Frávik í efnaskiptum og innkirtlastarfsemi barna, áherlsa á sykursýki - 28.okt Flashcards
Hvernig verða innkirtlasjúkdómar til ?
Verða til við raskanir á hormónastarfsemi líkamsn
- hormónum er seytt inn í blóðrásina frá einu líffæri (innkirtli) til að hafa áhrif á starfsemi annars staðar í líkamanum.
Hver eru helstu innkirtlavandamál barna ?
- Sykursýki teg 1 v/vanstarfsemi í briskirtli
- sykursýki teg 2 (sjaldgæf í börnum, er að aukast núna samfara aukinni þyngd)
- Vanstarfsemi í skjaldkirtli
- Smæð vegna skorts á vaxtarhormóni frá heiladingli
- Nýrnahettusjúkdómar; Addison sjúkdómur
Hver er einn alvarlegasti langvinni sjúkdómur í börnum ?
Sykursýki tegund 1
Sykursýki er eitt stærsta heilbrigðisvandamál í heimi
Skilgreining á sykursýki 1 ?
Tegund 1 (96-98%)
- börn og ungt fólk (< 40 ára)
- beta frumur í brisi draga úr / hætta að framleiða insúlín
- sjálfsofnæmi (autoimmune destruction)
- ættgengi sjaldgæf
- þróast á skömmum tíma
- insúlínháð
- lífsógnandi sýrueiturn við greiningu (diabetes ketoacidosis, DKA) algeng (ca 30% á íslandi)
Skilgreining á sykursýki 2 ?
- aukning í ungu fólki og börnum (aukning á íslandi sl. ár)
- oft börn í yfirþyng d
- Frumur líkamans geta ekki nýtt insúlínið vegna insúlínviðnáms (insulin resistance)
- minnkuð framleiðsla insúlíns
- ættgengi töluverð
- þróast á löngum tíma
- sýrueitrun (DKA) sjaldgæf
Hverjar eru aðrar tegundir sykursýki ?
- Mody (maturity onset of the young); eyðilegging á starfsemi briskirtilsfruma, erfðasjúkdómur
- Sykursýki tengt öðrum sjúkdómum (s.s briskitilsbólgu, Downs, Turner) og lyfjagjöfum (sterum)
- NEuonatal diabetes, vanstarfsemi í briskirtilsfrumum, oft tímabundin
- meðgöngusykursýki
Sykursýki 1
- einkenni
- greining
Einkenni
- þorsti, tíð þvaglát, þyngdartap, þreyta, næturvæta, sveppasýkingar
- einkenni birtast frekar hratt, 1-2 vikur
Greining
- fastandi blóðsykur >6,7
- blóðsykursmæling > 11,1
- mæla HbA1c
- sykurþolspróf, gefið 75gr af sykri og bs mældur eftir 2 klst (sjaldan gert hjá börnum)
Sykursýki 2
- einkenni
- greining
Einkenni
- þyngdaraukning, hækkaður bþ, hækkun á blóðfitu
- þorsti, tíð þvaglát, þreyta (ekki alltaf)
- langvarandi einkenni
Greining:
- fastandi bs > 6,7
- blóðsykursmæling > 11,1
- Mæla HbA1c
- sykurþolspróf
Hvað er Diabetes Ketoacidosa (DKA) ?
Alvarlegasti fylgikvilli tegund 1 sykursýki og er lífsógandni !! við nýgreiningu (30%)
Insúlínskortur –> niðurbrot á vöðvum –> fitubruni –> blóð súrnar –> elektrólytatruflun / hypovolaemic shock
(bs > 11mmol/L, pH <7,3 Bicarbonate <15)
Hver eru einkenni Ketoacidosu?
- sæt lykt úr vitum (aceton lykt)
- kviðverkir / uppköst / þurrkur
- Oföndun / Kussmauls) v.súrnunar
- Meðvitundarskerðing, coma, dauði
- meira en 1,5 mmol/l í blóði eða >++ plúsar af ketonum í þvagi
Hver er meðferðin við DKA (á bmb og gg) ?
- Insúlíndreypi, 0,05-0,1 ein/kg/klst - gefið hægt, ef bs fellur hratt þá gefin sykurlausn 10%
- Leiðrétta vökva og elektrólýta jafnvægi
- Fylgjast með EKG, blóðsykri, vökvi inn/út, mat á taugaviðbrögðum, elektrólýtum
Hvert er markmið meðferðar við sykursýki ?
Lækka blóðsykur og koma í veg fyrir æða- og taugaskemmdir, eðlilegur vöxtur og þroski, auka / viðhalda lífsgæðum
Tegund 1
- Insúlínmeðferð
- bs-vöktun alan daginn, alla daga
- kolvetnaáætlun / næring / hreyfing
- Stuðningur; faglegur, samfélagslegur
Tegund 2
- Fæðismeðferð
- Lífstílsbreytingar
- Lyf sem hamla sykurmyndun í lifur og hvetja bristkirtil til insúlínframleiðslu
- Insúlínmeðerð
- bþ og blóðfitu meðhöndlun er mikilvæg
- stuðningu; faglegur, samfélagslegur
Hverjar eru klínískar leiðbeingar fyrir sykursýki teg 1 og 2 hvað varðar gildi sykurs
- fyrir mat
- eftir mat (2klst)
- fyrir svefn
Fyrir mat = 4,7 mmol/L
2 klst eftir mat = 4,8 mmol/L
Fyrir svefn = 4,4 - 7,8 mmol/l
Hvað er HbA1c og hvað er viðmiðunarmark þess?
Langtímasykur. HbA1c er mæling í blóði sem sýnir hve mikið magn (mmol/mol) af blóðrauða er bundið sykri
um eða undir 48 mmol/mol
Samkv Stratton og Nordwall þá veldur lækkun um 10 mmol/mol á langtímasykri (HbA1c) …. ?
Lækkun um 10 mmoll/mol HbA1c dregur úr nýrnaskaða og blæðingum í augnbotnum um 37%
Hverjir eru helstu fylgikvillar sykursýki ?
- Stóræðasjúkdómar - þykknun á æðaveggjum
> stíflur í kransæðum (hjartasjúkdómar), heilaæðum (heilablóðfall eða slag) - Smáæðasjúkdómar
> blinda vegna blæðinga í augnbotnum
> nýrnaskaði, nýrnabilun vegna proteinmigu, algengara í týpu 2?
> taugaskaðar (sár gróa illa, aflimanir)
Dánartíðni af völdum blóðsýringar (ketoacidosu) hefur lækkað
Útskýrðu muninn á
- langvirkanidi insúlín
- Stuttvirkandi insúlin
- Langvirkandi insúlín (long acting) - 1x eða 2x á dag (grunninsúlín, 24klst verkun)
- Levemir
- LAntus
- Tresiba
- Toujo ? - Stuttvirkandi (rapid acting) - verkun 0-3klst með máltíðum og til að leiðrétta sykur
- Fiasp
- NovoRapid
- Humalog
- Apidra
Hverjir eru stungustaðir fyrir insúlín?
Sprautað undir húð (sc)
Stuttvirkt insúlín
- kvið
- mjaðmir
- upphandleggi
Langvirkt insúlín
- utanverð læri
Hvað þarf að hafa í huga við gjöf á insúlíni í dælu ?
- Skoða blóðsykur fyrir allar máltíðir (og 2klst eftir máltíð ef ekki sjálfvirk dæla)
- innsúlín gefið 5-15mín fyrir máltíð
- stimpla þarf inn kolvetnatölu fyrir insúlíninu (bolusnum), dælan kemur svo sjálf með tillögu að skammti
- leiðrétta þarf bs sem er >8 tveimur klst eftir að borðað er á dælum sem eru ekki sjálfvirkar
- Auðvelt að gefa insúlín með öllum máltíðum, líka millibitum eins og ávöxtum, snakki eða brauði
Hvað gera kolvetni við blóðsykur ?
Kolvetni hækka blóðsykur en hægvikr kolvetni eru hagstæð fyrir blóðsykur en það eru fljótvirk ekki… nema í blóðsykurfalli, þá eru þau nauðsyn !
Hverjar eru ráðleggingar um matarræði fyrir sykursjúka ?
- Borða holla, fjölbreytta fæðu í hæfilegum skömmtum skv lýðheilsumarkmiðum
- kolvetni hafa mestu áhrifin á bs
- kolvetnaáætlun undirstaða þess að hægt sé að gefa réttan skammt af insúlíni
- einstaklingsbundið hve mörg grömm af kolvetnum þarf á móti 1 einingu af insúlini
Hvenær ertu talinn í blóðsykurfalli og hvað gerist ?
Ef blóðsykur er lægri en 3,9 mmol/l
- er óhjákvæmilegar aukaverkanir insúlín meðferðar
- misjöfn milli einstaklinga og breytileg eftir aldri
- eru í langflestum tilfellum vel viðráðanleg og ekki talin skaðleg
- ómeðhöndlað bs-fall getur leitt til meðvitundarskerðingar og krampa
- bs-föll eru það sem einstaklingar með sykursýki og aðstandendur hræðast mest
Hver eru einkenni blóðsykursfalls ?
Væg eða meðalmikin einkenni / autonomic ( bs < 3,7)
- skjálfti
- hjartsláttur
- sviti
- hungurtilfinning
- fölvi
- óróleiki
Svæsin einkenni: frá MTK (bs < 2,5)
- rökhugsun ábótavant
- hegðunarbreytingar
- pirringur
- sljóleiki / rugl
- skert meðvitund
- meðvitundarleysi
- krampar
Hvað veldur blóðsykurfalli ?
- Hár insúlínskammtur (mistök við insúlíngjöf, breyting á upptöku insúlíns, sprautað í vöðva)
- Lítið borðað eða máltíð slepp
- Mikil hreyfin / orkubrennsla
- veikindi, streita
Hver eru viðbrögð við blóðsykurfalli ?
Væg eða meðal einkenni
- gefa sykur (kolvetni) per os (5-20gr þrúgusykur, 2-6 þrúgusykurtöflur)
- bíða í 15mín, gefa aftur þrúgusykur ef bs < 3,9
Svæsin einkenni (meðvitundarleysi, krampar)
- ekkert um munn, sjúklingi hagrætt
- Glugagon gefið im og/eða hringt í 112
- 0,5mg < 12 ára
- 1,0 mg 12 ára og eldri
- eða 10-30% glúkósa gefin hægt iv
erfiðleikar við blóðsykurstjórnun, hverjar geta verið ástæður ?
- Vöntun á insúlíni, margar ástæður hjá börnum, oft skortur á stuðningi
- unglingsárin sérlega flókin vegna breytinga í líkama og félagslegra þátta
- veikindi s.s algengar veirupestir setja bs úr skorðum
- samspil blóðsykurstjórnunar og æfinga flókin
- átraskanir algengari hjá unglingsstúlkum með sykursýki
- einstæði foreldrar / 2 heimili / námsörðugleikar
- vöntun á stuðningi, hrósi og hvatningu
Andleg áhrif á börnin og foreldra, hvernig ?
- Við greiningu: sorg, depurð, angist, sektarkennd, óöryggi, kvíði og PTSD
- aukin tíðni kvíða/þunglyndis hjá börnum og ungmennum með sykursýki
- slök bs stjórnun hefur áhrif á námsgetu og því einnig árangur og brottfall úr skóla
- betri horfur hvað varðar sykursýki, hjá þeim nemendum sem ljúka meiri menntun
- Mörgum árum eftir greiningu: andleg vanlíðan tengt óöryggi við sykurstjórnun, kvíði vegna bs-falla, ótti vegna framtíðarheilsu barnsins
- Fræðsla, stuðningur og ráðgjöf hjfr er lykilatriði í meðferð sykursýki
Hver eru helstu innkirltavandamál barna, önnur en sykursýki þar sem aðstoð hjúkrunarfræðinga er þörf ?
- Vandamál frá heiladingli s.s smæð vegna skorts á vaxtarhormóni
- Van/ofstarfsemi í skjaldkirtli
- Nýrnahettusjúkdómar: nýrnahettuofvöxtur (congenital adrenal hyperplasia) og Addison sjúkdómur
- offita barna
Vaxtarhormónaskortur
- einkenni
- greining
Einkenni
- eðlilegur hæðarvöxtur á 1.hári
- ca 1ömán dregur úr vexti
- ‘‘ungbarnaútlit’’
- aukin fita og minnkun vöðva
Greining
- vaxtalínurit
- ítarleg saga
- rtg beinaldur
- hormónapróf
Vaxtarhormónar eru fyrir börn með… ?
- skort á vaxtarhormónum / vaxtarskert
- Turner syndrome
- Prader-Willi
- Nýrnabilun ofl
Hvað gerir skjaldkirtillinn ?
Seytir skjaldkirtilshormónum (T3 og T4) út í blóðið. Hlutverk þeirra er að stjórna efnaskiptum líkamans
Lýstu meðfæddri vanstarfsemi í skjaldkirtli hjá barni
Meðfædd
- kembileit í nýfæddum síðan 1979
- Nýgengi: 1/4000 fæðingar
- Meðferð: ævilöng Thyroxin meðferð
Lýstu áunninni vanstarfsemi í skjaldkirtli hjá barni
Áunnin
- einkenni: oft óljós, þreyta, slen, þyngdaraukning, kulvísi, hægir á vexti, struma
- greining: vaxtarkúrfa, blprf (FT4, TSH, mótefni)
- aukin tíðni í Downs, sykursýki og fleiri innkirltasjúkdómum
- Meðferð: ævilöng Thyroxin meðferð
Lýstu Addison sjúkdóm
- hvað er það
- meðferð
Sykursteraskortur
- sjaldgæfur
- skortur á hormóninu Kortisól (viðheldur eðlilegum efnaskiptum, veitir viðnám við streitu og hafa bólgueyðandi áhrif) – líkaminn nær ekki að bregðast við auknu álagi
- Meðferð : ævilöng dagleg meðferð sem líkir eftir náttúrulegu ferli blóðstyrks kortisóls
Hvað gerist við ofskömmtun á kortisóli ?
Veldur cushing útliti - fitusöfnun á andliti) (moonface) og á bol, rýrir vöðvar á útlimum, blettótt húð, húðslit, hárvöxtur ofl
