Lyndisraskanir (23.nóv) Flashcards
Hverjar eru kenningar um orsakir þunglyndis og geðhvarfa?
- Truflun á boðefnum heilans, serótóníni og noradrenalíni
- Erfðir:
> rannsóknir benda til að erfðir séu sterkur orsakaþáttur, allt að 70%
> sérstaklega hjá þeim sem veikjast endurtekið
> sterkari hjá þeim sem greinast með geðhvörf
> Tilhneiging til að veikjast erfist - Erfiðir atburðir og reynsla í bernsku geta stuðlað að þunglyndi, einnig álag
- Óörugg tengsl og tengslarof við nánasta umönnunaraðila i bernsku
- Námskenningin, sem skýrir hvernig við lærum hegðun í félagslegu samhengi
- Nú er þunglyndi talið blanda af erfðaþáttum og umhverfisþáttum
Um hvað snýst Hugræna kenningin ?
- Araron T. Beck, geðlæknir tók eftir draumum þeirra sem voru þunglyndir þar sem hann var að vinna með sálgreiningu
- Neikvæð hugsanaferli hafa orsakaáhrif á þunglyndi
- Hugsanaferli eru í 3 lögum
1. Ósjálfráðar hugsanir
2. Lífsreglur ,,Ef ég… þá verður mér hafnað’’
3. Kjarnaviðhorf ,,Ég er einskis virði’’ - Fólk fer eftir lífsreglunni og notar óhjálpleg bjargráð
Hverjir eru áhættuþættir fyrir þunglyndi ?
Lífshættir:
- Missir, skilnaður, flutningur ofl
- Skortur á félagslegum stuðningi
- Streita
- Heimavinnandi
- Ung börn
- Atvinnuleysi
- Búa í þéttbýli ofl
- Áföll
Tengsl:
- Skortur á nánum tengslum
- Eiga ekki trúnaðarvin
Heilsufar:
- Líkamlegir sjúkdómar (hormónasjúkdómar, heilasjúkdómar ofl)
- Meðganga og fæðing
- Heilsumissir
Hugarfar:
- Neikvæð sjálfsmynd
- Svartsýni
Hvað er depurð og hvernig getur það orðið þunglyndi ?
Depurð getur verið eðlileg viðbrögð við missi eða öðrum erfiðleikum
- Ef depurð varir í meira en 2 vikur, getur verið um þunglyndi að ræða
- Að vera þunglyndur er annað og meira en að vera leiður og dapur
Hver er tíðni þunglyndis?
- 20-25% kvenna og 7-12% karla þjást af þunglyndi ehtíman á ævinni
- Talið er að í 15-20% tilfella þunglyndis verði sjúkdómurinn langvinnur
- Áætlað er að 20-30% sjúkl sem þjást af alvarlegu þunglyndi svari ekki lyfjameðferð
Hver eru einkenni þunglyndis?
- Depurð (varir í meira en 2 vikur)
- Svefntruflanir (aukinn eða minnkaður svefn)
- Breyting á matarlyst (aukning eða minnkun)
- Einbeitingarerfiðleikar
- Hægist á hugsunum og hreyfingum
- Erfitt að taka ákvarðanir
- Minnkuð lífsorka
- Minnkuð kyngeta og löngun
- Áhugaleysi
- Vonleysi
- Framtaksleysi
Hvað er Óyndi ?
- Svipar til þunglyndis en stendur lengur yfir
- Einkenni eru vægari
- Talið er að um 3% þjáist af óyndi
- Algengara meðal kvenna
Hver eru einkenni óyndis?
- Breyting á matarlyst
- Svefnvandi
- Þreyta
- Lítil sjálfsvirðing
- Einbeitingarerfiðleikar
- Vonleysistilfinning
Hvað eru geðhvörf 1 ?
- Mislöng tímabil með þunglyndi eða örlyndi (manía)
- Þunglyndi fylgir oftast á eftir örlyndi
- þunglyndislotan varir oftast lengur er örlyndið
Raunveruleikaskyn getur brenglast og tengsl við raunveruleikann tapast og geðrofseinkenni geta komið fram - Fjöldi sjúkdómstímabila er einstaklingsbundinn
- Tíðni 1-2% - skiptist jafnt á milli kynjanna
- Sjálfsvígshlutfall 18%, áfengissýki 13%
- Blandað ástand (mixed state), aukin sjálfsvígshætta
Hver er tíðni geðhvarfa?
- Upphaf einkenna er oftast 17-30 ára
- Þó geta geðhvörf komið fram á öðrum aldri
- oft á tíðum alvarlegri einkenni hjá þeim sem veikjast snemma og svara síður litíum meðferð
- Áætlað er að um 25-50% þessara sjúkl muni gera a.m.k eina sjálfsvígstilraun
- Ath þarf hvort það geti verið aðrir sjúkdómar sem valda einkennunum
Hvernig er þunglyndistímabil ?
- Þunglyndistímabil eru algengari en örlæti
- langvarandi spenna með ofvirkni
- Örvænting
- Daufleiki og áhugaleysi
- Lélegt sjálfálit
- Niðurrif
- Einkenni eins og ofskynjanir geta fylgt
Hver eru einkenni örlyndistímabila (manía) ?
- Ört geð
- Árásargirni
- Ergelsi
- Aukin orka og virkni
- Málgleði - hratt tal (aukinn talþrýstingur)
- Minnkuð svefnþörf
- Hvatvísi
- Líkamleg og andleg vellíðan
- Óeðlileg spenna
- Skert athygli og raunveruleikatengsl
- Skiptir ört um umræðuefni
- Mikið sjálfstraust og mannblendinn
- Er á iði
- Einbeitingaleysi
- Getur leitt til örmögnunar
Hvað eru geðhvörf 2 ?
- þarf að vera a.m.k ein væg örlyndislota (hypomanía) og ein þunglyndislota
- Almennt vægari einkenni en geðhvörf 1
- þunglyndisloturnar geta verið alvarlegar
- Þunglyndistímabil meira ríkjandi
- Ekki geðrof
Hvað eru væg örlyndistímabil (hypomanía)?
- Ástand sem er vægara en manía
- Varir oft í styttri tíma
- Meiri orka og kraftur
- Ekki geðrof
- Getur haft ,,leiðinleg’’ áhrif
Hvað eru geðhvörf 3 / hverflyndi ?
- Cyclothymia (cyclothymia disorder)
- Mildara en geðhvörf 1 og 2
- Kemur fram snemma á unglingsárum eða hjá ungu fólki
þarf að hafa verið til staðar í 2 ár - jafnvel sveiflur innan sama dags
Mögulega vangreint á Íslandi t.d ranggreint sem ADHD og persónuleikaraskanir
Hver er meðferð ?
Lyfjameðferð
- þunglyndislyf SSRI - lyf sem fyrsta meðferð
- Svefnlyf
- Kvíðalyf
- Geðrofslyf
- Hormónar
- Ketamín-dreypi / Esketamín-nefúði (notað við svæfingar) > kostnaðarsöm og skammvinnur árangur
- Psilocybin við meðferðarþráu þunglydni (ofskynjunarefni)
- Lithium
- Flogaveikilyf
Lyfjameðferð á aldrei að vera eina meðferðarformið, flestir þurfa stuðning til að vinna úr öðrum vandamálum
Afhverju þarf að hafa eftirlit með lyfjum ?
- Mörgum geðlyfjum getur fylgt þyngdaraukning og þarf að fylgjast með þyngd sjúklings
- Einnig æskilegt að taka LM
- Geta fylgt eitrunaráhrif af Lithium
- Geta haft áhrif á kynhvöt og getu, þurfum að geta rætt
- Margir upplifa flatneskju
- Þeir sem veikjast af örlyndi sakna oft örlyndis tímabilanna, ein algengasta orsök þess að sjúkl með geðhvörf hættir töku lyfja (Kanye t.d)
- Svefn og gæði svefns skiptir þá sem þjást af andlegum veikindum miklu máli
- Jafnvægi hvíldar og hreyfingar
Hverjar eru aðrar meðferðir?
- Raflækningar: felst í að veikum rafstraumi er beint í gegnum höfuðið til að framkalla flog sem hefur áhrif á efnaskipti í heilanum
- TMS: endurtekin seglörvun og krefst þess að skjólstæðingur mæti í meðferð alla virka daga vikunnar í 4-6 vikur
- Örvun á skreyjutaug (vagal nerve stimulation) / hefur róandi áhri fá hjartslátt (aukin kólinerg áhrif), ekki mikið notað (snjallúr) . Gerist einnig við slökun
- Viðtalsmeðferð (HAM t.d)
Hverjar eru hugmyndir Peplau ?
- Hugmyndir Peplau styðjast við humaniskar kenningar um það hvernig maðurinn þroskast og eflist
- Peplau skilgreinir hjúkrun sem mikilvægt meðferðartengt, persónulegt ferli
- Upphaf þeirrar stefnu að skilgreina hjúkrunarstarfið sem samskiptastarf
- Kenningar hennar byggja á 4 stigum í meðferðarsambandi við sjúklinginn:
1. Stig kynningar
2. Stig samvinnu við leit að greiningu
3. Stig lausnar vandamála
4. Stig árangurs
Meðferðaraðilinn og sjúklingurinn þurfa að takas tá við verkefni sem fylgja hverju stigi
Hvernig er hjúkrun þunglyndra?
- Fara hægt af stað, betra að ná markmiðum en að ætla sér um of
- Byggja upp stuðningsnet
- Skoða með sjúkl hvað / hver getur hjálpað (heimahjúkrun, sjálfshjálparhópar, aðstandendur, félagsþjónusta)
- Auka hreyfingu
- Reglulegur svefn
- Auka virkni sem veldur vellíðan
- Borða reglulega, hollt mataræði
- Líkamsrækt
- Áhugamál
- Læra um sjúkdóminn
- Aðstoð við að lágmarka afleiðingar oflætis
- Markmiðssetning
- Efla von/ draga úr vonleysi
- Stuðningur við fjölskyldu
Hvernig er hjúkrun sjúklinga í örlyndi (maníu) ?
- Tryggja svefn
- Skoða lyfjameðferð
- Skapa rólegt umhverfi
- Koma á rútínu
- Setja ramma
- Stuðningur við fjölskyldu
- Hafa viðbragðsáætlun
- Verja sjúkling, lágmarka skaða sem ástandið getur valdið
Bjargráð sjúklings / viðbragðsáætlun
- Þekkja fyrstu einkenni þunglyndis / örlyndis
- Fyrstu viðbrögð sem gætu hjálpað
- Ef fyrstu viðbrögð duga ekki, hvert skal leita í félagslegu umhverfi
- Fagaðilar sem hægt er að leita til
> Ef sjúkl hefur meðferðaraðila
> Heilsugælsan
> BMT geðþjónustu
