rzeźba Flashcards
ołtarze gotyckie
W okresie gotyku tworzono wielkie nastawy ołtarzowe o charakterze kultowym oraz dzieła
znacznie skromniejszych rozmiarów służące religijności prywatnej. Ołtarze złożone z korpusu (części centralnej) i jednej pary skrzydeł
nazywa się tryptykami, a jeśli skrzydeł jest więcej (dwie lub nawet trzy pary) – poliptykami.
Ołtarze z dwoma parami skrzydeł to pentaptyki. Rozwój rzeźbionych lub malowanych nastaw
związany był zarówno z kultem relikwii, jak i z przemianami liturgicznymi.
W Europie Północnej i Środkowej popularny stał się ołtarz szafiasty z ruchomymi
skrzydłami bocznymi dostawionymi do korpusu. Najprawdopodobniej przez większą część
roku liturgicznego nastawa pozostawała zamknięta, wierni oglądać mogli jedynie rewersy
skrzydeł. Otwierano ją uroczyście podczas liturgii świątecznej i być może niedzielnej. Nastawy mogły być w całości malowane, mieć rzeźbioną grupę figuralną w części środkowej i malowane kwatery, czyli pola, na których przedstawiono
poszczególne sceny na skrzydłach bocznych, lub być w całości rzeźbione. Podstawę
szafy ołtarzowej stanowiła prostokątna predella
łącząca ją bezpośrednio z mensą, czyli stołem
ołtarzowym. Predelle zdobione były dekoracją
malarską lub rzeźbiarską. Nad korpusem nastawy ołtarzowej wznosiło się architektoniczno-rzeźbiarskie zwieńczenie
piety (wł. pietà ‘litość’, łac. pietas ‘pobożność’)
wyobrażenia Matki Boskiej rozpaczającej nad martwym ciałem Chrystusa złożonym
na kolanach
Belka tęczowa
pozioma belka znajdująca się na granicy nawy i prezbiterium
Tumba
kamienna skrzynia sarkofagu
epitafia
tablice nagrobne pełniące funkcje upamiętniające
Tilman Riemenschneider - Ołtarz Świętej Krwi z kościoła św. Jakuba w Rothenburgu w Niemczech
Nastawa ołtarzowa została wyrzeźbiona z drewna
lipowego przez bawarskiego twórcę w latach
1501–1505. Jest ona tryptykiem. W korpusie ukazano
pełnoplastyczną scenę Ostatniej Wieczerzy. Uwagę
zwraca brak tylnej ściany nastawy ołtarzowej – dzięki
czemu prawdziwe okna prezbiterium świątyni zdają się
być jednocześnie oknami rzeźbionego Wieczernika.
Na skrzydłach bocznych w reliefie ukazano sceny
Wjazdu do Jerozolimy i Modlitwy w ogrójcu. W predelli
przedstawiono Ukrzyżowanie. Okazałe ażurowe
zwieńczenie zdobione sceną Zwiastowania i postacią
Chrystusa Boleściwego stanowiło jednocześnie
relikwiarz, w którym eksponowano relikwie krwi
Chrystusa zamknięte w krysztale górskim.
Charakterystyczną cechą nastawy ołtarzowej
o wymiarach 4,17 x 10,80 m jest jej monochromatyczność
– twórca nie stosował polichromii
Oprócz kwater nastaw ołtarzowych rzeźbiono
grupy Ukrzyżowania umieszczane w belkach
tęczowych oraz figury służące prywatnej
religijności, wśród których dominowały piety, postacie Madonny z Dzieciątkiem oraz krucyfiksy. W gotyku rozwinęły się
też nagrobki tumbowe. Do najstarszych
należą grobowce Kapetyngów ufundowane przez Ludwika IX Świętego dla nekropolii
królewskiej w kościele w Saint-Denis. Ten typ nagrobków zyskał popularność w wielu
krajach. We wnętrzach kościołów pojawiały się też rzeźbione lub malowane epitafia
związek rzeźby z architekturą w gotyku
We wczesnej fazie rzeźba gotycka nadal pozostawała w ścisłym związku z architekturą,
nie była jednak już tak silnie jej podporządkowana, jak miało to miejsce w przypadku
romańskiego prawa ram. Wraz z upływem lat usamodzielniła się. Obok dekoracji portali
coraz częściej tworzono rzeźby wolno stojące o charakterze kultowym.
realizm i ekspresja w rzeźbie gotyckiej
Rzeźbę gotycką
cechowało dążenie do realizmu. Twarze postaci były z reguły indywidualizowane, malowały
się na nich emocje. Tendencja ta u schyłku XV i na początku XVI wieku w Europie
Północnej zaowocowała pojawieniem się gotyku ekspresyjnego. Ogromne znaczenie
w budowaniu ekspresji gotyckich figur miały dekoracyjne układy fałd szat początkowo
miękkich, od XV stulecia łamanych.
gotyk ekspresyjny
charakteryzuje się
wręcz przerysowanym wyobrażaniem uczuć, zwłaszcza cierpienia.
Portal królewski w katedrze
w Chartres we Francji z połowy XII wieku
Za dzieło, które symbolicznie otwiera dzieje rzeźby gotyckiej, często uznawany bywa
portal królewski w katedrze w Chartres (Francja). W tympanonie ukazano scenę
Maiestas Domini (łac. ‘Chrystus na majestacie’). Postacie władców ze Starego Testamentu
znajdujące się w ościeżach mają wyraźnie wydłużone proporcje ciała, stoją frontalnie
w hieratycznych pozach, ich twarze zindywidualizowano. Zostały wysunięte przed lico ściany i „uwolnione”
z romańskiego prawa ram. Tworzą tym samym figury-kolumny, charakterystyczne
dla początku gotyku. Uwagę zwraca szczegółowość
w rzeźbieniu detali.
relief przedstawiający scenę Sądu Ostatecznego z tympanonu portalu katedry Notre Dame
w Paryżu
W środkowym portalu fasady katedry Notre Dame
w Paryżu wyrzeźbiono w XIII stuleciu scenę Sądu Ostatecznego. Temat ten przedstawiono
w układzie pasowym, uzyskując wrażenie ładu i symetrii.
wystrój rzeźbiarski
katedry w Amiens
Jej powstałe
u schyłku pierwszej połowy XIII wieku
portale – zarówno w fasadzie, jak i te
wiodące do ramion transeptu – tworzą
jeden z największych kompleksów
rzeźby gotyckiej. W centralnym
tympanonie od zachodu, ukazano scenę
Sądu Ostatecznego. Szczególną uwagę
zwraca postać błogosławiącego Chrystusa
ustawionego na trumeau. Jego skupienie,
powaga i idealizowane rysy twarzy
spowodowały, że określa się go często
mianem Beau Dieu (franc. ‘Piękny Bóg’). Trumeau portalu w południowym ramieniu transeptu zdobi figura Marii
z Dzieciątkiem, zwana Vierge Dorée (franc. ‘Złota Dziewica’).
Trumeau
pionowy element portalu, podtrzymujący tympanon. Usytuowany jest między skrzydłami drzwi
Śmiejący się anioł z katedry w Reims we Francji
Smukłość sylwetki anioła, jego poza i konwencjonalny uśmiech
to cechy typowe dla rzeźby francuskiej XIII stulecia.
wystrój rzeźbiarski
katedry w Reims
Oryginalnym rozwiązaniem jest zastąpienie w portalach tradycyjnych
rzeźbionych tympanonów oknami wypełnionymi witrażami. Grupy
rzeźbiarskie zajęły za to wnętrza wznoszących się ponad portalami
wimperg. W środkowej wimperdze przedstawiono scenę Koronacji
Marii, co nawiązywać miało zarówno do wezwania kościoła, jak
i jego funkcji – katedry koronacyjnej. Galeria królewska umieszczona
została ponad rozetą. W jej centrum wyrzeźbiono Chlodwiga, który
miał przyjąć chrzest właśnie w Reims. Wśród przedstawień zwracają
uwagę figury uśmiechniętych aniołów, o smukłych sylwetkach
i niewielkich głowach, które przyjmują jakby taneczne pozy. Na
tym tle wyraźnie odróżnia się grupa Nawiedzenia, której postacie
mają bardziej klasyczne proporcje i stoją w pozycji kontrapostu.
Z tego powodu twórcę tej grupy rzeźbiarskiej nazywa się Mistrzem
Figur Antycznych.
Sceny Zwiastowania i Nawiedzenia
z katedry w Reims we Francji
Styl rzeźb wchodzących w skład sceny
Nawiedzenia bardzo odbiega
od tradycyjnego sposobu przedstawienia
postaci ze sceny Zwiastowania. Podczas
gdy Gabriel i słuchająca go Maria
ukazani zostali w tej samej konwencji
co śmiejący się anioł, postacie ze sceny
Nawiedzenia zdradzają wpływy antyczne.
Ułożenie drobnych załamań fałd ich
szat eksponujące naturalną budowę
ciała nawiązuje do stylu mokrych szat.
Również stara, poorana zmarszczkami
twarz Elżbiety i młodzieńcze oblicze Marii
zdają się wyrastać z tradycji starożytnej.
Twórcę tej grupy rzeźbiarskiej nazywa się
Mistrzem Figur Antycznych. Jego dzieło
z połowy XIII wieku to przykład nurtu
antykizującego, charakterystycznego
dla XIII-wiecznej rzeźby katedralnej
we Francji.
Jeździec bamberski z katedry
w Bambergu w Niemczech
Rzeźba przedstawia
naturalnej wielkości rycerza z koroną
na głowie. To pierwszy monumentalny
pomnik konny od czasów antyku. Rzeźba o wysokości 2,38 m została
wykonana z kamienia w XIII wieku.
Istnieją rozmaite jej interpretacje.
Badacze doszukują się w niej
wizerunku któregoś z niemieckich
monarchów, św. Jerzego lub jednego
z Trzech Króli.
Mistrze Naumburski
W katedrze w Naumburgu nieznany z imienia artysta,
zwany Mistrzem Naumburskim, wykuł w kamieniu
prawdopodobnie w latach 1240–1250 dwanaście postaci
fundatorów i dobrodziejów tej świątyni. Mistrz Naumburski działał na terenie Niemiec i Francji, a jego dzieła cechują
ogromna plastyczność i realizm.
Mistrz Naumburski, Ekkehard i Uta
z katedry w Naumburgu w Niemczech
Twarze postaci noszą rysy indywidualne,
chociaż rzeźbiarz nie mógł znać
margrabiowskiej pary, ponieważ żyła
niemal dwieście lat przed ukończeniem
rzeźby. Artysta oddał nawet w pewien
sposób życie wewnętrzne postaci,
dzięki czemu zyskują one wymiar
psychologicznej autentyczności.
Można przypuszczać, że Ucie zrobiło
się chłodno i właśnie dlatego naciąga
płaszcz, pod którego połą rysuje się
zarys jej ręki.
Niccolò Pisano
Na terenie Półwyspu Apenińskiego w XIII wieku
działał Niccolò Pisano. Wykonał on słynne ambony
w baptysterium w Pizie i w sieneńskiej katedrze. Kazalnice
podtrzymywane są przez kolumny o głowicach nawiązujących
do korynckiego porządku architektonicznego. Niektóre
z tych kolumn wspierają się na lwach. Reliefy zdobiące
boczne ścianki ambon inspirowane są rzeźbą antycznych
sarkofagów, które Pisano oglądał na Campo Santo w Pizie. Dzieła
Pisana należą do nurtu zwanego protorenesansem. Ambona ambona
z baptysterium w Pizie o wysokości 4,65 m została wykonana ok. 1260 roku. Jej ścianki
zdobione są reliefami ukazującymi
sceny biblijne. Postacie występujące
w tych scenach mają antyczne szaty,
a ich pełne godności twarze dowodzą
inspiracji rzymskimi sarkofagami.
nurt dworski w rzeźbie gotyckiej
Rzeźby wykształconego we Francji
nurtu dworskiego charakteryzowały wytworność postaci i miękkość traktowania płytko
rzeźbionych draperii. Przykładem wpływów tego nurtu w Europie Środkowej były Madonny
na lwach,
Madonny
na lwach
Przykładem wpływów nurtu dworskiego w Europie Środkowej były Madonny
na lwach, których wiele zachowało się na terenie Czech, Śląska i Pomorza. Cechą tych
niemal płaskich rzeźb była iluzja pełnoplastyczności uzyskana dzięki diagonalnemu, czyli
skośnemu, ułożeniu nóg Marii. Lwy u jej stóp
interpretowane są jako złożony, ambiwalentny
symbol. Z jednej strony
bowiem oznacza on pokonanego szatana,
z drugiej zaś odnosi się do idei tronu
Salomona, który w Starym Testamencie
otaczały lwy. Tym samym podkreślać
może Bożą mądrość. Złożoności symboliki
wizerunku lwa dodają biblijne określenie
Chrystusa jako Lwa Judy i podobna wymowa
średniowiecznych bestiariuszy. Rzeźby wykonane w tym stylu wyróżniały się dość zwartą
bryłą i płytkimi drążeniami dłuta. Okrągłe twarze Madonn okalały świderkowe loczki,
na ich obliczach malował się skonwencjonalizowany uśmiech. Nie akcentowano kontaktu
emocjonalnego między matką a dzieckiem.
nurt mistyczny w rzeźbie gotyckiej
Nurt mistyczny, dla którego najbardziej
charakterystyczne były przedstawienia piet
i krucyfiksów mistycznych (bolesnych),
w dużej mierze rozwinął się dzięki
koncepcjom metafizycznym franciszkanów
i dominikanów. Eksponowano fizyczne
aspekty męki Chrystusa oraz compassio. Doloryzm, hiperbolizacja sposobu
pokazywania ran, rzeźbienie strużek i kropel
krwi, a także eksponowanie lepromów, miały
zaakcentować ludzką naturę Chrystusa,
wstrząsnąć oglądającym i wywołać w nim,
oparte na emocji współcierpienia, pokutne nastroje. Większą ekspresję dzieł uzyskiwano, deformując
budowę anatomiczną postaci. Jednocześnie lepromy układające
się w kształt winnych gron przywoływały treści eucharystyczne.
compassio
współcierpienie Matki Boskiej asystującej
przy śmierci syna i pogrążonej w rozpaczy
przy jego zwłokach
Doloryzm
epatowanie bólem
Krucyfiks mistyczny z kościoła
Najświętszej Marii Panny
na Kapitolu w Kolonii w Niemczech
Krzyż wykonany został w drewnie
orzechowym przez anonimowego
artystę na początku XIV wieku.
Jest jednym z najstarszych
w sztuce przykładów przedstawienia
umęczonego ciała Chrystusa.
Doloryzm ujawnia się poprzez
wyeksponowane rany i grymas
cierpienia na twarzy. Postać
Chrystusa, mająca 1,50 m, jest
przybita do krzyża o widlastej formie.
lepromy
wrzody wokół ran po biczowaniu
krucyfiksy mistyczne
W rzeźbionych wówczas krucyfiksach mistycznych krzyże
często przyjmowały kształty widlaste, upodabniając się do
Drzewa Życia, które zgodnie z tradycją judeochrześcijańską
rosnąć miało w samym środku raju, a jego owoce zapewniały
jedzącym je nieśmiertelność. Najstarsze krucyfiksy mistyczne
pochodzą z Nadrenii (Niemcy).
Piety reprezentujące nurt
mistyczny
Popularnym tematem rzeźb mistycznych były
piety. Miały charakter dewocyjny (niehistoryczny, bez
kontekstu narracyjnego). Podobnie jak
krucyfiksy mistyczne, najstarsze piety pochodzą z terenów
Nadrenii. Piety reprezentujące nurt
mistyczny charakteryzowało podkreślanie współcierpienia
Marii poprzez ukazywanie rozpaczy na jej pooranej
zmarszczkami twarzy. Mocno zdeformowane ciało Chrystusa
było nienaturalnie ułożone na kolanach matki. Układ taki,
widoczny np. w znajdującej się w Muzeum Narodowym
w Warszawie rzeźbie Pietà z Lubiąża, określa się jako pietę
schodkową.
Peter Parler, popiersie z galerii triforiów w katedrze w Pradze
Rzeźba z drugiej połowy XIV wieku uważana jest za autoportret
Parlera. Zwraca uwagę typowe dla nurtu parlerowskiego zwarte,
blokowe traktowanie bryły rzeźbiarskiej
pieta schodkowa
Mocno zdeformowane ciało Chrystusa
było nienaturalnie ułożone na kolanach matki
nurt związany z warsztatem Parlerów
W drugiej połowie XIV stulecia w Pradze pojawił się
zupełnie inny nurt związany z warsztatem Parlerów.
Wywarł wpływ na rzeźbę Czech i Śląska. Charakteryzował
się znacznym dążeniem do realizmu (indywidualizowane
twarze rzeźbionych postaci) i stosunkowo blokową, zwartą
strukturą dzieła, osiągniętą przez gładkie traktowanie dużych
powierzchni. Postacie męskie cechowało wcięcie w talii.
styl międzynarodowy
Około roku 1400 w Europie rozwinął się styl międzynarodowy,
zwany też pięknym stylem. Artyści zainspirowani nurtem dworskim
z poprzedniego stulecia idealizowali twarze postaci i rzeźbili
miękkie fałdy szat. Bogate draperie modelowano w kaskady
i charakterystyczne fałdy agrafowe o miękkich brzegach.
Postacie były smukłe. Za dzieła najbardziej typowe dla tej
tendencji uznaje się Piękne Madonny.
Piękne Madonny
Ten typ rzeźbiarski
ukazywał Marię z nagim Dzieciątkiem na ręku, stojącą
w pozie głębokiego kontrapostu. Układ ciała przyjmował
często kształt litery „S”. Na twarzy Marii malowały się czułość
i troska. Podkreślano kontakt wzrokowy i emocjonalny między
matką a dzieckiem. Rzeźby te obrazowały skomplikowane
treści teologiczne: Maria jawiła się w nich jako matka,
królowa (korona lub diadem na głowie, królewski płaszcz),
dziewica (motyw rozpuszczonych włosów) i Nowa Ewa, która
podaje dziecku jabłko zbawienia. Nagie Dzieciątko, często
usadowione wysoko na ramieniu Marii, kojarzyć się miało
z eucharystycznym Ciałem Chrystusa (łac. ‘Corpus Christi’),
prezentowanym wiernym podczas liturgii i adoracji. Postać
Marii odpowiadała kanonowi urody późnego średniowiecza
– miała drobne rysy twarzy, wyraźnie wysklepione policzki, wysokie
czoło i wąskie ramiona. Fizyczne piękno Matki Boskiej miało być
obrazem jej wewnętrznej doskonałości.
Draperia
dekoracyjna tkanina ułożona w ozdobne fałdy, stosowana jako element wystroju wnętrz
Piękna Madonna z Krumlova
Rzeźbę wykonano z wapienia w warsztacie praskim ok. 1390 roku i polichromowano. Madonna
stojąca w pozie kontrapostu oburącz trzyma i eksponuje nagie Dzieciątko. Jej wyidealizowaną twarz
o drobnych rysach okalają delikatne loki. Draperia płaszcza Marii opada po bokach kaskadami fałd,
suknia u dołu układa się w głęboko modelowane fałdy agrafowe. Rzeźba ma 1,12 m. Znajduje się
w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu.
styl łamanych szat
W rzeźbie drugiej połowy XV wieku pod wpływem malarstwa niderlandzkiego rozwinął się
nurt charakteryzujący się dążeniem do oddania realizmu i wyraźniejszego pokazania stanów
emocjonalnych postaci oraz eksponowaniem bardzo bogatych układów szat o ostro łamanych
draperiach. Układ fałd często był niezależny od ułożenia ciała rzeźbionej postaci. Decydowało
to o dekoracyjnym charakterze dzieł.
Określenia przydatne do opisu fałd szat w rzeźbie i malarstwie gotyku
symetryczny lub asymetryczny układ fałd,
fałdy autonomiczne, czyli układające się niezależnie względem budowy anatomicznej,
lub fałdy wydobywające naturalną budowę ciała,
powiązanie lub brak powiązania fałd z ruchem ciała,
fałdy głęboko lub płytko rzeźbione (graficzne),
fałdy miękkie lub łamane,
kaskady fałd, kaskadowe festony,
fałdy kanelowe,
fałdy diagonalne,
fałdy w kształcie litery „V”,
fałdy agrafowe,
fałdy miseczkowe (misowe),
fałdy wirowe (koncentryczne),
fałdy łyżkowe (o wyraźnie zarysowanej krawędzi wzdłuż parabolicznego obrysu),
fałdy poprzeczne,
fałdy małżowinowe,
wywinięcie szaty ukazujące wewnętrzną stronę tkaniny,
śrubowe ukształtowanie rąbka perizonium, czyli szaty na biodrach Chrystusa.
perizonium
szata na biodrach Chrystusa
Święci – ich atrybuty, sceny, w których
występują – najczęściej pojawiający się
w sztuce średniowiecza.
Agnieszka – jagniątko.
Andrzej – krzyż w kształcie litery „X”.
Anna – z Marią i Dzieciątkiem (św. Anna
Samotrzeć), z Joachimem przy Złotej
Bramie.
Antoni Wielki – pustelnik z brodą, kij
w kształcie litery „T”, często w scenie
kuszenia przez demony.
Augustyn – biskup zagłębiony w lekturze
lub pisaniu, z dzieckiem trzymającym łyżkę.
Barbara – wieża o trzech oknach, miecz.
Bartłomiej – nóż i zdarta skóra.
Cecylia – instrumenty muzyczne, głównie
organy.
Dionizy – trzymający własną głowę, strój
biskupa.
Dominik – habit dominikański (biały
z czarnym płaszczem), gwiazda na czole
lub nad czołem, z psem.
Dorota – koszyk kwiatów lub owoców.
Elżbieta – w starczym wieku, głównie
w scenie Nawiedzenia, często
w przedstawieniach Świętej Rodziny
z małym Janem Chrzcicielem.
Eustachy – na polowaniu, widzący jelenia
z krucyfiksem między rogami.
Florian – dzban z wodą, zbroja rzymska.
Franciszek – habit, tonsura, rozmawia
z ptakami lub w scenie stygmatyzacji,
czyli nadania ran odpowiadających ranom
Chrystusa.
Gabriel – anielskie skrzydła, strój dworski,
lilia lub gałązka oliwna, w scenie
Zwiastowania.
Hieronim – strój kardynalski, lew,
w pracowni podczas tłumaczenia Wulgaty.
Jadwiga Śląska – habit cysterek, mitra
książęca, model opactwa w Trzebnicy
w dłoniach.
Jakub Starszy – muszla, kij podróżny,
kapelusz z wywiniętym rondem.
Jan Chrzciciel – w skórze wielbłądziej,
z cienkim krzyżem, z barankiem, w scenie
Chrztu Chrystusa, w scenie ścięcia
głowy.
Jan Ewangelista – orzeł, księga, kielich
(w nim często żmije), składający głowę
na piersi Chrystusa podczas Ostatniej
Wieczerzy, stojący pod krzyżem, piszący
Apokalipsę na Patmos.
Jerzy – zbroja, tarcza, na białym koniu,
walka ze smokiem.
Józef – rozkwitająca różdżka, narzędzia
cieśli, w przedstawieniach Świętej
Rodziny, w trakcie ucieczki do Egiptu.
Maria Magdalena – puszka na wonności,
rozpuszczone włosy, czaszka, w scenie
obmywania nóg Chrystusa łzami,
w scenie spotkania ze zmartwychwstałym
Chrystusem, pokutująca z czaszką.
Krzysztof – z Dzieciątkiem Jezus
na ramionach przechodzący przez bród,
czasem z psią głową.
Łukasz – wół, księga, malujący Madonnę.
Małgorzata – smok, krzyż.
Marcin – rycerz na koniu ofiarowujący
połowę swojego płaszcza biednemu.
Marek – lew, księga.
Mateusz – anioł, księga, halabarda,
w scenie Powołania.
Michał – anielskie skrzydła, waga, zbroja,
miecz, w scenie Psychostasis (gr. ‘ważenie
duszy’) lub podczas walki ze smokiem.
Mikołaj – strój biskupi, pastorał, trzy złote
kule.
Paweł – długa i rzadka ciemna broda,
miecz, księga, spadający z konia w chwili
nawrócenia.
Piotr – siwa krótka broda, klucze, kogut.
Rafał – archanioł z Tobiaszem i rybą.
Sebastian – przywiązany do drzewa
lub słupa, przebity strzałami.
Stanisław – strój biskupa, u stóp ciało
wskrzeszonego Piotrowina.
Tomasz – lanca, scena, w której bada
palcem ranę w boku zmartwychwstałego
Chrystusa.
Szczepan – strój diakona, tonsura,
kamienie, w scenie kamienowania.
Wawrzyniec – strój diakona, ruszt.
Weronika – z chustą z odbitym obliczem
Chrystusa.
Wojciech – strój biskupa, wiosło, włócznia.
