Hlutverk?
- Myndað úr amínósýrunni trypthophan (kalkúnn, kjúklingur)
- Hefur margþætt hlutverk í heila og tengist stjórn á svefni - vökustund, verkjaskynjun, líkamshita, bþ, matarlyst og virkni hormóna fyrir utan áhrif á geðslag.
- Serótónín viðtakar í meltingarvegi og í hjarta- og æðakerfi (t.d mígrenilyf) sem skýrir hluta aukaverkana serótínvirkra lyfja
- þunglyndislyf sem hækka serótónín viðrast miðla dempandi áhrifum sem gagnast gegn þunglyndi og kvíða
Hvaða lyfjahópar verka gegn þunglyndi og kvíða?
- SSRI lyf; sértækir serótónín-endurupptökuhemlar
- SNRI lyf; serótónín og noradrenalín endurupptökuhemlar
- DA og NA endurupptökuhemlar
- NMDA antagonisti
Hver er verkunarmáti SSRI lyfja?
- Hamla endurupptöku á serótóníni (5HT) bæði á aðlægum og frálægum tauganeda
- Í fyrstu veldur það minni taugastarfsmi og er talið að það skýri afh við þurfum að bíða í 2 vikur eftir verkun
- Á þeim tíma fara taugarnar að framleiða meira serótónín sem aftur veldur meiri serótónín boðefnasamskiptum en áður en meðferð hófst
Hvaða SSRI lyf eru hér á landi?
- Citalopram
- Escitolopram
- Fluoxetine
- Paroxetine
- Sertraline
Hverjar eru helstu ábendingar fyrir notkun SSRI lyfja?
- Meðferð gegn alvarlegum þunglyndisköstum
- Felmturöskun (panic disorder) með eða án víðáttufælni
- Meðferð gegn félagsfælni
- Meðferð gegn almennri kvíðaröskun
- Meðferð gegn þráhyggju- og árátturöskun (OCD)
Hverjar eru algengustu aukaverkanir SSRI lyfja?
Fyrstu aukaverkanir
- ógleði og höfuðverkur
- yfirleitt skammvinnar og líða hjá á 1-2 vikum
Lengri tíma aukaverkanir
- Kynlífstruflanir og tilfinningadeyfð.
- Þetta er oft ástæða þess að fólk gefst upp á meðferð
Hver er verkunarháttur SNRI lyfja?
hindrar endurupptöku á NA og serótónini í taugaenda
Hverju þarf sérstaklega að fylgjast með við innleiðingu SNRI lyfja og afhverju?
þarf að fylgjast með bþ þar sem NA hækkun getur haft áhrif á bþ og valdið hækkun á honum
Hvaða geðdeyfðarlyf verka á dópamínkerfið og noradrenalínkerfið?
Þunglyndislyf:
- Bupropion, eykur DA og NA, algengar aukaverkanir eru svefnleysi, höfuðverkur, ofnæmisviðbrögð, æsingur, kvíði og hækkaður Bþ
Örvandi lyf (NA oog DA aukning)
- Gegn ofvirkni (metýlfenidat, atomexetín), kókaín og amfetamín
Hvaða geðdeyfðarlyf verka á glútamatkerfið?
- Verkunarháttur
- Lyfhrif
- Ábending
- Aukaverkanir
Esketamine nefúði
- Verkunarháttur: blokka NMDA viðtakann sem leiðir til hækkunar á glútamati sem örvar þá AMPA viðtakann => endurheimt á starfsemi taugamóta. Örvar losun á dópamíni DA
- Lyfhrif: verkar strax, hægt að misnota - vellíðan/víma sem væntanlega tengist losun dópamíns
- Ábending: viðbótarmeðfeðr með SSRI / SNRI við þrálátu þunglyndi þar sem búið er að reyna 2 meðferði áður (Varalyf)
- Aukaverkanir: hækkaður bþ, hugrof, sundl, höfuðverkur, svefnhöfni, bragðskynstruflun, skert húðskyn, svimi, ógleði, uppköst
