Lyf gegn taugahrörnun Flashcards
Dæmi um taugahrörnunarsjúkdóma
- Alzheimers og önnur heilabilun.
- Parkinson’s sjúkdómur.
- Ataxia (ekki stjórn á sjálfráðum hreyfingum, ýmsar orsakir t.d. alkohólismi)
- Huntington’s disease.
- Motor neuron disease.
- Multiple system atrophy.
- Progressive supranuclear palsy.
- MS, SMA ofl
Taugahrörnun almennt
- Mikið heilbrigðisvandamál
Áhættuþættir:
– erfðir
– aldur
– lifnaðarhættir - Erfðir skipta yfirleitt litlu máli
- Meðferðarúrræði af skornum skammti
Afhverju deyja taugarfrumur og hvað hjálpar taugafrumum?
Dauði taugafrumna:
- Oxidatíft stress
> Myndun skaðlegra súrefnissameinda sem eyðileggja prótein, fríir radíkalar
- Uppsöfnun innri eiturefna – Bólgur? Taugabólgur?
- Ytri eiturefni, t.d. skordýraeitur
Hjálp taugafrumna:
- tiltektarferli
- aðrar frumur (d. glial cells)
Mispökkun próteina og útfelling
Capherons eru leiðréttingarferlar. Prótein sem er ekki rétt pakkað getur snúið fitusæknum enda út en ekki inn.
Fitusækni endinn sækir í að festast við frumuhimnur og mynda þannig þyrpingu fyrst sem oligomer og síðar sem
frumdauða þó ferli sé ekki að fullu þekkt. Innan frumu er leiðrétt með ´ubiquitination’ reaction – eyðing próteióleysanleg útfelling. Í miðtaugakerfi er þetta þekkt sem amyloid útfellingar. Á endanum leiða þessar útfellingar til na?
Hvað er Alzheimers?
- AD is the most common cause of dementia
> Cognitive impairment
> Functional impairment
> Behavioral symptoms
Hver eru einkenni Alzheimers?
- Minnistap (skammtímaminni) – MCI mild cognitive impairment oft undanfari – fá ekki allir með MCI heilabilun
- Tap á taugfrumum
> kólinergum frumum (Ach) - Heilarýrnun
- Elliskellir (plaques) og flækjur
Greining Alzheimers
- Skimun Mini Mental State Examination, MMSE til á íslensku
- Klínísk einkenni
- Saga
- Endanleg greining gerð með myndgreiningu
Lyfjameðferð við Alzheimers
Meðferð gjarnan skipt í þrjá þætti:
> Lyfjameðferð
> Sálfélagsleg meðferð
> Umönnun
- Lyfjameðferð er einkennameðferð, hafa ekki áhrif á framgang sjúkdóms en geta bætt færni og lengt sjálfstæða búsetu
- Tveir lyfjaflokkar, asetýlkólinesterasahemlar þ.e. lyf sem hamla niðurbroti asetýlkólíns og auka þannig magn þess d. donepezil. Hinn flokkurinn er NMDA viðtakablokki memantine (eitt lyf í flokki)
Hömlun niðurbrots asetýlkólíns - lyfjameðferð
Donepezil
- Verkunarháttur: Sértækur og afturkræfur hemill asetýlkólínesterasa, sem er ríkjandi kólínesterasi í heila. => Asetýlkólin hækkar
- Ábending: Ætlað til einkennameðferðar á vægum til meðalsvæsnum Alzheimers vitglöpum.
- Helstu aukaverkanir: Niðurgangur, ógleði, höfuðverkur
Dugir ekki á seinni stigum sjúkdóms en bætir vitræna getu á fyrri stigum
NMDA - lyfjameðferð
Memantine
- Verkunarháttur: Memantín er spennuháður NMDA-viðtakablokki, með hóflega sækni án samkeppni. Það dregur úr áhrifum óeðlilega hárra gilda glútamats sem geta leitt til starfstruflunar taugafrumna.
- Ábending: Meðferð fullorðinna sjúklinga sem haldnir eru miðlungs til alvarlegum Alzheimers-sjúkdómi.
- Algengustu aukaverkanir: Svefnhöfgi, sundl, jafnvægistruflanir, háþrýstingur, höfuðverkur – gott að byrja á hálfum skammti
- Bætir daglega færni og verkar oft vel á hegðunareinkenni
Hvað er Parkinsons?
- PD is recognised as the second-most common neurodegenerative disorder
- Approximately 6 million people are diagnosed with
- Parkinson’s disease (PD) worldwide
- In Europe, there are an estimated 1.2 million people with PD
- PD affects 1–2 per 1,000 of the population
- PD affects 1% of the population over the age of 60, but is rare in individuals younger than 50 years
- The prevalence of PD rises with age, and in the oldest age groups, PD reaches a prevalence of approximately 4%
Áhættuþættir Parkinsons
- aldur
- kyn (kk)
- gen
- pesticide exposure
- mjólkurvörur
- melanoma
- heila trauma
Hver eru fjögur kjarnaeinkenni í Parkinson sjúkdómi?
- Hreyfitregða í sjálfráðum hreyfingum, erfitt að byrja og enda hreyfingar
- Hvíldarskjálfti
- Vöðvastirðleiki
- Oft skerðing á vitsmunalegri getu
Hver eru fyrstu einkenni Parkinsons?
- Oft að bara önnur hönd sveiflast við gang (hin „gleymist“)
- Skref farin að styttast og framhallandi gangur
- Dettni
- Þunglyndi eða hægðatregða stundum fyrstu einkenni
Hver eru hliðareinkenni Parkinsons?
- Hreyfitruflanir:
> Tvísýni, ósjálfráðar andlits- og munnhreyfingar, talörðugleikar. - Vöðvaspenna og stöðutruflanir:
> Vöðvaverkir í hnakka og öxlum, krampi í magavöðvum, beygð líkamsstelling. - Tengsl við umhverfið:
> Svimi, framtaksskortur, nauðsyn á utanaðkomandi örvun, þunglyndi, þreyta, svefnleysi. - Truflun á sjálfsstjórn innri líffæra:
> Skert lyktarskyn, munnvatnsrennsli, munnþurrkur, aukin sýrumyndun í maga, hægðatregða. Líka breytingar í öðrum kerfum en dópamíniska
Hver er meingerð Parkinsons og meðferð?
- Meingerð eins og áður var lýst er hrörnum í sortukjarnanum (SN substantia nigra) og taugum tengdum honum. Þetta veldur dópamínskorti í hreyfikerfinu.
- Aðalmeðferð er einkennemeðferð sem byggist á að bæta skort eða líkja eftir áhrifum DA dópamíns
> Forlyf DA sem brotna í dópamín í líkamanum, bæta upp magn DA
Dópamín agonistar (sækni og virkni) sem líkja eftir áhrifum DA
Niðurbrotshemlar DA, blokka ensímniðurbrot á dópamíni og auka þannig magn DA í umferð (hafa sækni í ensímið en ekki virkni – antagónistar)
Lyf gegn Parkinsons
- Forlyf DA, dæmi levodopa – Madopar ®
- Dópamínagónistar – d. pramipexole
- Niðurbrotshemlar DA, dæmi MAO-B hemlar, rasagiline og selegilline og svo COMT hemill - entacapone
- Forlyf dópamíns
- Levodopa (Madopar, Sinemet, Stalevo (blanda/COMT))
- Ábending: Parkinsonsveiki og parkinsonlík sjúkdómseinkenni, önnur en af völdum lyfja. Taka 30 mín fyrir máltíð
- Algengustu aukaverkanir: hjartsláttaróregla, höfuðverkur, réttstöðuþrýstingsfall, rugl, þunglyndi
- Veldur ofhreyfingum í háum skömmtum, sjúklingi líður samt vel
- Lyfhrif minnka með tímanum, oft ekki fyrsta meðferð
- Byrjað að gefa 3svar á dag en getur farið í 7-8 skipti
- Dópamínagonistar
- Pramipexole (ropinrole líka DA agonisti)
- Verkunarháttur: Dópamínörvi sem binst við dópamínviðtaka
- Ábending: til meðferðar á einkennum Parkinsonsveiki (idiopathic Parkinson’s disease), eitt sér (án levódópa) eða í samsetningu með levódópa, þ.e. allan sjúkdómsferilinn og fram á seinni stig þegar áhrif levódópa dvína eða verða óstöðug og lyfhrif verða sveiflukennd.
- Algengustu aukaverkanir: ofskynjanir, mikillsvefnhöfgi/svefndrungi, sundl – ógleði, stundum einkenni spila- og kynlífsfíknar.
- Fráhvarfseinkenni ef hætt meðferð
- Hafa fastari og lengri bindingu en dópamín, gefið 3svar á dag
- Niðurbrotshemlar
- MAO-B hemlar (rasagiline, selegiline)
- Verkunarháttur: öflugur, óafturkræfur, sértækur - MAO-B-hemill, sem getur valdið aukningu á utanfrumuþéttni dópamíns í rákakjarna (corpus striatum).
- Ábending: til meðferðar við Parkinsonssjúkdómi af óþekktum uppruna í einlyfjameðferð (án levódópa) eða viðbótarmeðferð (með levódópa) hjá sjúklingum sem eru með sveiflur eftir síðasta skammt
- Helstu aukaverkanir: þolist vel, hreyfitruflun algengust
- Kostur að lyfið verkar allan sólahringinn, hjálpar með svefn, morgunstirðleika, næturþvaglát
- Entacapone (Comtess®, í blöndu með levodopa = Stalevo®)
- Verkunarháttur: sértækur COMT-hemill sem hefur einkum útlæga verkun og var hannaður til samtímis notkunar með levodopalyfjum
- Ábending: Viðbótarmeðferð við Parkinsonssjúkdómi
- Helstu aukaverkanir: hreyfitruflun, ógleði
- Helst notað til að hamla niðurbroti levodopa
Klínískir punktar
- Hveitibrauðsdagar í upphafi meðferðar, er eins og myndist þol en getur verið tengd framgangi sjúkdómsins. Því hefur levodopa verið sparað stundum í upphafi og byrjað á dópamín agonistum – skiptar skoðanir
- Þegar sjúkdómur ágerist þarf að stytta bil milli lyfjaskammta af levodopa og beita fjöllyfjameðferð
- Ef morgunstirðleiki, nota lyf með sólahringsverkun t.d. rasagiline
- Apomorfin stundum notað ef það er „freezing of gate“ = þegar fólk frýs - stungulyf
Önnur meðferð - framtíðin
- Rafskaut í heila – mjög mikil nákvæmni og þarf að stilla
- Stofnfrumur græddar í sortuvef - Substantia nigra (tilraunastigi)
- PD er líklega samheiti yfir líka sjúkdóma sbr. heilabilun (Alzheimer, æðavitglöp ofl), meðhöndlun þarf því mögulega að vera sérsniðin af hverju afbrigði
Utanstrýtueinkenni sem aukaverkun af geðrofslyfjum
- Utanstrýtueinkenni samanstanda af
> acute dyskinesias and dystonic reactions (hreyfitruflanir með vöðvaspasma)
> tardive dyskinesia (blikka augum, reka út úr sér tunguna)
> Parkinsonism (PD lík einkenni)
> akinesia (frjósa)
> akathisia (hvíldaróþol, innri spenna)
> neuroleptic malignant syndrome (hættulegt! hár hiti, vöðvastirðleiki, rugl, flökt á blþr. hjartsláttur) - Lækka skammt
- Skipta um lyf
- (Meðhöndla aukaverkanir með öðru lyfi (trihexyphenidyl – Artane))
