Frásog og dreifing

Question 1

Hvað er frásog (absorption)?

Answer 1

• lyf frásogast frá skömmtunarstað yfir í blóð

Question 2

Hvað gerist í frásogi?

Answer 2

• Fyrst þarf lyfið að fara yfir himnur frá frásogstað yfir í blóðbraut
• Svo frá blóðbraut yfir í frumu þar sem verkun fer fram
• Eðli sameindarinnar ræður því hversu torfarin leiðin er og hversu stórt hlutfall kemst á endastöð

Question 3

Himnur eru?

Answer 3

Misgegndræpar!

Question 4

Flutningur yfir himnur er annaðhvort?

Answer 4

Flæði beint í gegnum fitulagið (algengast f. lyf)
- frásogshraði = gegndræpi x stærð yfirb. x styrkfallandi
- Háð fituleysanleika og jónun lyfsins
- Óvirkur flutningur

Flutningur með himnupróteinum
- Virkur flutningur
- Getur mettast
- Samkeppni við önnur efni eða lífefni
- Getur verið gegn styrkfallanda

Question 5

Hver er munurinn á veikri sýru og basa?

Answer 5

Jónuð form lyfjanna flytjast illa yfir himnur en ójónuð vel, A- safnast því fyrir þar sem pH er hátt og BH+ safnast við lágt pH (súrt umhverfi)

Question 6

Hvað er pKa?

Answer 6

pKa er það sýrustig þar sem það er jafn mikið af hlaðna og óhlaðna forminu, ph = pKa

Question 7

Frásogsstaðir eru í:

Answer 7

Meltingarvegi:
- um maga/smáþarma (oral, enteral)
- undir tungu (sublingual)
- í endaþarm (rectal)

Yfir önnur þekjulög
- á húð, í leg, í augu, í nef

Um lungu (inhalation)

Innsprautun
- í eða undir húð (intradermal, subcutaneous)
- í vöðva (intramuscular)
- Í heila og mænuvökva (intrathecal)
- (í æð (intravenous))

Question 8

Hvaða frásogsstaður er mest notaður og af hverju?

Answer 8

• Frásog um maga/smáþarma
  > mest notuð vegna þess að hún er þægilegust fyrir sjúklinginn
  > langversta aðferðin til að taka lyf út frá lyfjahvarfasjónarmiði
  > frásog lítið fyrr en í smáþörmum, tekur tíma að fá áhrif
  > allt til lifrar – ,,first pass” áhrif
  > Sum lyf eyðileggjast t.d. insulín og adrenalín

Question 9

Hvaða þættir eru það sem ákvarða hraða frásogs í meltingarfærum?

Answer 9

• leysni úr lyfjaformi (vatnsleysanleiki) t.d. hvaða salt og kornastærð
• flutningur með flæði eða flutningsferjum
• magatæmingarhraði
• blóðflæði í þarmaslímhúð
• Niðurbrot, umbrot eða oxun í meltingarfærum
• önnur efni í meltingarvegi

Question 10

Hvaða líffæri er efnaskiptamiðstöð og verndar okkur gegn framandi efnum?

Answer 10

Lifrin

Question 11

Hvað frásogum við frá insúlíni?

Answer 11

Amínósýrur

Question 12

Möguleikar lyfja sameinda eftir inntöku

Answer 12

• Skiljast út með saur
• Eyðileggjast eða umbreytast t.d. í meltingarvegi eða þarmavegg
• Frásogast inn í portæðakerfið
• Umbreytast í lifur ,,first pass”
• Dreifast um líkamann
  (Algengt að um 75% lyfs hafi frásogaft á 1-3 klst)

Question 13

Aðrir frásogsstaðir sem hafa engin eða lítil „first pass“ áhrif

Answer 13

Undir tungu: hratt frásog, takmarkaður skammtur, bragð
- Sprengitöflur (nítróglýcerín)

Í endaþarm: óáreiðanlegir skammtar, mikill einstaklingsmunur, notað ef meðvitundarleysi/ógleði er til staðar, börn
- Mörg lyf (ógleðilyf, verkjalyf o.fl.)

Question 14

Frásog um lungu:

Answer 14

Um lungu:
- hröð staðbundin áhrif
- hröð upptaka í almenna blóðrás
- stórt yfirborð og mikið blóðflæði
- þægilegt, en fá lyf til á innúðaformi (utan lungnalyf með staðbundna verkun), möguleiki fyrir lítil peptíð

Question 15

Hvaða þekjulög hafa staðbundin áhrif en frásogast einnig í almenna blóðrás?

Answer 15

Húð, leggöng, augu og nef

Question 16

Frásog um húð:

Answer 16

• frásog hægt og lítið, fá lyf henta en þægilegt fyrir sjúkling, getur ert, frekar dýr lyf
• Staðbundin verkun – húðlyf
• Almenn verkun: t.d. sterk verkjalyf, níkótín

Question 17

Frásog um nefslímhúð:

Answer 17

• Mjög gegndræp (MÞ<1000), hröð áhrif
• Staðbundin verkun – við nefstíflum/ofnæmi
• Almenn verkun: Sum lítil peptíð/hormón

Question 18

Frásog með innsprautun:

Answer 18

• Innsprautun (yfirleitt hraðari áhrif en um maga/smáþarma, sárt, hræðsla, sýkingarhætta):
• Undir húð: sjúklingur getur séð um lyfjagjöf, litlir skammtar, hægt frásog
• Í vöðva: stærri skammta en undir húð og hraðara frásog, þó háð hvar er stungið, þjálfað starfsfólk, tilviljanakennt magn frásogast

Question 19

Frásog með innsprautun II

Answer 19

Í æð: hratt og 100% nýting, möguleg eituráhrif, þjálfað starfsfólk
- Mjög mikið notað og örugg leið innan sjúkrahúsa

Í heila- og mænuvökva (intrathecal), fer framhjá BH-þröskuldi, mjög þjálfað starfsfólk (dýrt), hentar ekki til endurtekinna lyfjagjafa
- Sérstaklega notað fyrir krabbameinslyf sem þurfa að komast yfir BH þröskuld, sýklalyf, deyfilyf

Question 20

Nýting lyfs

Answer 20

Nýting (bioavailability, F) - lýsir magni lyfs í blóði eftir frásog borið saman við gjöf þess beint í æð

Question 21

Hvernig dreifast lyf um líkamann?

Answer 21

Lyf flytjast um líkamann með:
- flæði – yfir himnur, stuttar vegalengdir
- magn flutningi – með vökvakerfum líkamans
Líta má á líkamann sem nokkur vel blönduð hólf, sem skiptast niður af misgegndræpum himnum

Question 22

Flutningur milli hólfa stjórnast af:

Answer 22

Flutningur milli hólfa stjórnast af:
- Gegndræpi himna milli hólfanna
>dæmi: BH þröskuldur hleypir fremur fáum lyfjum í gegn

• Bindingu lyfjanna í hólfunum
  >ræðst t.d. af magni fitu og próteina
• Sýrustigi – pH
  >muna eftir pH gildru
• Fituleysanleika
  >fitusækin lyf safnast upp í fituríkum vefjum

(Vatn er 50-70% líkamsþunga, yfirleitt minna í konum)

Question 23

Þeir þættir sem ráða mestu um dreifingu lyfja eru:

Answer 23

1. Próteinbinding í plasma
   - Meðan lyf er bundið próteinum, hefur það ekki verkun
   - Bindingin hefur mikla þýðingu varðandi dreifingu
   - Dreifing hefur mikil áhrif á helmingunartíma
2. Himnugegndræpi (fituleysanleiki)
3. Binding í vefjum (tissue binding)

Question 24

Prótein binding í blóði

Answer 24

• Binding lyfja við Albúmín er algengust
• Mikil binding - minni dreifing
• Stundum samkeppni um bindistaði ef fleiri en eitt lyf bindast
  > Getur leitt til milliverkana (aðallega háskammta lyf)
• Breyting á bindingu lyfja hefur einkum þýðingu fyrir mikið bundin lyf

Question 25

Hvenær eru lyf virk?

Answer 25

Lyf eru bara virk ef þau eru bundin

Question 26

Blóð-heila þröskuldur

Answer 26

• Mörg lyf fara ekki yfir BH-þröskuld vegna þéttari samskeyta á milli fruma (tight junctions)
  > Bólga getur minnkað þröskuldinn
  > Sum peptíð minnka þröskuldinn, t.d. bradykinin
  > Stress minnkar þröskuldinn

Question 27

Fóstur

Answer 27

• Segja má að fóstur sé enn eitt líkamshólfið
• Gera verður ráð fyrir að öll lyf fari yfir fylgju, nema annað sé vitað
• Helst stór lyf, eða þau sem eingöngu dreifast í plasma sem fara ekki til fósturs

Question 28

Skömmtun lyfja

Answer 28

• mg/kg líkamsþunga
• mg/m2 líkamsyfirborðs
• Misstórt fólk hefur mikinn mun á líkamsvökva, e.t.v. betra samhengi á milli líkamsyfirborðs og vökva en þyngdar og vökva, en erfiðara að mæla yfirborð
• Feitt fólk hefur lægra hlutfall vatns en hærra hlutfall fitu
• Gamalt fólk þarf alltaf minni skammta /kg
• Börn þurfa stundum stærri og stundum minni /kg
• Tíðni skömmtunar stjórnast af helmingunartíma