Kolvetni og trefjar

Question 1

Hvað er Kolvetni margar kkal / g?

Answer 1

4 kkal / g

Question 2

Hvað eru kolvetni (Carbohydrates, CHO) ?

Answer 2

Kolvetni eru lífræn efni sem hafa það sameiginlegt að vera byggð úr (CH2O)n

• Lífsnauðsynleg næringarefni
• Helsta orkuuppstretta líkamans
• Löng hefð fyrir notkun
• Ódýrt fæði
• Einföld geymsla
• Auðvelt fyrir líkamann að brenna kolvetni

Question 3

Hvernig er kolvetni flokkuð?

Answer 3

Eftir hæfni til meltingar og frásogs í smábörmum mannsins
- alfa-tengi: orkugefandi kolvetni (meltingarensím kjlúfa alfa-tengi)
- beta-tengi: trefjar ( meltingarensím kljúfa EKKI beta-tengi

Question 4

Einsykrur - mónósakkaríð - 1 tegund sykra
- Nefnið dæmi

Answer 4

• Glúkósi (þrúgusykur)
• Frúktósi (ávaxtasykur í ávöxtum)
• Galaktósi

Question 5

Tvísykrur - dísakkaríð - 2 sykrur saman
- nefnið dæmi

Answer 5

• Súkrósi: glúkósi + frúktósi (t.d í hvítum sykri, púðursykri, sírópi)
• Laktósi: glúkósi + galaktósi (mjólkursykur - í mjólk og mjólkurafurðum)
• Maltósi: glúkósi + glúkósi

Question 6

Fásykrur - ólígósakkaríð
- Hversu margar sykrur eru í fásykrum?
- í hvaða matvælum?
- Getur líkaminn brotið það niður?

Answer 6

3-10 einsykrur
- Ólígósakkaríð eru fyrst og fremst í baunum og linsubaunum.
- Líkaminn getur EKKI brotið niður fásykrur en bakteríur í meltingarvegi brjóta þá niður og mynda gas
- Móðurmjólk inniheldur >100 mismunandi fásykrur (gegna svipuðu hlutverki og trefjar fyrir fullorðna, vernda gegn sýklum)

Question 7

Fjölsykrur - pólýsakkaríð
- hversu margar saman?
- dæmi um fjölsykrur

Answer 7

Geta verið uppbygð af þúsundum sykureiningum, einsykra sem eru tengdar saman með efnatengjum.
- Sterkja (alfa-tengi)
- Glýkógen (alfa-tengi)
- Trefjar (beta-tengi)

Question 8

1. Hvað er sterkja og í hverju er það?
2. Hvað er resistant starch?

Answer 8

1. Amylópektín (alfa-1,4 og alfa-1,6) og amylósi (alfa-1,4)
   - korn og mjöl og matvæli sem unnin eru úr því, t.d pasta, brauð og grautar
   - Kartöflur, hrísgrjón
   - Rótargrænmeti
   - Baunir og linsubaunir
   - svolítið í öðru grænmeti og ávöxtum
2. Hluti sterkju meltist ekki og kallast Resistant Starch

Question 9

Glýkógen
- hvar finnst það
- hvar er það geymt
- hvert er hlutverk þess?

Answer 9

• Finnst í litlu magni í kjöti (nýru, hjörtu og lifur)
• Kolvetnaforði líkamans í lifur og vöðvum (kolvetnaforðar eru litlir (2000 kkal))
• Heldur blóðsykri stöðugum

Question 10

Trefjar
- Hvað eru trefjar?
- Hvar finnst það ?
- Hvernig eru þær flokkaðar?

Answer 10

Hlutar jurtafruma sem EKKI eru brotnir niður af ensímum í smáþörmum mannsins - nýtast því ekki (eða lítið) sem orka, 2 kcal/g
- Bakteríur í ristli brjóta niður að hluta til
- Finnast í mat úr jurtaríkinu (ávöxtum, grænmeti, baunum, linsum, heilu korni)
- Trefjar eru breytilegar að gerð, flokkaðar eftir byggingu eða leysanleika þeirra í vatni

Question 11

Trefjar - flokkun eftir byggingu

Answer 11

• Ómeltanleg sterkja (resistant starch)
• Sellulósi
• Hemisllulósar
• Pektín, gums, mucilages
• beta-Glucans
• Lignín

Question 12

Hvað er:
1. Sellulósi
2. Hemisellulósar
3. Pektín, gums, mucilages
4. beta-Glucans
5. Lignín

Answer 12

1. Langar sterkar beta-1,4 keðjur úr glúkósa (10.000 einingar)
2. Blandaður hópur fjölsykra (t.d klíð, husk)
3. Fjölsykrur sem mynda gel, sultugerð (t.d í eplum, sítrónum, appelsínum)
4. glúkósaeiningar, beta 1,4 og beta 1,3 keðjur, vatnleysanlegt (t.d bygg, hafrar)
5. Ekki kolvetni (sérstaklega í berjum, sesam- og hörfræjum)

Question 13

Trefjar - flokkun eftir leysanleika í vatni
- Vatnleysanlegar
- Óvatnleysanlegar

Answer 13

Vatnleysanlegar: Eru aðallega að finna í ávöxtum, höfrum, byggi og rúgi auk bauna og linsa.
- Gúmmíefni, pektín, sumir hemisellulósar og slímsykrur (geylmyndandi), beta-glucan

Óvatnleysanlegar: Eru aðallega að finna í hveitiklíði (heilhveiti), kornklíði, heilkornabrauðum, morgunkorni og grænmeti
- Sellulósi, margir hemisellulósar, lignín

Question 14

Hvert er hlutverk kolvetna í líkamanum?

Answer 14

• Orkugjafi
• Byggingarefni (niðurbroteni kolvetna notuð í myndun amínósýra. Glýceról. Kjarnsýrur (DNA, RNA))
• Eiturefnaútskilnaður - glúkúróníksýra

Question 15

Efnaskipti glúkósa

Answer 15

Glúkósi - orkugjafi í frumum
- Orkugjafi fyrir flestar frumur líkamans
- ,,Preferred fluel’’ fyrir heila (140 g/dag), RBK, taugakerfið, fylgju og fóstur

Question 16

Skortur á kolvetnum
1. Hvenær gerist það ?
2. og hvað gerist í kjölfarið?

Answer 16

1. Fasta, svelti, sykursýki, Atkins-/lágkolvetnakúr
2. • Losun glúkósa úr glýkógenbirgðum
     - niðurbrot vöðvapróteina til að búa til glúkósa
     - líkaminn myndar ketóna úr fitusýrum

Question 17

Neysla á kolvetnum umfram þörf

Answer 17

Glúkósi –> glýkógen í lifur og vöðvum
Glúkósi –> Fita
Glúkósi –> ekki lífsnauðsynlegar amínósýrur

Question 18

Afhverju þarf blóðsykur að vera stöðugur?

Answer 18

Blóðsykur þarf að vera nokkuð stöðugur þannig að frumur líkamans geti nýtt hann sem orkugjafa
- Normal: 4,4-5,5 mmol/L
- Hypo: <2,8 mmol/L

Question 19

Hvaða hormón stjórna blóðsykri?

Answer 19

• Insúlín: lækkar blóðsykur
• Glúkagon: hækkar blóðsykur
• (streituhormón hækka blóðsykur)