Frásog og dreifing Flashcards
Hvað er frásog (absorption)?
- lyf frásogast frá skömmtunarstað yfir í blóð
Hvað gerist í frásogi?
- Fyrst þarf lyfið að fara yfir himnur frá frásogstað yfir í blóðbraut
- Svo frá blóðbraut yfir í frumu þar sem verkun fer fram
- Eðli sameindarinnar ræður því hversu torfarin leiðin er og hversu stórt hlutfall kemst á endastöð
Himnur eru?
Misgegndræpar!
Flutningur yfir himnur er annaðhvort?
Flæði beint í gegnum fitulagið (algengast f. lyf)
- frásogshraði = gegndræpi x stærð yfirb. x styrkfallandi
- Háð fituleysanleika og jónun lyfsins
- Óvirkur flutningur
Flutningur með himnupróteinum
- Virkur flutningur
- Getur mettast
- Samkeppni við önnur efni eða lífefni
- Getur verið gegn styrkfallanda
Hver er munurinn á veikri sýru og basa?
Jónuð form lyfjanna flytjast illa yfir himnur en ójónuð vel, A- safnast því fyrir þar sem pH er hátt og BH+ safnast við lágt pH (súrt umhverfi)
Hvað er pKa?
pKa er það sýrustig þar sem það er jafn mikið af hlaðna og óhlaðna forminu, ph = pKa
Frásogsstaðir eru í:
Meltingarvegi:
- um maga/smáþarma (oral, enteral)
- undir tungu (sublingual)
- í endaþarm (rectal)
Yfir önnur þekjulög
- á húð, í leg, í augu, í nef
Um lungu (inhalation)
Innsprautun
- í eða undir húð (intradermal, subcutaneous)
- í vöðva (intramuscular)
- Í heila og mænuvökva (intrathecal)
- (í æð (intravenous))
Hvaða frásogsstaður er mest notaður og af hverju?
- Frásog um maga/smáþarma
> mest notuð vegna þess að hún er þægilegust fyrir sjúklinginn
> langversta aðferðin til að taka lyf út frá lyfjahvarfasjónarmiði
> frásog lítið fyrr en í smáþörmum, tekur tíma að fá áhrif
> allt til lifrar – ,,first pass” áhrif
> Sum lyf eyðileggjast t.d. insulín og adrenalín
Hvaða þættir eru það sem ákvarða hraða frásogs í meltingarfærum?
- leysni úr lyfjaformi (vatnsleysanleiki) t.d. hvaða salt og kornastærð
- flutningur með flæði eða flutningsferjum
- magatæmingarhraði
- blóðflæði í þarmaslímhúð
- Niðurbrot, umbrot eða oxun í meltingarfærum
- önnur efni í meltingarvegi
Hvaða líffæri er efnaskiptamiðstöð og verndar okkur gegn framandi efnum?
Lifrin
Hvað frásogum við frá insúlíni?
Amínósýrur
Möguleikar lyfja sameinda eftir inntöku
- Skiljast út með saur
- Eyðileggjast eða umbreytast t.d. í meltingarvegi eða þarmavegg
- Frásogast inn í portæðakerfið
- Umbreytast í lifur ,,first pass”
- Dreifast um líkamann
(Algengt að um 75% lyfs hafi frásogaft á 1-3 klst)
Aðrir frásogsstaðir sem hafa engin eða lítil „first pass“ áhrif
Undir tungu: hratt frásog, takmarkaður skammtur, bragð
- Sprengitöflur (nítróglýcerín)
Í endaþarm: óáreiðanlegir skammtar, mikill einstaklingsmunur, notað ef meðvitundarleysi/ógleði er til staðar, börn
- Mörg lyf (ógleðilyf, verkjalyf o.fl.)
Frásog um lungu:
Um lungu:
- hröð staðbundin áhrif
- hröð upptaka í almenna blóðrás
- stórt yfirborð og mikið blóðflæði
- þægilegt, en fá lyf til á innúðaformi (utan lungnalyf með staðbundna verkun), möguleiki fyrir lítil peptíð
Hvaða þekjulög hafa staðbundin áhrif en frásogast einnig í almenna blóðrás?
Húð, leggöng, augu og nef
Frásog um húð:
- frásog hægt og lítið, fá lyf henta en þægilegt fyrir sjúkling, getur ert, frekar dýr lyf
- Staðbundin verkun – húðlyf
- Almenn verkun: t.d. sterk verkjalyf, níkótín
Frásog um nefslímhúð:
- Mjög gegndræp (MÞ<1000), hröð áhrif
- Staðbundin verkun – við nefstíflum/ofnæmi
- Almenn verkun: Sum lítil peptíð/hormón
Frásog með innsprautun:
- Innsprautun (yfirleitt hraðari áhrif en um maga/smáþarma, sárt, hræðsla, sýkingarhætta):
- Undir húð: sjúklingur getur séð um lyfjagjöf, litlir skammtar, hægt frásog
- Í vöðva: stærri skammta en undir húð og hraðara frásog, þó háð hvar er stungið, þjálfað starfsfólk, tilviljanakennt magn frásogast
Frásog með innsprautun II
Í æð: hratt og 100% nýting, möguleg eituráhrif, þjálfað starfsfólk
- Mjög mikið notað og örugg leið innan sjúkrahúsa
Í heila- og mænuvökva (intrathecal), fer framhjá BH-þröskuldi, mjög þjálfað starfsfólk (dýrt), hentar ekki til endurtekinna lyfjagjafa
- Sérstaklega notað fyrir krabbameinslyf sem þurfa að komast yfir BH þröskuld, sýklalyf, deyfilyf
Nýting lyfs
Nýting (bioavailability, F) - lýsir magni lyfs í blóði eftir frásog borið saman við gjöf þess beint í æð
Hvernig dreifast lyf um líkamann?
Lyf flytjast um líkamann með:
- flæði – yfir himnur, stuttar vegalengdir
- magn flutningi – með vökvakerfum líkamans
Líta má á líkamann sem nokkur vel blönduð hólf, sem skiptast niður af misgegndræpum himnum
Flutningur milli hólfa stjórnast af:
Flutningur milli hólfa stjórnast af:
- Gegndræpi himna milli hólfanna
>dæmi: BH þröskuldur hleypir fremur fáum lyfjum í gegn
- Bindingu lyfjanna í hólfunum
>ræðst t.d. af magni fitu og próteina - Sýrustigi – pH
>muna eftir pH gildru - Fituleysanleika
>fitusækin lyf safnast upp í fituríkum vefjum
(Vatn er 50-70% líkamsþunga, yfirleitt minna í konum)
Þeir þættir sem ráða mestu um dreifingu lyfja eru:
- Próteinbinding í plasma
- Meðan lyf er bundið próteinum, hefur það ekki verkun
- Bindingin hefur mikla þýðingu varðandi dreifingu
- Dreifing hefur mikil áhrif á helmingunartíma - Himnugegndræpi (fituleysanleiki)
- Binding í vefjum (tissue binding)
Prótein binding í blóði
- Binding lyfja við Albúmín er algengust
- Mikil binding - minni dreifing
- Stundum samkeppni um bindistaði ef fleiri en eitt lyf bindast
> Getur leitt til milliverkana (aðallega háskammta lyf) - Breyting á bindingu lyfja hefur einkum þýðingu fyrir mikið bundin lyf
Hvenær eru lyf virk?
Lyf eru bara virk ef þau eru bundin
Blóð-heila þröskuldur
- Mörg lyf fara ekki yfir BH-þröskuld vegna þéttari samskeyta á milli fruma (tight junctions)
> Bólga getur minnkað þröskuldinn
> Sum peptíð minnka þröskuldinn, t.d. bradykinin
> Stress minnkar þröskuldinn
Fóstur
- Segja má að fóstur sé enn eitt líkamshólfið
- Gera verður ráð fyrir að öll lyf fari yfir fylgju, nema annað sé vitað
- Helst stór lyf, eða þau sem eingöngu dreifast í plasma sem fara ekki til fósturs
Skömmtun lyfja
- mg/kg líkamsþunga
- mg/m2 líkamsyfirborðs
- Misstórt fólk hefur mikinn mun á líkamsvökva, e.t.v. betra samhengi á milli líkamsyfirborðs og vökva en þyngdar og vökva, en erfiðara að mæla yfirborð
- Feitt fólk hefur lægra hlutfall vatns en hærra hlutfall fitu
- Gamalt fólk þarf alltaf minni skammta /kg
- Börn þurfa stundum stærri og stundum minni /kg
- Tíðni skömmtunar stjórnast af helmingunartíma
