Vítamín OG A-VÍTAMÍN Flashcards
Vítamín - skilgreining
Lífsnauðsynlegt lífrænt efni úr fæðu sem nauðsynlegt er í litlu magni fyrir efnaskipti, starfsemi líkamans.
- Fyrirfinnast í flestum fæðutegundum
Hvað gæti gerst við of litla inntöku?
En of mikla?
Of litla: skortur eða hörgulsjúkdómur
Of mikla: eitrun
Hver eru fituleysin vítamín?
En vatnleysin?
Fituleysin: A, D, E, K
Vatnleysin: B og C
Hvað getur gerst við A-vítamínskort?
A-vítamín skortur er helsta ástæða blindu í heiminum
Fituleysin vítamín - Er mikilvæg fyrir…..
…. vöxt og viðhald líkamans
Fituleysin vítamín - Hvar eru þau geymd og hvernig eru þau flutt?
Eru geymd í lifur og fituvef
- mörg þurfa flutningsprotein til flutnings í blóði
Fituleysin vítamín - útskilnaður
útskiljast ekki auðveldlega úr líkamanum eftir að þau hafa verið frásoguð
- Safnast upp í lifur og fituvef ef um ofgnótt er að ræða
geta valdið eitrunaráhrifum ef tekin í miklu magni
- Hægt er að komast af án þeirra í langan tíma ef nægar birgðir eru í líkamanum
Fituleysin vítamín - Hvenær koma skortseinkenni fram ?
1-2 ára fyrir fullorðna, skemur fyrir börn
Fituleysin vítamín - Hvernig matvælum finnast þau í?
Er aðallega að finna í matvælum sem innihalda fitu á einhverju formi
Hvaðan fáum við D-vítamín?
Feitur fiskur
- 12-14 µg/100g
- uþb 20 µg í 150g (algeng skammtastærð)
D-vítamínbætt léttmjólk
- 10 µg / L
- 2 µg í 200g (algeng skammtastærð )
Einstaklingar sem ekki taka lýsi eða fæðubótarefni sem gefa D-vítamín fá mjög lítið D-vítamín úr fæðunni –> uþb 2,5-5 µg/dag
Hvernig stuðlum við að góðum D-vítamínhag?
Nauðsynlegt að taka inn D-vítamín sem fæðubótarefni, annaðhvort lýsi eða töflur (sérstaklega yfir vetrartímann).
D-vítamín ráðlagt sem fæðubótarefni alla ævi frá 2ja vikna aldri. Eina næringarefnið sem ráðlagt er sem fæðubótarefni fyrir allan almenning.
Hvernig er D-vítamínhagur metinn?
Stuðst er við eftirfarandi styrk - 25-OHD
- 50 nmól/L (20ng/ml): fullnægjandi styrkur 25OHD (fullnægjandi til að viðhalda góðri beinheilsu)
- 30-49 nmól/L (12-19,6 ng/ml): ófullnægjandi styrkur 25OHD
- < 30 nmól/L (20ng/ml): D-vítamínskortur
Sumir telja blóðstyrk yfir 75 nmol/L vera æskilegan og skilgreina styrk 25OHD undir 50nmól/L sem D-vítamínskort
D-vítamín - Hver eru viðmið fyrir einstaklinga á aldrinum 11-70 ára ?
RDS er 15 µg/dag (600AE)
- Dugar fyrir flesta heilbrigða einstaklinga til að viðhalda 25OHD um 50 nmól/L
(UL) - Efri mörk neyslu
Óæskileg áhrif gætu farið að koma fram við neyslu umfram 100 µg/dag (4000 AE)
(LI) - Lægri mörk neyslu
líkur á skortseinkennum aukast verulega < 2,5 µg/dag
D-vítamín - Vegna óvissu voru efri mörk hættulausrar neyslu sett við ……
1. fullorðnir og 11-17 ára
2. börn 1-10 ára
3. ungbörn 0-12 mán
- 100 µg/dag (4000 AE)
- 50 µg/dag (2000 AE)
- 25 µg/dag (1000 AE)
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Meðalneysla á D-vítamíni úr fæðu (án lýsis) er tæplega…?
5 míkrógrömm á dag
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Meðalneysla úr fæðu af viðbættum fæðubótarefnum gefa að meðaltali…. ?
21 míkrógramm á dag
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- RDS D-vítamíns fyrir:
1. 18-70 ára ?
2. 71 og eldri ?
- 15 míkrógrömm
- 20 míkrógrömm
Hvert er hlutverk K-vítamíns?
- Gegnir hlutverki blóðstorku
- Nauðsynlegt fyrir virkjun nokkurra blóð-storkuproteina, meðal þeirra er pró-þrombín
- Ef eh storkuþáttinn vantar, veldur það blæðingu
Hvað gerist ef K-vítamín í blóði er lágt ?
Aukin hætta á beinbrotum
Án K-vítamíns…..
… myndast óeðlilegt protein sem ekki getur bundið kalsíum
Vatnleysin vítamín - almennt
- Vatnleysin vítamín frásogast auðveldlega í þarminum en skiljast líka auðveldlega út um nýru
- B-vítamín taka öll á einn eða annan hátt þátt í orkuefnaskiptum (kóensím)
- Nokkur B-vítamín mikilvæg fyrir eðlilega blóðmyndun (fólsýra, B12 og B6)
- Hitameðferð, ljós og geislun eða geymsla getur dregið verulega úr magni sumra vtanleysanlegra vítamína í mat (á sérstaklega við um C-vítamín, þíamín og ríbóflavín)
B1-vítamín (thiamine) - Hjá hverjum sést tíamín skortur helst?
Skortur á Tíamíni er að finna hjá allt að 80% fullorðinna með langvarandi áfengisneyslu og algengara hjá þeim sem eru með langt genginn lifrar sjúkdóm.
Hversu mikið af Tíamíni ætti að gefa fullorðnum með langvarandi áfengisneyslu?
Sem fyrirbyggjandi ráðstöfun á að gefa 100 mg af tíamíni til inntöku á dag handa öllum fullorðnum með langvarandi áfengisneyslu.
Sjúklingar sem eru lagðir inn vegna áfengisfráhvarfs fá venjulega 100 mg af þíamíni á dag.
Hvað er Wernicke-Korsakoff syndrome?
Sjúkdómur meðal alkóhólista sem kemur fram við þíamínskort
Hvað gerist þegar það er fólsýru/fólat skortur?
Megaloblastic anemia
- slappleiki, þunglyndi, pirrinugr, gleymska, svefntruflanir
Truflun á DNA myndun
- Hefur fyrst áhrif á staði þar sem frumuskipting er hröð
Neural tube defects (spina bifida) - Fólsýra/fólat mikilvæg fyrir fósturþroska
- RDS fyrir konur hér á landi?
Mikilvægast í upphafi meðgöngu, jafnvel áður en konan veit að hún er ófrísk. Getur komið í veg fyrir spina bifida í fóstri
- RDS 400µg /dag (500 µg/dag á meðgöngu)
í hvaða matvælum finnum við fólat?
grænmeti, hnetum, baunum, sumum tegundum ávaxta og morgunkorni
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Meðalneysla á B-vítamínu fólat, undir eða yfir ráðleggingum?
- Meðalneysla á B-vítamíninu fólati er undir ráðleggingum, sérstaklega meðal kvenna.
- Um helmingur kvenna nær ekki meðalþörf (200 µg/dag) fyrir vítamínið úr fæðunni einni saman og 34% karla
- þegar fæðubótarefni reiknast með niðurstöðum fyrir konur á barneignaraldri, ná 30% þeirra ráðlögðum dagskammti.
- Í heildina taka 12% kvenna á barneignaaldri inn fólat sem fæðubótarenfi
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Hver var meðalneysla á C-vítamíni?
79 mg/dag
- var 102 mg/dag í síðustu könnun og hefur því minnkað um 23%
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Til hvers er C-vítamín mikilvægt?
Til að mynda bandvef (kollagen) í líkamanum og ýmis hormón og boðefni fyrir heila og taugakerfið
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Hver er RDS af C-vítamíni?
75 milligrömm á dag
Landskönnun á mataræði íslendinga 2019-21
- Meðalþörf kk og kvk
KK: meðalþörf kk er 60mg/Dag og eru um 40% karla undir því viðmiði
KVK: Meðalþörf kvk er 50 mg/dag og eru 26% kvenna undir því viðmiði
Skortur á B12 getur komið fram vegna ?
- Vantar R-protein
- Búið að fjarlægja ileum eða maga
- Ofvaxtar baktería í maga
- Langvarandi notkunar sýrubindandi lyfja
- Atophic gastritis (Aldurstengdar breytingar í meltingarvegi)
óalgengara að skortur komi fram vegna ónægrar neyslu, nema ef einstaklingar hafa veirð lengi á vegan fæði án þess að nota B12 bættar vörur eða bætiefni
B6-vítamín - efri mörk neyslu fyrir:
1. 7-17 ára
2. fullorðna
- 10-20 mg/dag
- 25 mg/d
B6-vítamín - einkenni skorts og eitrunar
Skortur er sjaldgæfur: slappleiki, pirringur, svefnleysi, blóðleysi, þunglyndi ofl
Eitrun: getur valdið óafturkræfum taugaskemmdum, magaónot, höfuðverkur, syfja.
Hver eru virk form A-vítamíns í líkamanum?
- Retinol
- Retinal
- Retinoic acid
Aðallega geymt í lifur
Hver er forveri A-vítamíns?
beta- Karótín
A-vítamín: Matur
1. í hvaða mat úr dýraríki er Retinól?
2. Karótenóíð í jurtum, rauð og gul litarefni
- Lifur, fiskilifrarolíur, mjólk, mjólkurafurðir, smjör, eggjarauður
- Gulrætur, rauð paprika, sætar kartöflur, spínat, brokkolí
Hvað er náttblinda og hverju tengist það?
Náttblinda er fyrsta einkenni skorts á A-vítamíni
- Sjónhimnan (retina) fær ekki nóg retinal tila ð koma í stað þess sem tapast
- Einstaklingur tapar hæfileikanum til að ná strax aftur sjón eftir að vera blindaður með snöggu ljósi í náttmyrkri eða hættir að sjá í myrkri
A-vítamín og þekjuvefur
A-vítamín stuðlar að sérhæfingu þekjuvefsfrumna og slímkirtilsfrumna (goblet cells, einfrumu kirtlar sem mynda og losa slím). Viðhald heilbrigðs þekjuvefs vegna mikilvægis við frumuskiptingu
þekjuvefur þekur allt yfirborð líkamans
- húð, munnur, magi, þarmar, lungu, þvagrás og þvagblaðra, leg og leggöng, augnlok.
A-vítamínskortur og ónæmiskerfið
- skortur leiðir til þurrs og óvirks þekjuvefs
- örverur eiga greiða leið í líkamann
- öndunarfæri, slímhimnur og húð sérstaklega viðkvæm
- minnkuð myndun á T-eitilfrumum eykur á vandann
- Fólk með skort verður viðkvæmt fyrir sýkingum
- Börn í hættu á að fá niðurgang, öndunarfærasýkingar og mislinga
- Getur leitt til dauða
- Í þróunarlöndunum valda mislingar dauða allt að 2 milljóna barna á ári
A-vítamín og æxlun
- hlutverk í KK?
- hlutverk í KVK?
KK: hlutverk í myndun sáðfrumna
KVK: styður frjósemi, etv með því að viðhalda slímhúðmyndun í æxlunarfærum
A-vítamín - bein og vöxtur
- Nauðsynlegt fyrir vöxt beina
- skortur á A-vtíamíni veikir bein, þau verða einnig þykkari en eðlilegt er
- Í beinvexti gegnir A-vítamín hlutverki við að eyða þeim hluta beina sem ekki er þörf á svo þau geti lengst frekar.
Skortur á A-vítamíni í Vesturlöndum
- hverjir eru í hættu á skorti?
- Fyrirburar í hættu þar sem þeir hafa ekki birgðir af A-vítamíni í lifur
- Fátækir í hættu, sérstaklega börn og eldra fólk
- Sjúklingar með lifrasjúkdóma (alkóhólistar)-skert geta til að geyma A-vítamín
- Einstaklingar sem taka lyf sem hindra upptöku fitu
- Einstaklingar með skerta fituupptöku t.d vegna langvarandi niðurgangs, glútenóþols, Chron’s sjúkdóms, cystic fibrosis
- Lystarstol
Hver er aðal ástæða A-vítamínskorts?
Lítið magn í fæðu (uppistaða t.d hrísgrjón)
Lítið bioavailability A-vítamíns í boði (grænmeti)
Eituráhrif A-vítamíns
- þegar öll bindiprotein A-vítamíns eru full og frítt A-vítamín ræðst á frumur
- Ef einstaklingur tekur stóra skammta af A-vítamíni eða lýsi
- Stórir skammtar af A-vítamíni (retinóli) á meðgöngu getur aukið líkur á fósturláti eða vansköpun
- Börn mjög viðkvæm því þau þurfa minna og eru næmari
Eituráhrif A-vítamíns - einkenni
- flökurleiki
- uppköst
- kviðverkir
- niðurgangur
- höfuðverkur
- lystarleysi
- þyngdartap
- lifraskemmdir
- húðþurrkur
Eituráhrif A-vítamíns - RDS barnshafandi kvenna á norðurlöndum
þeim er ráðlagt að fá ekki meira en þrefaldan ráðlagðan dagsskamt af A-vítamíni (UL 3000 míkrógr/dag), taka frerkar beta-karótín eða retinól
Afhverju getur beta-karótín ekki valdið eituráhrifum?
Umbreyting beta-karótíns í líkamanum er ekki það virk að hún leiði til eituráhrifa af völdum of mikils A-vítamíns
Hvar er beta-Karótín geymt og hvað gerist við of mikla neyslu?
Geymt í fitu undir húð.
Mjög mikil neysla getur gert húðina appelsínugula
- Mjög mikil neysla beta-karótíns í töflum getur haft skaðleg áhrif
Hvað gera Karótenóíð?
- Hafa andoxunarvirkni
- Efla ónæmiskerfið
- Áhrif á sjón (lúteín og zeaxantín)
Karótenóíð - Tengsl við krabbamein
Karótínrík fæða virðist minnka hættu á ákv krabbameinum
- Lýkópen (tómatar og tómatavörur) tengt minni hættu á blöðruhálskirtilskrabba
- Lúteín, Zeaxatín, alfa-karótín og lýkópen gætu minnkað hættu á lungnakrabba
- alfa og beta-karótín, lúteín og zeaxantín gætu minnkað hættu á brjóstakrabbameini
- Beta-karót´ni í töflum gæti aukið hættu á lungnakrabba
