Merki um vefjaskemmdir

Question 1

Afleiðingar vefjaskemmda

Answer 1

• Minnkuð starfsemi vefs.
• Minnkuð hæfni vefs til að auka starfsemi ef þarf.
• Flæði efna frá skemmdri frumu (í UFV og svo í blóðrás).

Question 2

Frumuskemmd

Answer 2

Merki um frumuskemmd er nær alltaf intracellular prótein (oft ensím).

Við frumuskemmd geta hlutar frumuhimnu, sem innihalda intracellular prótein, losnað frá frumunni eða þá að fruma springur, en þá verður frumudauði og meiri leki á intracellular efnum, aðallega frá umfrymi.

Þeim mun meiri sem frumuskemmdin er, þeim mun lengra er tímabilið þar sem merkið er hækkað.

Merki um vefjaskemmd hækka mishratt og almennt gildir að merki sem hækka hratt verða að jafnaði fljótt eðlileg aftur.

–> Erfitt er þó að meta stærð vefjaskemmdar nákvæmlega með styrk merkja um vefjaskemmd.

Question 3

Hvers konar mælingar er hægt að gera til þess að meta vefjaskemmd?

Answer 3

Ensímmælingar: Ensím eru oft notuð sem merki um vefjaskemmd, vegna þess að þau er auðvelt að mæla og mælingarnar eru analýtískt næmar og sértækar.

Question 4

Ensím í plasma

Answer 4

Undir eðlilegum kringumstæðum eru ensím í plasma sem hafa lífefnafræðilega virkni þar (eða í UFV), eins og renín, blóðstorkuþættir og komplement. En auk þeirra eru líka ensím sem hafa ekki lífefnafræðilegt hlutverk í plasma og eru þetta intracellular ensím sem leka út í blóðrás þegar frumuhimna verður fyrir skemmd eða við frumudauða. Ástæða þess að slík ensím eru undir venjulegum kringumstæðum í plasma er vegna frumuendurnýjunar.

Question 5

Ástæður hækkunar á ensími í plasma

Answer 5

Styrkur ensíms í plasma getur hækkað vegna:

• Frumuskemmdar eða frumudauða.
• Aukinnar endurnýjunar frumna.
• Frumufjölgunar eða aukins frumumassa.
• Aukinnar tjáningar á ensíminu inni í frumu.
• Truflun á útskilnaði ensímsins

Question 6

Alkalískur fosfatasi (ALP)

Answer 6

Alkalískur fosfatasi er í:

• Lifur
• Beinum
• Legköku
• Garnaepitheli

Question 7

Við hvaða aðstæður eru hækkuð ALP gildi?

Answer 7

Undir eðlilegum kringumstæðum verður hækkun á ALP við:

• Beinvöxt
• Meðgöngu

Hækkun verður við ýmsa beinsjúkdóma, lifrarsjúkdóma og sjúkdóma í görn, en mikilvægt er að vita að ALP er ekki hækkað í:

• Beinþynningu (osteoporosis, án komplikasjóna)
• Multiple myeloma

Question 8

Aspartat amínótransferasi (ASAT)

Answer 8

Aspartat amínótransferasi er víða, tekur þátt í grunnefnaskiptum, en hann er aðallega í:

• Lifur
• Hjarta
• Vöðvum
• RBK

Question 9

Við hvaða aðstæður eru hækkuð ASAT gildi?

Answer 9

Við skemmdir eða sjúkdóma í þessum helstu vefjum, þ.e. lifur, hjarta, vöðvum og RBK.

Question 10

Alanín amínótrasferasi (ALAT)

Answer 10

Alanín amínótrasferasi er langmest í:
- Lifur
En einnig er hann í:
- Þverrákóttum vöðvum
- Hjarta
- Nýrum

Question 11

Við hvaða aðstæður eru hækkuð ALAT gildi?

Answer 11

Skýr hækkun í plasma verður við lifrarsjúkdóma, en einnig geta ALAT gildi hækkað við lost og geta minni ósértækar hækkanir orðið við ýmsa sjúkdóma.

Question 12

Gamma glútamýl transferasi (GGT)

Answer 12

Gamma glútamýl transferasi er í:

• Lifur
• Nýrum
• Brisi

Question 13

Við hvaða aðstæður eru hækkuð GGT gildi?

Answer 13

Hækkun á GGT er ósértæk og takmarkar það notagildi þessa ensím til mælinga. Er þó hægt að nota GGT mælingar til að skoða uppruna hækkaðs ALP.

Question 14

Laktat dehýdrógenasi (LD eða LDH)

Answer 14

Laktat dehýdrógenasi er í umfrymi allra frumna, en kannski helst í:

• Hjarta
• Nýrum
• Lungum
• Vöðva
• Heila
• Blóð

Question 15

Hvert er helsta notagildi mælinga á LDH?

Answer 15

Hækkun LDH er mjög ósértæk.

Ef að LDH gildi er eðlilegt að þá er nánast hægt að útiloka að einstaklingur sé með markverða vefjaskemmd.

Question 16

Kreatín kínasi (CK)

Answer 16

Er dímer af tveimur mónomerum, M og B, svo að til eru 3 ísómerur, BB, MM og MB.

Er í:

• Heila og meltingarvegi (BB)
• Plasma (BB)
• Þverrákóttum vöðvum (MM)
• Hjartavöðva (MB)

Question 17

Við hvaða aðstæður eru hækkuð CK gildi?

Answer 17

Við skemmdir/sjúkdóma í þeim vefjum sem CK er í - er mikið tengt við hjartavöðvadrep (MI).

Question 18

Lípasi

Answer 18

Er í briskirtli.

Question 19

Við hvaða aðstæður eru hækkuð gildi lípasa?

Answer 19

Pancreatitis.

Question 20

Amýlasi

Answer 20

Er í:

• Munnvatnskirtlum
• Briskirtli

Question 21

Við hvaða aðstæður eru hækkuð gildi amýlasa?

Answer 21

Við sjúkdóma í munnvatnskirtlum eða brisi, en einnig fleiri ástæður.

Question 22

Við hvers konar sjúkdóma eru ensímmælingar notaðar til greiningar?

Answer 22

• Lifrarsjúkdóma
• Hjartasjúkdóma
• Beinsjúkdóma
• Vöðvasjúkdóma
• Illkynja sjúkdóma

Question 23

Lifrarsjúkdómar

Answer 23

Ensímmælingar er hægt að nota til þess að greina hvort að um lifrarfrumuskemmd er að ræða eða gallstíflu.

• Við lifrarfrumuskemmd verður mikil hækkun á amínótransferösum (ASAT og ALAT), en væg hækkun á alkalískum fosfatasa (ALP).
• Við gallstíflu verður væg hækkun á amínótransferösum (ASAT og ALAT), en heldur meiri hækkun á alkalískum fosfatasa (ALP).

Question 24

Hjartasjúkdómar

Answer 24

Merki um hjartavöðvaskemmd eru lykilatriði við greiningu á MI og kransæðasjúkdómum.

• Við MI hækkar kreatín kínasi (CK), trópónín, laktat dehýdrógenasi (LDH) og AST, en síðan er einnig myoglobin.

Question 25

Beinsjúkdómar

Answer 25

• Hækkun verður á alkalískum fosfatasa (ALP) við aukna osteoblastavirkni.
• Væg hækkun á ALP verður í osteómalacíu og beinkröm.

Muna að ALP hækkar ekki við ókompliseraða osteoporósu og multiple myeloma.

Question 26

Vöðvasjúkdómar

Answer 26

Best er að mæla keratín kínasa (CK) til að meta vöðvasjúkdóma, en þá er hann hækkaður.

CK hækkar ekki við taugavöðvasjúkdóma.

Question 27

Illkynja sjúkdómar

Answer 27

Við illkynja sjúkdóma getur verið hækkun á ýmsum ensímum. Það geta verið ensím frá æxlinu sjálfu (t.d. ALP frá lungnaæxli eða PSA frá prostataæxli) eða svar vefs við æxlisvexti (t.d. ALP vegna meinvarpa í lifur).