Rouw en verlies

Question 1

Wat is rouw?

Answer 1

= de optelsom van gedachten, gevoelens en gedragingen van het kind, omdat deze voor altijd iemand
moet missen die hem dierbaar is. Rouw is er niet enkel bij overlijden maar ook bij verlies. We willen kinderen sparen bij rouw en verlies maar dat is eigenlijk niet goed. Kinderen zijn niet te jong voor verlies.

= de reactie (psychisch en/of fysisch) op het verlies van iets of iemand waaraan of aan wie men
gehecht was. Het gaat dus over een betekenisvol verlies. Men kan niet alleen rouwen na het overlijden van
een geliefd iemand maar ook bij pesten, zakken voor de proefwerken, verandering van school, bij een
echtscheiding, als men verhuist of bij het sterven van een huisdier, … .

Question 2

Waar van is de reactie op verlies afhankelijk bij kinderen?

Answer 2

• Persoonlijkheid
• Opvoeding
• Omgeving
• Ontwikkelingsfase

Question 3

Welke vormen van verlies zijn er?

Answer 3

• Zichtbaar verlies
• Onzichtbaar verlies

Question 4

Wat zijn voorbeelden van zichtbaar verlies?

Answer 4

• scheiding van ouders
• overlijden van een naaste
• zelfdoding van een vriend
• verhuizen
• pesterijen
• misbruik
• Ik ben anders
• Zichtbare handicap/ziekte
• Schoolverandering
• etc.,…

Question 5

Wat zijn voorbeelden van onzichtbaar verlies?

Answer 5

• verlies aan aandacht, liefde
• verlies aan geborgenheid
• verlies aan veiligheid, een eigen plek
• verlies aan zelfvertrouwen, verwachtingen
• Om iets wat niet gezien mag worden
• Leven met onzichtbare beperkingen
• Een verlate rouw

Question 6

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 0-12 maanden?

Answer 6

Tot drie jaar is er nog niet echt een doodsbesef maar baby’s en peutertjes zijn wel heel sfeergevoelig en
voelen dus ook aan dat er iets ingrijpends aan de hand is en dat de omgeving ongewoon reageert.

Question 7

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de leeftijd van 0-12 maanden?

Answer 7

Bevredigen basisbehoeften: slapen, eten, drinken, veiligheid

Question 8

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 1-3 jaar?

Answer 8

Dood, verlies = is herstelbaar, niet definitie

Question 9

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de leeftijd van 1-3 jaar?

Answer 9

Scheidingsangst kan sterk aanwezig zijn maar op deze leeftijd kunnen ze zich snel opnieuw hechten als de
continuïteit en invulling van verzorging en behoeften verzekerd is. Wanneer iemand van de belangrijke
personen wegvalt, moet de baby zich aanpassen, hierin zit een stuk rouwproces. Je kan ze lijfelijk troosten.

Question 10

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 3-6 jaar?

Answer 10

= een onderscheidingsvermogen tussen wat dood en levend is maar het wordt ervaren als een tijdelijk stadium en niet als een definitief, onomkeerbaar gebeuren., iets dat alleen andere overkomt. Dood associëren ze vaak met oud zijn; vandaar dat ze in paniek kunnen raken als een leeftijdsgenootje of een jonger iemand sterft. Je kan ze lijfelijk troosten.

Question 11

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de leeftijd van 3-6 jaar?

Answer 11

Magisch denken: overtuiging dat eigen
gedachten het gebeuren beïnvloeden.
Vatbaar voor schuldgevoelens

Question 12

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 6-9 jaar?

Answer 12

dood wordt beleefd als definitief en onomkeerbaar maar nog niet als universeel en onvermijdelijk, het lichamelijke aspect staat voorop. Er is nog een vorm van magisch denken aanwezig waardoor ze het gevoel hebben op één of andere manier invloed te kunnen hebben op het sterven. Dit kan dan weer leiden tot sterke schuldgevoelens daar zij kunnen menen mee verantwoordelijk te zijn voor iemands dood. Wanneer ze niet meer geloven in Sinterklaas rouwen ze zoals volwassenen.

Question 13

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de 6-9 jaar?

Answer 13

Fantasie- en geloofsbeelden zijn aanwezig

Question 14

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 9-12 jaar?

Answer 14

Vanaf tien jaar zijn kinderen stilaan in staat tot abstract redeneren. De dood wordt beleefd als universeel en onvermijdelijk maar is toch nog een beetje de ver van m’n bed show.

Question 15

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de leeftijd van 9-12jaar?

Answer 15

Angst voor eigen sterfelijkheid als men van dichtbij geconfronteerd wordt.

Question 16

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 12-15 jaar?

Answer 16

Dood is onomkeerbaar, onherroepelijke en universeel

Question 17

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de leeftijd van 12-15 jaar?

Answer 17

Doorbraak abstract denken. Verlies in deze
periode wordt doorkruist door puberteit en
identiteitscrisis

Question 18

Wat is het begrip van de dood tussen de leeftijd van 16-18 jaar?

Answer 18

Doodsbeeld vergelijkbaar met volwassene

Question 19

Wat zijn de kenmerken van rouw en verlies tussen de leeftijd van 16-18 jaar?

Answer 19

Leunen vaak meer aan bij leeftijdsgenoten.
Verlies
kan proces van los komen
bemoeilijken. Vaak uitgestelde rouw en kans
op parentificatie(opnemen van de ouderrol)

Question 20

Hoe beleeft men verlies als jongeren en adolescenten?

Answer 20

ongeren hebben een goed begrip van de dood, maar de dood van leeftijdsgenoten kan hen angstig en verward maken. Ze delen hun gevoelens vaak liever met leeftijdsgenoten dan met volwassenen en proberen zich soms stoerder voor te doen dan ze zich voelen. Sommigen sluiten zich af en beginnen pas jaren later met rouwen, terwijl anderen de ouderrol op zich nemen en hun rouw uitstellen.

Bij kinderen hangt rouwen sterk af van hun omgeving en hun ontwikkeling. Jonge kinderen begrijpen nog niet dat de dood onomkeerbaar is, waardoor rouwen moeilijk is. Ze zijn emotioneel afhankelijk van volwassenen en hebben een veilige omgeving nodig om te kunnen rouwen. Kinderen kunnen hun rouw uitstellen als ze merken dat volwassenen nog verdrietig zijn, omdat het uiten van verdriet door volwassenen een kind helpt om zelf te rouwen.

Kinderen wisselen snel tussen emoties, wat verwarrend kan zijn voor volwassenen. Ze kunnen het ene moment verdrietig zijn en het volgende moment weer spelen. Emoties van kinderen zijn vaak explosief, en naast verdriet en angst komt boosheid veel voor, voortkomend uit onmacht. Kinderen kunnen hun gevoelens moeilijk verwoorden en drukken ze vaak beter uit via spel, tekenen of creatieve activiteiten. Het is aan volwassenen om deze emoties toe te laten en te helpen kanaliseren, omdat kinderen nog niet goed weten hoe ze hiermee om moeten gaan.

Question 21

Vanuit welke gevoelens handelen we steeds?

Answer 21

De vier basisemoties: blij, bang, boos en verdriet

Question 22

Welke emotie zien we bij kinderen vaker (als een vorm van verdriet)?

Answer 22

Boosheid (= verharde tranen)

Question 23

Hoe zijn gevoelens bij kinderen vaak?

Answer 23

Zeer explosief

Question 24

Waarom is het belangrijk om gevoelens te kanaliseren?

Answer 24

Het is belangrijk om de gevoelens te kunnen verwerken. Hierbij zorgen we ervoor dat gevoelens op de één of ander manier naar buiten komen en omgezet worden in iets dat toelaatbaar is.

Question 25

Hoe tonen ontspoorde vaten = ‘ontploftebare gevoelsvaten’ zich?

Answer 25

Het toont zich zelden in woorden; gevoelsvaten ontploffen zich op het moment dat ze volzitten en er geen plaats meer is voor andere zaken; daarom is ruimte geven en kanaliseren belangrijk. Ontspoorde emoties tonen zich voornamelijk in moeilijk en extreem gedrag en handelingen.

Question 26

Hoe drukken jonge kinderen emoties uit?

Answer 26

Via spel: spelen is de taal van kinderen en is leren. Via spelen kunnen ze zich afreageren en spanningen loslaten.

Question 27

Wat kan typerend zijn voor het gedrag van kinderen na een verlieservaring?

Answer 27

Plotse gedragsveranderingen is typerend signaalgedrag

Question 28

Waarom wordt de link met rouw soms niet gelegd bij gedragsveranderingen bij kinderen?

Answer 28

Door uitstel van rouw

Question 29

Wat zijn mogelijke reacties van kleuters na een verlieservaring?

Answer 29

 Heel hard huilen, overgaand in roepen
 Overgevoeligheid en voortdurend vragen stellen
 Regressie bv bedwateren
 Angstig worden, weggaan betekent dikwijls bang zijn dat je niet meer terugkomt
 Lief en aanhankelijk zijn, dan weer gewelddadig en agressief
 Extreme dingen doen bv stoelgang smeren
 Slaapproblemen, angstdromen (dromenvanger)
 Zeuren, aandacht eisen
 Lichamelijke klachten: buikpijn,…

Question 30

Hoe verwerken kinderen rouw?

Answer 30

Ze doen dit aan de hand van:
- Rouwfasen (Kübler-Ross)
- Rouwtaken (Worden)
- Het duale procesmodel (Stroebe en Schut)

Question 31

Wat zijn de rouwfasen (Kübler-Ross)?

Answer 31

 Ontkenning
 Woede
 Marchanderen
 Depressie
 Aanvaarding

Question 32

Wat zijn de rouwtaken (Worden)?

Answer 32

 Je leert omgaan met verdriet en rouw
 Je gaat beseffen dat iemand echt dood is
 Je komt een warboel van gevoelens tegen
 Je gaat verder met je leven, met die ander in je hart

Question 33

Wat is het duale procesmodel (Stroebe en Schut)?

Answer 33

Verliesgericht <-> herstel- of toekomstgericht

Kinderen kunnen intens droeve momenten naast intens blije momenten plaatsen, dit helpt hun bij rouw. Ze geven zelf aan wat ze nodig hebben, maar je moet het zien.

Het verschil in rouwen tussen kinderen en volwassenen:
 Kinderen zitten in ontwikkeling (geen pauze mogelijk)
 Ze hebben een gebrek aan ervaring, wat het voor hun vreemd maakt
 Ze zijn afhankelijk
 Stellen zeer vaak hun rouw uit , zorgt soms voor gecompliceerde rouw (niet zo vaak)

Aandachtspunten:
 Verlies van belangrijke personen
 Verlies van broer of zus
 Overlijden van opa of oma
 Een kind verliest op vele fronten (wanneer bv papa wegvalt, kan kind niet meer voetballen)

Wat je beter niet kunt doen:
 Zeg zeker niet dat het allemaal niet zo erg is
 Beloof het kind niets (je zal weer een nieuwe vriend krijgen)
 Maak geen gebruik van sprookjes
 Als het kind in gesprek gaat geen adviezen geven
 Zoek niet naar oplossingen maar luister
 Als er tranen rollen, droog ze niet meteen
 Weet je niet wat zeggen benoem dit dan
 Je kunt beter zeggen dat je het zelf niet weet dan niets zeggen

Hoe wel:
 Creëer de juiste sfeer, schep veiligheid
 Creëer tijd en ruimte om verdriet te laten zijn (rouwen doe je niet alleen)
 Heb oog voor het unieke in elk rouwproces (Manu Keirse spreekt van Vingerafdruk van verdriet)
 Toon betrokkenheid
 Herken en erken rouw
 Luisterend aanwezig zijn, niet oplossen
 Vooral observeren en bereikbaar zijn
 Kinderen geven via hun gedrag of taal vaak zelf aan wat ze nodig hebben
 Behoud zoveel mogelijk de dagelijkse routine
 De fantasie van kinderen is vaak gruwelijker dan de werkelijkheid, betrek hen zoveel mogelijk bij
moeilijke zaken
 Geef zoveel mogelijk concrete info
 Laat toe om bij het verlies stil te staan of ervan weg te lopen
 Laat stiltes toe
 Stimuleer kinderen in hun creativiteit om uiting te geven aan hun beleving
 Durf de overledene (of het verlies) te benoemen
 Geef info door aan het team
 Weet dat rouwen veel energie kan vragen
 Aandacht voor verlies- en herstelgerichte activiteiten
 Probeer niet op te lossen maar te verdragen

Hou rekening met uitgestelde rouw en mogelijke schuldgevoelens
 Lever je bijdrage aan een goede rouwcultuur
 Vergeet niet dat de meeste kinderen normaal reageren op een abnormale gebeurtenis
 Verwijs door indien nodig

Question 34

Wat zijn signalen en gedragingen na verlies en tijdens rouw?

Answer 34

Het zijn reacties die kunnen voorkomen kort na het gebeuren, maar ook een hele tijd nadien en net dan legt
men vaak niet meer de link met rouw. Dit signaalgedrag zijn normale reacties. Het is ondersteunend als men
dit merkt, dat je een gesprek aanbiedt of de zekerheid geeft dat hij, ook later, als hij er wel wil over praten, bij Je terecht kan. Het is slechts als dit gedrag langdurig blijft aanhouden dat professionele hulp moet ingeschakeld worden. We dienen ons ervan bewust te zijn dat ieder op zijn unieke manier rouwt

Signalen en gedragingen:
- Uitgestelde rouw
- Explosieve emoties
- Regressief gedrag
- Onhandelbaar of moeilijk gedrag, veranderd gedrag

• Veranderende schoolresultaten: Vaak beïnvloedt het overlijden van een betekenisvol iemand de schoolresultaten van kinderen, soms een hele tijd nadien bij een uitgestelde rouwreactie. Meestal dalen de punten doordat het kind niet in staat is om zich te concentreren. In sommige gevallen worden die ook beter dan vroeger, omdat het kind goed zijn best wil
  doen omwille van de overledene. Soms wijst dit ook wel eens op vermijding, kop in het zandtechniek, als afleiding zich in de studie storten zoals volwassenen zich in dergelijke omstandigheden op het werk kunnen storten.
• Veranderend eet- en slaappatroon, lichamelijke reacties: Het slaappatroon kan door rouw gestoord raken. Dikwijls uit zich dat door moeilijk in slaap raken of moeilijk doorslapen, nachtmerries,… . Het kan ook zijn dat het zich vertaalt in overdreven vermoeidheid en vergrote
  slaapbehoefte.
  Verminderde eetlust of vreetbuien doen zich frequent voor bij kinderen in rouw. Bovendien kunnen de spijsvertering en de darmen ook behoorlijk in de knoop liggen. Dit is normaal maar de lichamelijke klachten mogen niet te lang duren, anders kunnen er ernstige gezondheidsproblemen ontstaan.
• Zich terugtrekken: Soms trekt het kind of de jongere zich terug in zichzelf en wil hij niet meer deelnemen aan het sociale gebeuren. Tijdelijk kan dit gezond zijn en een eigen manier zijn om het overlijden te verwerken, maar een te lange periode van zich terug trekken kan leiden tot isolement en depressie. Het is belangrijk dat een
  vertrouwenspersoon toch een manier zoekt om contact te onderhouden

Question 35

Wat is uitgestelde rouw?

Answer 35

Als er ogenschijnlijk niet onmiddellijk een rouwreactie komt wil dit niet zeggen dat het kind niet rouwt. Hij
stelt zijn rouw gewoon uit tot het veilig genoeg is om zelf te rouwen, zo spaart hij de volwassenen in zijn
omgeving.
Oudere kinderen en jongeren kunnen vluchten in muziek, uitgaan, contact met vrienden of andere hobby’s.
Zo kan het lijken alsof het hen allemaal niet raakt. Meestal is het een vlucht om niet met het gemis bezig te
zijn en stellen ze zo hun rouw uit

Question 36

Wat zijn explosieve emoties?

Answer 36

Door het feit dat emoties bij kinderen nog niet zo goed in taal verwoord kunnen worden, kunnen de emoties zich nogal heftig uiten. Het kan verdriet zijn maar ook woede en agressie, wat vaak veel moeilijker ligt om mee om te gaan. Volwassenen kunnen helpen taal te geven aan deze gevoelens en hen zo helpen ze te benoemen. Bovendien kunnen volwassenen helpen deze hevige emoties te kanaliseren

Question 37

Wat is regressief gedrag?

Answer 37

Een rouwend kind valt vrij makkelijk terug in een vroegere ontwikkelingsfase. Zo kan een jonger kind plots
weer gaan bedwateren, duimzuigen of zich afhankelijker gedragen. Ook een ouder, reeds zelfstandig kind kan
weer in een vroegere afhankelijkere ontwikkelingsfase terugvallen.

Question 38

Wat is onhandelbaar of moeilijk gedrag, en veranderd gedrag?

Answer 38

Een kind dat voordien meegaand was kan als rouwreactie opstandig en moeilijk worden, dikwijls naar
aanleiding van een situatie die omstanders niet onmiddellijk koppelen aan het overlijden. Anderzijds kan een
extravert kind dat voordien altijd haantje de voorste was door het verlies zich stil en teruggetrokken gaan
gedragen. Kortom veranderd gedrag moet men in deze omstandigheden beschouwen als signaalgedrag.
Alertheid hierop is dus aangewezen.