architektura w polsce Flashcards
cechy polskiej gotyckiej architektury
Prawie wszystkie powstające w późnym średniowieczu budowle należą do gotyku
ceglanego. Widać w nich wpływy obce, zwłaszcza czeskie i niemieckie, oraz znaczną
skłonność do upraszczania planów, brył i dekoracji
gotycka architektura na Śląsku
Najwcześniej styl gotycki pojawił się na Śląsku. W latach czterdziestych XIII wieku
wzniesiono prezbiterium katedry we Wrocławiu i kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy.
Mimo że księstwa śląskie stopniowo włączane były do państwa czeskich Luksemburgów,
architekci wznoszący monumentalne śląskie budowle zaznaczali swoją odmienność od
sztuki czeskiej, inspirując się przede wszystkim rozwiązaniami wypracowanymi w Alzacji
i Nadrenii. Charakterystyczne dla miast śląskich są wielka skala i wertykalizm powstających
wówczas budowli wznoszonych z cegły z piaskowcowym detalem. Wypracowano model
budowli zarówno w układzie bazylikowym, jak i halowym, których bryłę cechuje znaczna redukcyjność. Typowe dla tego regionu były
trójnawowe prezbiteria zamknięte absydami, lizeny na wewnętrznych ścianach nawy
głównej i sklepienia trójpromienne w nawach bocznych.
katedra św. Jana Chrzciciela
na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu
Jej podłużny plan z ambitem zamkniętym ścianą prostą wskazuje na wpływy
architektury cysterskiej. Prezbiterium sklepiono sześciopolowo, korpus nawowy,
dostawiony sto lat później, wieńczy sklepienie krzyżowo-żebrowe. Katedra nie ma
wprawdzie transeptu, ale w jego miejsce wprowadzono szersze od pozostałych przęsło łączące korpus kościoła z prezbiterium, zaakcentowane
dodatkowo przez sklepienie trójpromienne
w nawach bocznych. Ponad dachami naw bocznych
rozciągnięto łuki odporowe. W fasadzie katedry znajdują się dwie
masywne wieże. Ponad pokaźnych rozmiarów
wimpergą wieńczącą portal widnieje, zamiast
rozety, ostrołukowe okno.
Ratusz we Wrocławiu
Najważniejszym ze świeckich zabytków
Wrocławia jest powstający wieloetapowo ratusz,
który stoi w centrum rynku. Wschodnia elewacja złożona jest z trzech
wyraźnych segmentów, z których środkowy
zwieńczony jest szczytem o dekoracji
maswerkowej. Pierwszą kondygnację urozmaica
wykusz, czyli zabudowany balkon
gotycka architektura w Małopolsce
Wiele zabytków gotyckich budowanych
z cegły i kamienia zachowało się
w Małopolsce, głównie w Krakowie.
Rozwinął się tam system krakowski,
charakterystyczny dla kościołów
o strukturze bazyliki, w których
przyporę dobudowano bezpośrednio do
filaru międzynawowego od strony naw
bocznych. Typowa dla Krakowa jest też
wyraźnie zaznaczona dwukondygnacyjna
ściana wewnętrzna nawy głównej,
w której ciągnie się wydatny gzyms
oddzielający strefę arkad od okien
Katedra na Wawelu pod wezwaniem
Świętych Wacława i Stanisława
była głównym kościołem państwa
oraz królewską nekropolią. Z tego
powodu otrzymała bogatą dekorację
architektoniczną. Występowały tam
arkady ze ślepym maswerkiem,
laskowania, sklepienie trójpromienne
w przęśle wschodnim prezbiterium.
Pewną nieregularność planu tłumaczyć
może wykorzystanie przy jej budowie
elementów wcześniejszej katedry
romańskiej, tzw. hermanowskiej. Od czasów przebudowy za panowania Władysława I Łokietka i Kazimierza III Wielkiego (XIV w.)
katedra ta stała się miejscem koronacji, ślubów i pochówków królewskich. Nadano jej kształt
trójnawowej bazyliki z prosto zamkniętym prezbiterium, ambitem i wieńcem kaplic. Budowniczy
inspirowali się katedrą wrocławską. Różnice to tylko obecność krótkiego transeptu (widocznego
w bryle, a nie w planie) i trzy nieregularnie rozmieszczone wieże: Zygmuntowska, Zegarowa
i Srebrnych Dzwonów. Forma katedry zmieniała się w ciągu wieków, zyskując renesansowe
i barokowe kaplice. W czasach baroku podwyższono ambit, zaburzając średniowieczną strukturę.
Collegium Maius w Krakowie
Ten najstarszy zachowany
gmach uniwersytecki w Polsce
pochodzi z XV wieku. Jego
fasadę zdobią schodkowe
szczyty i malowniczy wykusz.
W krużgankach obiegających
kwadratowy dziedziniec
zastosowano sklepienie
kryształowe. Trzony kolumn
wspierających ostrołukowe
arkady są dekorowane
kryształowymi drążeniami.
kościół Mariacki w Krakowie
o trzech
nawach i wysokim, wielobocznie zamkniętym,
wydłużonym prezbiterium – ufundowany został przez
zamożnych mieszczan. Przy rynku wznosi się kościół z XIV wieku. Charakter
jego elewacji frontowej nadają dwie ozdobione
blendami wieże. Wyższa z nich zwana jest hejnalicą.
Przypory dostawione bezpośrednio do ścian nawy
bocznej zwieńczone zostały pinaklami. Nawa główna
ma sklepienie krzyżowo-żebrowe, a prezbiterium
gwiaździste. Świątynię tę dekorują m.in. rzeźby
Wita Stwosza oraz polichromie Jana Matejki i jego
uczniów. W oknach prezbiterium zachowały się
oryginalne gotyckie witraże.
kościoły powstałe z fundacji
Kazimierza III Wielkiego
Wśród zabytków Małopolski warto wymienić grupę kościołów powstałych z fundacji
Kazimierza III Wielkiego. Mają one oryginalny dwunawowy plan i sklepienia trójpromienne
wsparte na centralnych filarach. Najsłynniejszym z nich jest kolegiata w Wiślicy.
Katedra w Gnieźnie
W Wielkopolsce najciekawszym zabytkiem gotyckim jest niewątpliwie katedra
w Gnieźnie. Wzniesiono ją na miejscu romańskiej zniszczonej przez Krzyżaków. Inicjatorem
budowy gotyckiego kościoła był arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik. Zależało mu
na tym, żeby formą architektoniczną podkreślić rangę katedry, która do XIV wieku pełniła
funkcję świątyni koronacyjnej. Dwuwieżowa fasada świątyni z XIV wieku
i plan z poligonalnym obejściem wokół
prezbiterium wyraźnie odnoszą się
do wzorców francuskich, chociaż
w Gnieźnie nie ma transeptu ani dekoracji
architektonicznej typowej dla katedr
we Francji. Katedra wznoszona była
prawdopodobnie przez budowniczych
przybyłych ze Śląska, o czym świadczy
zastosowanie lizen dzielących ściany nawy
głównej i wykorzystanie kamienia
w detalu architektonicznym. Sklepienia naw
i prezbiterium świątyni są krzyżowo-żebrowe.
katedra na Ostrowie Tumskim w Poznaniu
Oryginalnym zabiegiem zastosowanym w tej budowli jest doświetlenie ambitu trzema
wieżyczkami o funkcji latarni. Ponad arkadami w prezbiterium tej świątyni zachowała się
nieprzeszkolona galeria triforialna, co jest niezwykle rzadkie w architekturze terenów Polski.
gotycka architektura na Pomorzu
Na terenie północnej Polski rozwijała się pod wpływem
sztuki północnych Niemiec architektura ceglana
w stylu gotyku redukcyjnego. Zdecydowanie
przeważały wielkie świątynie o układzie halowym.
W bryle dominowała często jedna masywna wieża. Zdarzały się też masywy
wieżowe, powstałe w wyniku połączenia dwóch wież. W niektórych kościołach
rezygnowano zupełnie z wież w fasadzie, zastępując je
szczytami dekorowanymi blendami i sterczynami.
Prezbiteria świątyń zamykano wielobocznie lub ścianą
prostą. Wewnątrz popularne były sklepienia gwiaździste
– czasem z żebrem przewodnim – wsparte na ośmiobocznych
filarach. Nie brakowało jednak bardziej skomplikowanych
układów, jak sklepienia sieciowe i kryształowe
w gdańskim kościele Mariackim. W niektórych świątyniach
przypory wpuszczane były do środka budowli. Z zewnątrz
bryła takich kościołów oddziaływała surową masą ceglanego muru.
Wewnątrz, między tymi przyporami,
sytuowano kaplice. Uderzający jest tym
samym kontrast prostej bryły i jednolitej
ściany z bogactwem dekoracji w partii
szczytów na zewnątrz i z dynamicznymi
układami żeber sklepiennych wewnątrz
Kościół Mariacki w Gdańsku
Charakterystyczną cechą zbudowanego na planie krzyża łacińskiego kościoła jest zrównanie
nie tylko wysokości trzech naw, ale także korpusu nawowego i prezbiterium. Zastosowanie trzech naw
w transepcie i w prezbiterium to niezwykle rzadkie rozwiązanie w kościołach parafialnych tej części
Europy. W fasadzie króluje potężna wieża. Skłonność do redukcji spowodowała, że przypory wciągnięte
zostały do wnętrza budowli. Na zewnątrz widoczna jest masywna, gładka ceglana ściana. W środku
zwraca uwagę niezwykle bogaty układ sklepień – sieciowych, gwiaździstych i kryształowych.
Toruń
został założony w XIII wieku przez
Krzyżaków. Na środku rynku, zgodnie ze średniowiecznym
zwyczajem, wznosi się czworoboczny Ratusz Staromiejski
z wewnętrznym dziedzińcem i wieżą zbudowaną
w jednym z naroży. Staromiejskie kościoły zbudowano
jako trójnawowe hale ze sklepieniami gwiaździstymi.
W fasadzie kościoła Świętych Jana Chrzciciela i Jana
Ewangelisty wznosi się potężna wieża, w której wnętrzu
zawisł największy odlany w średniowieczu dzwon
w Polsce, nazywany Tuba Dei (łac. ‘Trąba Boża’).
Kościół pofranciszkański zgodnie z surową regułą
zakonu żebraczego nie ma wież
Zamek krzyżacki w Malborku
Kompleks składa się z Zamku Wysokiego, Zamku Średniego i podzamcza, zwanego czasem Zamkiem
Niskim. W obrębie Zamku Wysokiego wzniesiono kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny,
mieszczący w dolnej kondygnacji kaplicę św. Anny pełniącą funkcję nekropolii wielkich mistrzów.
Najważniejsze części Zamku Średniego to: zespół Wielkiego Refektarza – jedna z najokazalszych sal
reprezentacyjnych w Europie, ukończona przed połową XIV wieku – oraz pałac wielkich mistrzów
z końca XIV wieku, dorównujący najlepszym przykładom europejskiego budownictwa rezydencjalnego
w tym czasie. Nad fosą wznosi się gdanisko – wieża ustępowa, z której nieczystości odprowadzano
wprost do wody otaczającej zamek.
gotycka architektura na Mazowszu
Na terenach Mazowsza na ogół przyjmowano formy architektoniczne typowe dla Pomorza,
ponieważ nie wykształciła się lokalna odmiana stylu gotyckiego.
kościół św. Jana Chrzciciela w Warszawie
W Warszawie, która była
wówczas miastem prowincjonalnym, zbudowano z fundacji książąt mazowieckich w wiekach
XIV i XV kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Składał się z niskiego, trójbocznie
zamkniętego prezbiterium i halowego korpusu, którego gwiaździste sklepienia podtrzymywane
były przez ośmioboczne filary. Świątynię wielokrotnie przebudowywano – zyskiwała formy
barokowe i neogotyckie. Doszczętnie zniszczoną podczas II wojny światowej odbudowano
po 1947 roku pod kierownictwem Jana Zachwatowicza, decydując się przywrócić formy
XV-wieczne. Część zachodnia kościoła wraz z jego fasadą powstała jednak według koncepcji
oryginalnej architekta
zamki gotyckie wyżynne w Polsce
budowano z kamienia na naturalnych wzniesieniach. Ich plan często był nieregularny i uzależniony od topografii
terenu. Ponad nimi dominowała smukła sylwetka stołpu, czyli wieży ostatniej obrony.
Najwięcej zamków tego typu wzniesiono na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej wzdłuż
Szlaku Orlich Gniazd. Do zabytków tego typu należą m.in. zamki w Chęcinach,
Olsztynie pod Częstochową i wielokrotnie przebudowywany malowniczy zamek
w Ogrodzieńcu.
zamki gotyckie nizinne w Polsce
często otaczano fosą. Wznoszono je przeważnie z cegły na regularnym
planie czworoboku z narożnymi wieżyczkami obserwacyjnymi. Znaczna część tego typu
budowli na północy Polski należała do Krzyżaków. Ich zamki łączyły funkcje obronne,
klasztorne i sakralne.
