7 - Staatsinstellingen, bestuur, recht Flashcards
Staatsvormen in arch en klass Gr
Hoe ontwikkelt koningsschap zich vanaf Ilias/Odyssee zich?
- I en O (dark ages, 1100-900 vC): koningen/basileis/basileus - legeraanvoerders en rechters, waarsch opgevolgd door oudste zoon. Ook: Homerus duidt er niet-koninkl aristocraten mee aan.
I en O eindpunt ve orale traditie, dus elementen uit verschill perioden - duiding koningschap op deze basis dus hachelijk. - archaische tijd (700-480 vC): monarchen zeldzaam in Gr (beh Sparta, daar 2 koningen tot in hell tijd)
- Sparta: 2 koningen - ingeperkt door gerousia (namen bel’ste beslissingen; burgers/homoioi, 60+ers; conservatief; vnl klankbord. Olicharchisch) - college van 5 eforen/eforaat (7S vC toegevoegd; bel in rechtspr en kon koningen ter verantw roepen. Democr element) => gemengde constitutie.
- Athene: koningen in arch tijd al verdwenen.
1. Hoogste pol macht bij college v 3 archontes (archon). Van hen had polemarchos mil opperbevel. Rechters, reli taken. Een vd archonten heette basileus (is niet koning!). Archonten voor 1 jr gekozen uit beperkt aant adell families.
2. Adviescollege heette areopagus (ook 1 jr zitting). Vgl met gerousia, controleerde archonten, rechtspraak.
3. Volksvergadering (weinig slagkracht, net als in Sparta).
Ontwikkelde zich in Ath stormachting in 7S vC:
= archontaat v Solon (594 vC): systeem v 4 vermogensklassen (2 hoge, uitgedrukt in schepels graan en eigendom paard; 3e waren boeren, rest in laagste => einde aan machtsmonopolie geboorteadel. 487 vC: archontaat ook voor 3e klasse open.
Felle strijd rondom olichargie obv geboorte of geld. 560 vC vestigt Pisistratus alleenheerschappij (tyrannis: alleenheerser die met mil middelen ad macht is gekomen. Neutrale term). Staatsinstellingen bleven intact, vriendjes op bel posities. P trachtte zich populair te maken onder boerenbevolking. Had wankele machtsbasis. Na zijn dood nwe factiestrijd. Clisthenes gooide pol hervormingen in de strijd (dgl bestuur nu door volksvergadering/ekklesia en raad v 500 burgers/boule => geboorte klass Gr democratie.
p100
Staatsvormen in arch en klass Gr
Hoe gaat volgens sommigen achter elke staatsvorm (drie basale vormen: monarchie, olichargie en democratie) een olichargie schuil?
- in elke maatsch wordt pol macht uitgeoefend door een elite, want
- macht moet gedelegeerd worden aan bestuurders op lok/reg niveau;
- en kl groep raadgevers
- politici ook in democratie afkomstig uit beperkte bovenlaag v hoger opgeleiden.
Trad driedeling desondanks nuttig, want - openheid van die elite - aan wie zij verantw afleggen - hoe zij positie legitimeert maakt uit.
p99
Hell wereld: nieuwe koningen
Welke drie regeringsvormen bestonden in Gr in de 5S vC?
- in veel Gr stadstaten: democr staatsmodel
- ook: steden met olichar regeringsvorm
- sommige perifere gebieden: koningschap. Bv Macedonie (‘homerisch’)
. erfelijk, maar erkenning legervergadering noodzakelijk
. nauwe samenw met aristocr metgezellen/hetairoi/ruiterij
. Philippus II (360-336 vC): expansie, Mac steeds bel. Verslaat Ath en Thebe (338 vC) => koningen in poleis Gr.
. zoon Alexander de Gr onderwerpt Perzische rijk => koning v Azie => vele gezichten:
= gebruikte lokaal lokale elementen
= bleef omringd door hetairoi (maar minder machtig) - systeem bleef na dood Alexander bestaan (hofhouding lijkt op hetairoi)
- Hell koningen konden niet ongestraft inbreuk maken op trad autonomie Gr poleis. Poleis betaalden belasting, koning zorgde voor geen gezichtsverlies => verovering als bevrijding inkleden. Koningen verleenden (belasting)privileges en bekostigden publ gebouwen (goodwill). Voortd onderhandelingen en kon weldaden.
p101
Rome: koningstijd en republiek
We weten weinig over de koningen en koningschap tussen 753-510 vC in R. Wat weten we wel?
- geen van de genoemde koningen behoort tot patriciers (geboorteadel)
- geen van de genoemde koningen wordt door zoon opgevolgd.
=> niet-patriciers?
=> tirannen?
p102
Rome: koningstijd en republiek
Welke volksvergaderingen bestonden al in de koningstijd?
1) comitia curiata: had 30 groepen/curiae, waarvan lid door geboorte. Verloor aan belang maar bleef bestaan (tactisch: liever toevoegen dan opheffen).
2) comitia centuriata: vergadering van weerbare mannen. Obv 5 vermogensklassen, die weer onderverdeeld in stemgroepen/centuriae (elk 1 stem). Centuriae en stemmen werden aan vermogensklassen toegewezen, stond niet in verhouding tot aant burgers in die klasse (typisch Rom ‘democratie’: niet elke stem telt even zwaar). De kosten vd mil expedities werden ook omgeslagen over centuriae (elk droeg evenveel bij => hoogste vermogensklassen meeste). Na koningen in comitia cent alle magistraten met mil gezag/imperium gekozen. Kon wetten aannemen.
510 vC laatste koning verjaagd, macht bij 2 consuls (parallel in tijd met Ath: door schrijvers?). Consuls bijgestaan door senaat (oud-magistraten, door consuls dus niet te negeren. Senaat ‘echte regering’?)
3) concilium plebis (21 geledingen v burgers obv ligging v hun woning/woonplaats; later 35 geledingen)
Verschil met com cent: verschil in rijkdom nvt. Va 494 vC kozen plebejers/niet-pat aant eigen functionarissen (mn volkstribunen/vergadervoorzitters: bel taak = beschermen niet-adell bevolking tegen willekeur magistraten). 449 vC kregen zij machtsmiddel: formeel vetorecht om bestuurshandelingen en wetsvoorstellen te blokkeren. Conc pleb bleef ondergeschikt tot 287 vC, toen bepaling dat alle wetten van deze volksvergadering geldig voor hele burgerij (onderscheid patr/pleb toen ook al ingeboet: va late 5S moesten patr monopolie op bestuursfunctie opgeven). 367 vC: pleb toegang tot consulaat.
- nwe pol elite ontstaat (patr + rijke pleb): nobiles. Maar pas 150 jr later systematisch politiek bedreven buiten kaders v com cent.
Keerpunt: 133 vC, Tiberius Gracchus via conc pleb: landverdelingswet.
Ook: staatsfinancien bemoeienis
En: liet zich als volkstribuun herkiezen
=> beschuldiging nastreven koningschap, kon niet in republ gedachtengoed. Omgebracht, maar geest uit de fles.
=> vervolgens: volkstribunen ism ambitieuze generaals (rugdekking), gaven hen bel mil commando’s + land. Julius Caesar kwam zo aan commando. Na zijn dood 44 vC: coll dictatuur Marcus Antonius, Marcus Lepidus en Gaius Octavianus door conc pleb gelegaliseerd => geweldsspiraal => Octavianus werd keizer Augustus 27 vC (= begin keizertijd).
p103
Vroege keizertijd
Hoe richtte Octavianus zijn functie als keizer in?
- toekenning bijz ‘oppergezag’/imperium: controle over alle provincies waar leger gestationeerd was.
- eretitel Augustus
- experimenteel: 27-23 vC bekleedde beide consulaten. 23 vC: afstand consulaat, maar bevoegdheden ve volkstribuun/tribunicia potestas (maar: A eigenl patricier). Prakt gevolg: kon wetten initieren en rom burgers arresteren, zelf onschendbaar. Burgers bij keizer in beroep (greep op just apparaat). Nodig omdat hij z niet als dictator/koning kon profileren. Noemde zich princeps (degene in senaat met grootste gezag/auctoritas. Deze facade in stand gehouden tot midden-keizertijd (27 vC-235 nC): Principaat.
p104
Denken over de staat / Plato en Aristoteles
Door de opeenvolgingen van staatsvormen in Gr is denken hierover versterkt. Beschrijf het denken van Plato (429-347 vC) hierover.
- kritiek op radicale Ath democratie:
- talentvolle redenaars/demagogen bespeelden gevoelens volksvergadering
- in Ath ekklesia mochten boeren, handelaren, ambachtslieden stemmen (vlgs Plato geen inzicht)
- alle klass staatsvormen van nature instabiel: pol macht bij 1 groep die te weinig tegenspel krijgt, daardoor gaat kwaliteit bestuurders achteruit. Democratie zal op termijn verglijden naar redeloze massa/conflicten => roep om sterke leider = monarch => cyclus start opnieuw. Kan een staatsvorm deze cyclus doorbreken?
Politeia/Staat: ontwerp ideale staat. Volgt: toelichting ideeenleer Plato.
- mensel kenvermogen: mensel geest herkent alle waargenomen paarden als fys en onvolmaakte representanten vd perfecte vorm/idea ‘paard’. Geldt ook voor niet-tastb verschijnselen (bv moed) ==> er moet een onzichtb en alleen intellectueel grijpbare Ideeenwereld zijn die fundament is van alle menselijke kennis.
- Plato gelooft dat mensel ziel drie elementen heeft:
. fys behoeftebevrediding
. edele gevoelens (bv moed)
. rationele reflectie
Niet bij iedereen even sterk ontwikkeld:
a) degenen die z richten op productie en consumptie zijn talrijkst. Kunnen z niet op iets anders richten
b) mil activiteiten door sterke ontwikk tweede zieledeel
c) kl groep bij wie redelijk deel ziel sterkst ontwikkeld is (deze groep alleen geschikt voor landsbestuur).
In ideale staat is prive eigendom beperkt tot a en b. c leeft van belastingopbrengst a en b.
Leerling Aristoteles (384-322 vC) is gematigder tav ideale staat. Geen Ideeenleer maar nauwk observatie vd fys en maatsch werkelijkh: staatk database. Mens is zoion politikon: mens kan alleen tot ontplooiing komen bi soc verband v gezin, dorp en staat => staat moet gelukkige mooie leven mogelijk maken => burgers in staat stellen om vu soc aanleg een actieve bijdrage aan alg welzijn te leveren => pol macht niet bij kleine minderheid. Maar: handenarbeid maakt mens ongeschikt voor deeln pol bedrijf => voorkeur A voor gematigde democratie (landeigenaren vervullen pol ambten).
p106
Denken over de staat: het ideaal vd gemengde staatsvorm
Nwe theorie obv Plato en Thucydides: beste en meest stabiele staatsvorm is combi van monarchale, oligarchische en democr elementen (hieraan slagkracht Sparta in 5/6S vC toegeschreven).
Hoe dachten de Romeinen va 2S vC over de gemengde staatvorm?
Rome belangrijke factor in MZ gebied => nwe analyses tav staatsinstellingen.
Polybius: consulaat is monarchaal element, senaat is oligarch element. Maar: volksvergaderingen kozen consuls en magistraten => democr element ook goed vertegenwoordigd. P: enorme groei Rome aan deze combinatie toe te schrijven.
Cicero (106-43 vC; De re publica): fenomeen staat komt voor uit mensel behoefte in harmonische gemeenschap samen te leven. Voorstander gemengde constitutie (vgl Polybius). Betoogde dat republ Rome niet is hervormd of ontworpen maar geleidelijk/organisch gegroeid => perfect uitgebalanceerd. Fel gekant tegen alleenheerschappij (beh in crisis, dan gezaghebbend staatsman die voortouw neemt. Maar: onder deze vlag draaide Octavianus-Augustus republikeins model nek om 27 vC).
Bestuur in praktijk
Waren staten Gr/Rom oudheid in vergelijking met nu en Chin keizerrijk gebureaucratiseerd?
Nee: arch en klass Gr niet, ook Ath imperium in 5S vC niet, hellen rijken en Rom keizerrijk niet.
- 1500 functies beschikbaar voor burgers Athene 5S vC (defensie, rechtspr, fin, openb werken, reli)
- vrijwel geheel ontbreken van archieven (beh lijsten met bedragen aan tribuut/phoros door lidstaten Del-Att Zeebond.
p109
Bestuur in praktijk
Hoe zag de bureaucratie in republ Rome er uit?
Leek op die in klass Gr.
- bestuur door handjevol magistraten
- bi It een gedecentraliseerd systeem v overheersing: lok gemeenschappen hoefden alleen troepen voor Rom legers te leveren, geen bemoeienis interne zaken.
- bu It schiereiland: va 3S vC provincies. Moesten belasting betalen. Maar geen bur apparaat; inning uitbesteed aan priv belastingpachters (publicani) en inheemse bestuurders.
- WEL systeem van registratie: militaire reden. 1x5jr telling mnl Rom burgers 18+ jr. Met groei burgerrecht in 4S vC (M en Z It) naar 300.000, later 1 mio. Meeste wetenschappers denken dat tellingen gedaan werden door lok magistraten, die doorgaven aan censoren => laatste 2 eeuwen republiek slaagden censoren er in 2/3 mnl burgers te registreren.
- WEL lijsten waaruit bleek aan hoeveel mil campagnes iedere burger had deelgenomen (immers na 16 camp vrijgesteld v dienstplicht)
==> bestuursapp gering in republ Rome.
p109
Bestuur in praktijk
Hoe zag bureaucratie in vroege keizertijd er uit?
Voortzetting traditie bestuur zonder bur: taken overgelaten aan lok bestuurders (3S nC niet meer dan 300 bezoldigde bestuurders actief in enorm gebied).
NB: toenemend aant bestuurstaken door slaven vd keizer en vrijgelaten slaven (maar waarsch niet meer dan 2000 keizerl slaven & vrijgelatenen).
p110
Bestuur in praktijk
Wanneer komt er verandering in kleine bureaucratie?
3S nC:
- vermeerdering aant provincies (Diocletianus)
- intensivering bestuur
=> groei ambtenaren tot 30.000 (maar: 1 op 2000 bewoners).
==> Rom overheid altijd verregaand afhankelijk geweest van medew lokale elites.
p110
Gr en Rom recht
Wat is wezenskenmerk Ath recht?
Mnl burgers konden meebeslissen in volksvergadering EN bekwaam geacht in civ zaken als jurylid op te treden => Ath recht nooit domein v jur experts geworden => onderontwikkeld gebleven => minimale doorwerking in latere hist perioden.
Gr recht is slecht gedocumenteerd.
p110
Gr en Rom recht
Republ Rome: welke kenmerken hadden Rom rechtszaken?
- draaide om correcte jur formuleringen (denk aan ‘vormfout’)
- geïnterpreteerd door priestercollege vd pontifices. Monopolie doorbroken eind 4S vC => ging naar niet-reli magistraten. Ontstaan groep juristen die praetores en particulieren adviseerden => ontstaan techn-prof rechtscultuur, met steeds fijnzinniger interpretaties vd rechtsregels.
- 450 vC: uitvaard Wet der 12 Tafelen, agv soc spanningen patriciers en plebejers => grondslag spectac ontwikk v Rom recht 5/6S vC.
Procederen:
Fase 1. geschil aanmelden bij hoge magistraat; die stelde aard vh geschil vast + formuleerde rechtsvraag.
Fase 2: juryrechtbank ingeschakeld, is gebonden aan voorgelegde vraag. Eis alleen toe- of afwijzen.
Ander verschil met Ath rechtspr: alleen burgers met bep minimum vermogen in jury.
p110
Gr en Rom recht
Welke ontwikkelingen waren er in 2/3S nC op terrein van systematiseren en verzamelen overgeleverde wetten/regels?
- Leerboek Inl Rom Recht van Gaius (‘Institutiones’) (2S nC)
- Ulpianus: omvangrijk rechtswetensch oevre (3S nC)
- Justinianus I en olv Tribonianus: samenvatting Rom recht: Corpus Juris Civilis (533). Vier onderdelen: Institutiones (obv Gaius), Digesta (jurisprud uit republ en principaat; techn-jur interpretatiestukken; uit Ulpianus), Codex Justinianus, Novellae.
Herontdekt in 12S: rechtsdenken in Eur landen diepgaand beinvloed. Aangepaste vorm Rom privaatrecht dat ontwikkeld werd is basis van Code Napoleon en dus Nlds privaatrecht.
p111
