Stein og snefilefni

Question 1

Vatn ,,gleymda’’ næringarefnið

Answer 1

• Lífsnauðsynlegt næringarefni
• Electrolytar uppleystir í vatninu í líkamanum (rétt jafnvægi milli vatns og elektrólyta mjög mikilvægt)
• Maðurinn getur aðeins lifað fáa daga án vatns

Question 2

Hversu mikil % af líkamsþyngdinni er vatn?

Answer 2

um 50-70% af líkamsþyngdinni
- Grannvaxið fólk hefur hlutfallslega meira af vökva
- Vöðvamassi er nær 3/4 vatn
- Fituvefur er um 10% vatn

Question 3

Hver er vökvaþörf KK og KVK á dag?

Answer 3

KK: 3,7 L
KVK: 2,7 L

um 20% af vökvainntöku á dag kemur frá mat, restin frá drykkjum

Question 4

Hversu mikið af vökvatapi fer með uppgufun?

Answer 4

Vökvatap með uppgufun er undir venjulegum kringumstæðum u.þ.b 100ml/dag.
- Við erfiðar æfingar eða í miklum umhverfishita allt að 1-2 L/dag

Question 5

Vatns og elektrólýtajafnvægi
- Hvernig er hægt að bæta það upp ef sölt tapast í líkama?

Answer 5

með mat og drykk

Question 6

Líkaminn hefur margskonar stjórnunar-mekanisma til að tryggja að styrkur allra efna hadist í ákv jafnvægi
- Á hvaða 2 stöðum er stjórnunin aðallega?

Answer 6

• Meltingarvegi: taka upp minna/meira af söltum úr mat og drykk
• Nýrum: skilja út minna/meira af söltum í þvagi

Question 7

Hvað veldur þorsta?

Answer 7

• Aukinn styrkur í vökva sem leikur um osmoreceptora í undirstúku
• Minnkað blóðrúmmál og blóðþrýstingur
• Aukið angiotensin II
• Munnþurrkur og þurrkur í himnum í vélinda

Question 8

Hvað hindar t.d ADH myndun ?

Answer 8

Koffín og alkóhól

Question 9

Væg ofþornun veldur…?

Answer 9

• þorsta
• slappleika
• þurrk í slímhimnum
• Svimatilfinningu
• Höfuðverk

Question 10

Hvað eru Steinefni (major minerals)?

Answer 10

Ólífræn efni sem finnast í líkamanum í magni sem er MEIRA en 5g - líkaminn þarf meira en 100mg á dag
- Na, K, Ca, P, Mg, S, Cl

Question 11

Hvað eru Snefilefni (trace minerals)?

Answer 11

Ólífræn efni sem finnast í MINNA magni í líkamanum - líkaminn þarf minna en 100mg á dag
- Fe, Se, I, Zn, Cu, Co, Cr, Mn, Mo, F

Question 12

Hvað hefur áhrif á styrk næringarefna í matvælum?

Answer 12

Magn snefilefna (og eftir atvikum annarra efna) í mat fer eftir magni í jarðvegi og æti dýra
- Dæmi: Selen, Joð og omega 3 fitusýrur
- Magn í fæðu úr jurtaríkinu (og dýraríkinu) getur verið mjög breytilegt

Question 13

Lífaðgengi (bioavailability)
- Hvernig frásogast efnið?
- Hvernig nýtist það í líkamanum?

Answer 13

Líkaminn frásogar mun lægra hlutfall af stein- og snefilefnum en af vítamínum
- Ástæðan er sú að eftir að efnin hafa frásogast er erfitt fyrir líkamann að losna við þau
- Frásogið fer oft eftir þörf líkamans fyrir efnið
- Víxlverkanir eru algengar (t.d járn, sink og kalk)
- Önnur efni í matnum t.d trefjar og oxalat, geta minnkað frásog

Question 14

Hvaða þættir hafa áhrif á lífaðgengi? - nefna dæmi

Answer 14

• Polyphenols (t.d te og kaffi)
• Oxalate (t.d grænmeti)
• Önnur efni sem keppast um frásog (t.d fæðubótaefni, mjólkurofneysla)
• Sýrustig í meltingarvegi (t.d sjúklingar, frásogið getur verið skert við ákv aðstæður)
• Þarfir einstaklings (T.d barnshafandi konur og börn í vexti)
• Trefjar (t.d heilhveiti)
• Phytate (t.d heilhveiti)

Question 15

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Natríum

Answer 15

• Natríum er annar hluti matarsalts (natríumklóríð) og er 39,3% af þyngd þess. þá er natríum einnig hluti af ýmsum aukaefnum sem notuð eru í mat
• Natríum er því bætt við flestan mat, ýmist í matvælaframleiðslu eða matreiðslu.
• þarf að taka niðurstöður fyrir natríum með fyrirvara, og gera má ráð fyrir að neyslan sé nokkuð hærri en niðurstöðurnar gefa til kynna.

Question 16

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Meðalneyslan á salti (natríum) hjá kk og kvk
- Hver er æskileg neysla af matarsalti á dag?

Answer 16

• Meðalneyslan samsvarar um 6,7 g af salti (2,7 g af natríum) á dag hjá konum.
• Meðalneyslan samsvarar um 9,0 g af salti (3,6 g af natríum) á dag hjá körlum.

Samkvæmt ráðleggingum um mataræði er æskilegt að neysla matarsalts sé undir 6 grömmum á dag.

Question 17

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Hvaðan kemur natríum íslendinga?

Answer 17

• Tæplega 60% af natríum (salti) í fæði landsmanna kemur úr brauðum, kjötvörum og kryddblöndum

Question 18

Hlutverk D-vítamíns við kalkfrásog

Answer 18

Aktívur flutningur Ca2+ er háður styrk 1,25 (OH)2 D-vítamíni í blóði
- 1,25 (OH)2 D-vítamín stýrir framleiðslu á Calbindin sem bindur Ca2+ á frumuyfirborði og flytur gegnum þarmavegginn.
- Skýrir afhverju þörf fyrir Ca2+ er minni ef D-vítamíninntaka er nægjanleg

Question 19

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Meðalneysla á kalki

Answer 19

• Meðalneysla á kalki (kalsíum) minnkaði frá síðustu könnun - um 2% (minni mjólkurneysla)
• Var 923 mg/dag í síðustu könnun - núna 907 mg/dag

Question 20

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Karlar
- Konur

Answer 20

Ráðlagður dagskammtur er um 800 mg af kalki á dag
- 72% karla ná ráðlögðum dagskammti af kalki á dag
- 46% kvenna ná ráðlögðum dagskammti af kalki á dag. Meðal kvenna fær yngsti aldurshópurinn mest af kalki, en 67% ná ráðlögðum dagskammti

Question 21

í hvaða matvælum er mest af járni?

Answer 21

Mest í kjöti og fiski. Talsvert í baunum, þurrkuðum ávöxtum, dökkgrænu grænmeti, ýmsu kornmeti og eggjum.

Question 22

Tvenns konar járn í matvælum:

Answer 22

Hem-járn (frásogast betur)
Hemfrítt-járn

Question 23

Hvaða járn keppa um frásog í þörmum?

Answer 23

Ca, Zn og Fe

Question 24

Járnbúskapur - minnkaðar birgðir

Answer 24

S-ferritín er mælikvarði á birgðirnar

Question 25

Járnbúskapur - Minni flutningur

Answer 25

• Styrkur S-transferrin viðtaka eykst ef járn er af skornum skammti
• Transferrin mettun minnkar
• Protoporphyrin (forvera Hb) eykst

Question 26

Járnskortur - Blóðleysi

Answer 26

• Hemoblobin (Hb) og hematocrit (styrkur RBK í blóðinu) minnka
• Microcytisk anemía
• Yfirleitt eru nokkrir mælikvarðar notaðir saman við mat á járnbúskap

Question 27

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Járnneysla

Answer 27

• Járn er mikilvægt næringarefni fyrir súrefnisflutnig í blóðinu, ónæmiskerfið og einnig heila- og taugaþroska barna
• Neysla járns var 10,9 mg í síðustu könnun - nú 9,1 mg

Question 28

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Járnneysla og konur

Answer 28

• Minni neysla sást hjá konum á barneignaraldri, eða 8,9 mg/dag nú borið saman við 10,3 mg/dag í síðustu könnun.
• RDS er hærri fyrir konur á barneignaraldri (15 mg/dag) en aðra fullorðna (9 mg/dag) en engin kona náði því viðmiði

Question 29

joðskortur og meðganga

Answer 29

Jafnvel vægur joðskortur (lágur styrkur í þvagi eða inntaka) móður á meðgöngu hefur verið tengdur við lakari frammistöðu barna á greindarprófum

Question 30

Hvert er viðmið WHO fyrir barnshafandi konur median Urine lodine Concentration (UlC) ?

Answer 30

(UlC) 150 - 249 µg/L

Question 31

Landskönnun á mataræði Íslendinga 2019-21
- Joðneysla

Answer 31

• Um 1/4 þátttakenda nær ráðlögðum dagskammti af joði, sem er 150 µg/dag
• Meðaljoðneysla er undir ráðlögðum dagskammti hjá 80% kvenna og 60% karla, en 24% kvenna í yngsta aldurshópnum eru undir lágmarksþörf á joði (70 µg)