Næring fólks með sjúkdóma í meltingarvegi - Elinborg Flashcards
Meltingarfærasjúkdómar
- leiðbeiningar um mataræði
Einstaklingsbundnar og miðast við hvaða hluti
meltingarvegar er sjúkur
Einstaklingar með meltingarfærasjúkdóma
– Borða oft ekki vegna hræðslu við verki
– Eru í aukinni hættu á vannæringu og einhæfu fæðuvali
Mikilvægi næringarráðgjafar
– Koma að greiningu
– Leiðbeina með útilokun fæðutegunda – og hvað má nota í
staðinn
– Stundum þörf á bætiefnum ef fæðið er mjög einhæft
Mjólkursykursóþol
- laktósaóþol - mjólkuróþol - Skortur á laktasa í
slímhúð smágirnis
– Laktósi = mjólkursykur
– Laktasi = ensím sem brýtur
mjólkursykur (tvísykra)
niður í einsykrur (galaktósa
og glúkósa)
Mjólkursykursóþol - laktósaóþol - mjólkuróþol - Helstu einkenni
– Kviðverkir
– Óregla á hægðum
– Uppþemba
– Loftgangur
– Niðurgangur
Mjólkursykursóþol - greining
Saga
– Einkenni, fæðusaga
Vöktun einkenna
– Útiloka mjólkursykur í 1-2 vikur, fylgjast með einkennum. Drekka svo mjólk,
fylgjast með einkennum.
Mjólkursykursþolpróf
– Öndunarpróf – mæling á vetni eða metani í útöndunarlofti
– Blóðsykursmælingar – blóðsykursmæling eftir inntöku á mjólkursykri
Vefjasýni
Genapróf
– Gefa aðeins vísbendingu
Mjólkursykursóþol
- meðferð
Takmarka eða forðast mjólkurvörur og matvörur sem innihalda mikla
mjólk eða mjólkurduft
Lesa innihaldslýsingar
– Mjólkursykur getur „falist“ í ýmsum orðum
* Laktósi, mjólkurduft, undanrennuduft, mysuprótein o.fl.
Lesa næringargildi á hreinum mjólkurvörum
– Kolvetni í mjólkurvörum eru mjólkursykur
– Ef kolvetni eru 0g er varan mjólkursykursnauð
Kalk
– Huga að kalkinnihaldi í vörum sem eru notaðar í stað mjólkurvara
– Taka kalk sem bætiefni
Mjólkursykursóþol
- sérvörur og lyf
Mikið úrval af laktósafríum vörum
– Mikil breyting á síðustu árum
Laktasatöflur
– Notaðar með máltíðum sem innihalda mjólkursykur
Laktasadropar
– Settir út í mjólk
– Þarf að standa í ½-1 sólarhring fyrir notkun
Glútenofnæmi/óþol
- gluten related disorders (GRD)
Dermatitis Herpetiformis
Celiac disease
Celiac sprue
Gluten intolerance
Gluten Ataxia
Selíak sjúkdómur
- glútenofnæmi
Bólga í slímhúð
meltingarvegar
– Aðallega í skeifugörn og
smágirni
Frásog næringarefna
minnkar
– Hætta á næringarskorti
Selíak sjúkdómur
- einkenni
Vanþrif, þyngdartap, þreyta
Meltingareinkenni
– niðurgangur, hægðatregða, óregla á hægðum, kviðverkir, uppþemba,
uppköst, loftgangur
Blóðleysi
– Skortur á járni, B12 og fólati
Vítamín- eða steinefnaskortur
– Beinþynning, ófrjósemi, einkenni frá taugakerfi
Húðútbrot
Aukin tíðni krabbameins í görn
Selíak sjúkdómur
- greining
Glútenmótefni í blóði
– IgG og IgA
Hækkun á transglútamínasa (anti-tTG) og antiendomysial
antibodies (anti-EMAs) í blóði
Sýni frá skeifugörn
Sýni frá húð
Nauðsynlegt að vera á venjulegu fæði sem inniheldur glíadín
í a.m.k. 4-5 vikur áður en prófin eru framkvæmd
Selíak sjúkdómur
- meðferð
Glútensnautt fæði
– Forðast hveiti, rúg, bygg og hafra**
– Nota bókhveiti, hirsi, hrísmjöl, maísmjöl, kartöflumjöl, kínóa, möndlumjöl
o.fl.
Læra að lesa innihaldslýsingar – sérstaklega með samsett matvæli
Nota sérvörur í staðinn fyrir hveiti og brauð
Borða vel af grænmeti og ávöxtum
– Trefjar og B-vítamín
Járn, selen, sink
– Kjöt, fiskur, innmatur, baunir
Meðhöndla næringarskort sé hann til staðar
– Þyngdarsaga
– Fæðissaga
– Skortseinkenni – blóðprufur
Eftirlit
– Sýnataka frá görn eftir 3-6 mánuði á glútensnauðu fæði
– Mæla transglútamínasa
– Fylgjast með næringarástandi
– Getur reynst erfitt að fylgja glútensnauðu fæði
* Borða glúten viljandi eða óafvitandi
* Getur haft alvarlegar afleiðingar að borða glút
Non-celiac gluten sensitivity
Svipuð einkenni og við glútenofnæmi.
Ofnæmispróf neikvæð á hveiti (húðpróf og blóðprufa)
Eðlileg mæling á transglútamínasa (anti-tTG)
Eðlileg sýni frá görn
Án einkenna á glútensnauðu fæði
– Einkenni koma aftur ef borða glúten
Algengt meðal einstaklinga með IBS
Iðraólga – IBS
- einkenni og greiningarviðmið
Helstu einkenni eru kviðverkir og breyting á hægðum
– Ýmist hægðatregða eða niðurgangur
Getur verið erfitt að greina – starfrænn vandi
– Einkenni geta breyst
– Einkenni geta líkst laktósaóþoli
– Ekki til nákvæmt próf (biomarker)
Margir einstaklingar með IBS tengja sjúkdómseinkenni við mataræði
– Takmarkanir í fæðuvali því algengar hjá þessum hópi
– Aukin hætta á næringarskorti
Iðraólga - IBS - meðferð- gott
Fæðusaga og skráning í
matardagbók
– Skrá fæðuinntöku og einkenni
Borða reglulega yfir daginn
Borða fjölbreytta og trefjaríka
fæðu
– T.d. Ávexti, grænmeti og heilkorn
Drekka vatn
Iðrabólga - IBS - meðferð , ekki gott
Algengt er að fituríkur og sterkur
matur þolist illa
– T.d. Skyndibiti, franskar, djúpsteiktur
matur o.fl.
Ekki nota tyggjó
Forðast áfengi
Takmarka koffín
Iðraólga – IBS
- Low FODMAP mataræði
F Fermentable
O Oligo-saccharides: Fásykrur
- Fructo-oligosaccharides (FOS) t.d. hveiti, rúgur, laukur og hvítlaukur
- Galacto-oligosaccharides (GOS) t.d. baunir og linsur (legumes/pulses)
D Di-saccharides: Tvísykrur, laktósi, t.d. mjólk, jógúrt og rjómaostur
M mono-saccharides: Einsykrur, frúktósi, t.d. hunang, epli, high fructose
corn syrups
A And
P Polyols: Fjölalkóhólar, sykuralkóhólar t.d. sorbitol, mannitol, xylit
FODMAP mataræði gengur út á að minnka neyslu á
gerjanlegum sykrum
– dregur úr einkennum iðraólgu hjá allt að 70% einstaklinga
Tegundir kolvetna sem frásogast illa í meltingarvegi gerjast
og valda aukinni upptöku vökva í smáþörmum og
loftmyndun í ristli
– Vökvasöfnun og loftmyndun helsta orsök verkja og niðurgangs
Iðrabólga - IBS - low fodmap mataræði - skref 1-3
Skref 1: Fæðutakmörkun (Restriction)
– Taka út/minnka FODMAP fæðu 4-8 vikur
Skref 2: Endurkynningarferli (Reintroduction)
– Bati eða einkenni hafa minnkað þá er fæða tekin
inn aftur kerfisbundið
Skref 3: Einstaklingsbundið (Personalisation)
– Til lengri tíma litið, aðlagað hverjum og einum
Bólgusjúkdómar í meltingarvegi
- inflammatory bowel disease (IBD)
Samheiti yfir tvær megingerðir
langvinnra bólgusjúkdóma í
meltingarvegi:
– Sáraristilbólga (Colitis Ulcerosa)
– Svæðisþarmabólga (Crohn‘s disease)
Oftast hægt að greina sjúkdómana í
sundur:
– með ristilspeglun
– sýnatöku úr slímhúð ristils og smáþarma
– hægðasýni – calprotectin í hægðum ef IBD
Örsök ekki þekkt en samspil erfða og umhverfis talið skipta
máli
Bólga í slímhúðinn er svar ónæmiskerfisins við einhverju
áreiti
Sjúkdómurinn er ekki smitandi eins og ef um bakteríu- eða
veirusýkingu í meltingarvegi að ræða
Bólgusjúkdómar einkennast af tímabilum með bólguköstum
og tímabilum sem sjúkdómurinn liggur niðri – oft í lengri
tíma.
Sameiginleg einkenni Crohn ́s og colitis
Niðurgangur
Þreyta og slappleiki
Hiti
Minnkuð matarlyst
Þyngdartap
Blóðleysi
Fæðuóþol
Vannæring
Einkenni utan þarma (frá liðum, húðinni og lifrinni)
Sáraristilbólga
- Colitis Ulcerosa
Sjúkdómurinn takmarkast við ristil
– Bólgan byrjar alltaf neðst við mót
endaþarms og endaþarmsops.
– Bólgan getur teygt sig upp allan ristil vinstra
megin og stundum er allur ristilinn bólginn
Hægt að lækna sjúkdóminn með því að
fjarlægja ristil með skurðaðgerð
– Hluti ristils eða ristillinn í heild fjarlægður.
– Stundum gerð samtenging
– Stundum lagt út stóma
* Garnastóma eða ristilstóma
Svæðisþarmabólga
- Crohn‘s disease
Er oftast í neðsta hluta smágirnis en getur
verið hvar sem er í meltingarvegi, frá munni
að endaþarmi
Bólgur geta náð í gegnum þarmavegginn
– Auknar líkur á fistilmyndun
Ekki til meðferð sem læknar sjúkdóminn
Hægt að stjórna með lyfjum en margir þurfa
að fara í skurðaðgerð með tímanum.
– 70% einstaklinga þurfa aðgerð innan 10 ára frá greiningu
– Hluti smáþarma eða ristils fjarlægður og gerð samtenging
– Getur verið þörf á að leggja út stóma
Getur verið ættgeng
Bólgusjúkdómar í meltingarvegi (IBD)
- meðferð
+
Oftast lyfjameðferð – bælir virkni ónæmiskerfisins og hemur
bólgusvörun
Greina næringarskort með blóðprufum
– Ráðleggja viðeigandi bætiefni ef þörf er á
– Algengur skortur í IBD
* Kalk
* D-vítamín
* B12
* Járn
Bólgusjúkdómar í meltingarvegi (IBD)
- næringarmeðferð
Virkur sjúkdómur – bólgur, kviðverkir og niðurgangur
– Trefjaminna og léttara fæði
– Auka neyslu á vökva og söltum
Í sjúkdómshléum
– Hollt og fjölbreytt fæði skv. ráðleggingum Embættis landlæknis
Svæðisþarmabólga - Crohn‘s disease - sérhæfð næringarmeðferð
Skref 1
– Mjög fábreytt fæði
Skref 2
– Fæðutegundum bætt inn
kerfisbundið
Skref 3
– Einstaklingsmiðað
– Strangt mataræði 5 daga
vikunnar
– Meira svigrúm fyrir „svindl-
máltíðir“
Ristilstóma
- colostomy
Mikilvægt að borða hollan og næringarríkan mat
– Ekki þörf á sérfæði
Fyrst eftir aðgerð er æskilegt að forðast:
– Appelsínur, greipaldin, mandarínur, sítrónur og hýði af
eplum
– Þurrkaða ávexti
– Hrátt grænmeti s.s. spergilkál, hvítkál, rófur (salatblöð
eru í lagi)
– Maískorn, poppkorn, heilar hnetur, möndlur og fræ
(fínmalað er í lagi)
– Gróft brauð með kjörnum, fræjum og rúsínu
Garnastóma
- ilestoma
Aukin þörf fyrir vökva og sölt
– ½ L meira af vökva
* Meira ef það er mikið flæði í stóma
– 1 tsk meira af salti
Mikilvægt að borða hollan og
næringarríkan mat
– Ekki þörf á sérfæði
Fæða getur haft áhrif á áferð og magn hægða
Einstaklingsbundið mataræði
Nýrnasjúkdómar
- Bráð nýrnabilun
– acute kidney injury (AKI) – varir <7 daga
– acute kidney disease (AKD) – varir í 7 daga til 3 mánuði - Langvinn nýrnabilun – chronic kidney disease (CKD)
– Varir í meira en 3 mánuði - Lokastigsnýrnabilun – end-stage renal disease
- Nýrnasteinar – kidney stones
ORSAKIR NÝRNASJÚKDÓMA
- Sykursýki
- Háþrýsingur
- Endurteknar sýkingar í nýrum
- Æðasjúkdómar
- Alvarleg ofþornun
- Alvarleg blóðsýking
- Aukaverkun skurðaðgerðar eða alvarlegra veikinda/slyss
- Lyf (t.d. verkja- og bólgueyðandi lyf)
- Fæðubótarefni
- Sjúkdómar í þvagleiðurum
– Endurteknir nýrnasteinar
– Þvagteppa - Bólgusjúkdómar
– IgA nýrnamein
– Rauðir úlfar (systemic lupus erythematosus) - Ættgengir sjúkdómar eða fæðingargallar
– Blöðrunýru - Sjúklegt niðurbrot vöðva – rhabdomyolysis
- Krabbamein
NÝRNABILUN – GREINING OG STIGUN
- Mæling á nýrnastarfsemi
– Blóðprufa: mælt kreatínín (niðurbrotsefni vöðva) - Gaukulsíunarhraði (gsh eða gfr) er reiknaður út frá kreatíníni í blóði
– tekið tillit til aldurs og kyns.
– Þvagprufa: mælt prótein í þvagi
– Ýmsar aðrar rannsóknir: myndgreining, ómun, nýrasýnataka o.fl. - Gaukulsíunarhraði þarf að vera endurtekið lækkaður í um 3 mánuði
BRÁÐ NÝRNABILUN – ACUTE KIDNEY INJURY (AKI)
- Heilbrigð nýru fyrir veikindi
- Næringarástand
– Mikið lystarleysi
– Mikið niðurbrot
– Tap á vökva með uppköstum, niðurgangi, um sár eða með svita. - Meðferð
– Oft gjörgæslumeðferð
– Oft skilunarmeðferð - Hefðbundin
- Daglega
- Allan sólarhringinn
BRÁÐ NÝRNABILUN - NÆRINGARMEÐFERÐ
- Þurfa oft næringu um slöngu eða í æð
- Próteinþörf breytileg eftir sjúkdómsástandi
– Ekki í skilun: 0,5-0,8 g/kg
– Í skilun: 1-2 g/kg
– Í samfelldri skilun: 1,5-2,5 g/kg
– Í stöðugu ástandi áður en nýrnastarfsemi kemst í eðlilegt horf er þörfin a.m.k.
0,8-1 g/kg - Orkuþörf 25-40 kcal/kg
- Mikilvægt að fylgjast með söltum og vökvajafnvægi
– Oft aukin vökvaþörf v/hita, niðurgangs eða sára
– Oft þörf á takmörkun á söltum (natríum, kalíum og fosfa
LANGVINN NÝRNABILUN
- Tíðni langvinnrar nýrnabilunar á vesturlöndum er um 5-10%
- Úrgangsefni hækka í blóði
– Kreatínín (50-90 umól/L)
– Urea (3,1-7,9 mmól/L)
– Kalíum (3,5-5,0 mmól/L)
– Fosfat (0,85-1,5 mmól/L) - Vökvi safnast fyrir í líkamanum
– Mikið salt (hækkað natríum) eykur vökvasöfnun
– Erfiðari stjórnun á blóðþrýsting
LANGVINN NÝRNABILUN - MEÐFERÐ
- Fyrir skilun
– Lyfjameðferð
– Næringarmeðferð - Skilun
– lyfjameðferð og næringarmeðferð heldur áfram, oft með breyttum
áherslum
– Blóðskilun: 3x í viku, 3-5 klst í senn
– Kviðskilun: 7 daga vikunnar - Ígræðsla
– Nýra frá ættingja eða vini
– Nýra frá látnum gjafa 10
Blóðskilun
- 3 daga vikunnar
- 3-4 klst í senn
- Helstu næringarvandamál
− Vannæring
− Mikil saltneysla
− Mikil vökvatekja
− Hækkað kalíum
− Hækkað fosfat - Æskileg þyngdaraukning á milli skilana
er <1 kg/dag
Kviðskilun
- Daglega
– 4-5x yfir sólarhringinn (CAPD)
EÐA
– Yfir nóttina með aðstoð vélar
(APD) - Úrgangsefni úr blóði flæða úr
háræðum í lífhimnunni í
skilvökvann í kviðarholi. - Helstu næringarvandamál:
– Vannæring
– Offita (sykur í skilvökva)
– Há blóðfita (þríglýseríðar)
– Hægðatregða
– Hækkað fosfat
NÝRAÍGRÆÐSLA – ÁHERSLUR Í NÆRINGARMEÐFERÐ
- Almennt fæði skv. ráðleggingum embættis landlæknis
– Aukin próteinþörf fyrstu 4-6 vikurnar eftir aðgerð – 1,2-1,5 g/kg
– Áhersla á hreinlæti v/ónæmisbælandi lyfja ævilangt - Forðast hrátt kjöt og fisk og ógerilsneidd matvæli
- Forðast greip og granatepli
- Hafa í huga v/sterameðferðar
– Auknar líkur á offitu
– Auknar líkur á sykursýki
Langvinna nýrnabilun - næriningarmeðferð - FYRIR SKILUN
- Próteinskert fæði – 0,6-0,8 g/kg
– Til að hægja á framgangi sjúkdómsins
– Minnka úrgangsefni í blóði - Krea
- Urea
- Eftirlit með söltum í blóði
– Natríum
– Kalíum
– Fosfat - Eftirlit með næringarástandi
– Næringardrykkir
– Lystarleysi algengt
Langvinn nýrnabilun - næringarmeðferð - í skilun
- Eðlilegt próteinmagn – 1-1,2 g/kg
– Tap á amínósýrum í skilunarvökva - Eftirlit með vökvainntöku
– 1000 ml/dag + vökvi sem samsvarar
þvagmagni - Eftirlit með söltum í blóði
– Natríum
– Kalíum
– Fosfat - Í sumum tilvikum orkuskerðing
– Kviðskilunarvökvinn inniheldur sykur
Próteinskert fæði
Ráðleggingar miðast við þyngd, fyrri
próteinneyslu og ástand nýrna.
– 0,6-0,8 g/kg (miðað við kjörþyngd)
- Takmörkun á mjög próteinríkum
fæðutegundum
– Mjólk og mjólkurmat
– Kjöti og fiski
– Eggjum og baunum
Saltskert fæði
- Takmarka mikið saltan mat eins og ýmsar unnar matvörur og tilbúinn mat.
- Nota ekki salt við borðið.
- Nota ekki bæði blönduð krydd/kraft og salt.
- Forðast saltað nasl.
- Nota saltlaust krydd eins og grænt krydd, paprikuduft, karrý, laukduft
o.þ.h.
Kalíumskert fæði
- Forðast banana, þurrkaða ávexti og
hreina ávaxta- og grænmetissafa - Takmörkun á ávöxtum og grænmeti
- Takmarka hnetur, möndlur, súkkulaði,
kakó, lakkrís og maltöl - Takmarka mjólkurmat
- Forðast kartöfluflögur og franskar
kartöflur - Hægt er að gefa lyf til að lækka kalíum í
blóði þegar þörf er á
Fosfatskert fæði
- Próteinríkt fæði er einnig fosfatríkt
- Takmörkun á osti, mjólk og mjólkurmat
- Fosfatrík aukefni í unnum matvælum
– kóladrykkir - Borða heitan mat 1x á dag
- Lyf:
– Fosfatbindarar teknir með máltíðum - Takmarka:
– Egg, súkkulaði, hnetur/möndlu
VÖKVATAKMÖRKUN
- Einstaklingsbundið hve mikið má drekka.
- Viðmið: 1000 ml/dag + vökvi sem samsvarar þvagmagni
- Því meiri saltneysla því þyrstari.
- Nota lítil glös/bolla.
- Nota klaka til að svala þorstanum.
- Súpur, grautar, búðingar og sósur eru vökvi.
NÆRINGARDRYKKIR - í skilunarmeðferð
– Renilon 7,5
Næringardrykkir - fyrir skilunarmeðferð
– Renilon 4,0
– Djúsdrykkir
* Juice style (meiri vökvi)
FÆÐI Á SPÍTALA - Próteinskert fæði
– 50 eða 60 g prótein
– 0,5-0,7 g prótein/kg (miðað við
kjörþyngd)
– 30-35 kcal/kg/dag
Fæði á spítala - blóðskilunarfæði
– U.þ.b. 1,2 g/kg prótein
– 30-35 kcal/kg/dag
– 2000 mg natríum, 2000 mg kalíum, 800
mg fosfat
Fæði á spítala - léleg matarlyst
- Léleg matarlyst
– Lítill skammtur af orkubættu fæði
– Forðast mjólk sem drykk
– % mjólkursúpur, mjólkurgrautar,
súrmjólk, jógúrt o.þ.h.
NÝRNASTEINAR - NÆRINGARMEÐFERÐ
- Drekka vel – a.m.k. 2-2,5 L/dag
– Þvagmagn 2-2,5 L/dag - Salt í hófi
- Auka ávaxta- og grænmetisneyslu
- Nota magrar mjólkurvörur
- Auka trefjaneyslu
- Þyngdarstjórnun
– Ef ofþyngd – hæfilegt þyngdartap um 2-4 kg/mánuði - Próteinmagn í hófi – 0,8-1 g/kg
- Takmarka oxalatríkar fæðutegundir
– Rabbarbari, spínat, rófur, súkkulaði, hnetur, möndlur, te og túrmerik
NÝRNASTEINAR – ÁHRIF NÆRINGAREFNA
- Sítrat - Myndar efnasamband við kalk í þvagi – talið minnka líkur á
steinamyndun - Kalk - dregur úr frásogi á oxalati
– Áður ráðlagt að minnka kalkneyslu – kalksteinar
– Of lítil kalkneysla eykur líkur á steinamyndum - Oxalat - Ekki verið hægt að sýna fram á að aukin oxalat neysla auki líkur á
kalsíum-oxalat steinum (misjafnt frásog frá mismunandi mat) - Prótein – mögulega munur á tegund próteina
– Helmingi minni líkur á nýrnasteinum hjá þeim sem borða grænmetisfæði - C-vítamín – aukin framleiðsla á oxalati
– Þarf háa skammta af C-vítamíni >1,5 g/dag til að auka líkur á steinamyndun - B6 vítamín – tekur þátt í niðurbroti á oxalati
