21 - Stedenbouw en architectuur Flashcards
Stedenbouw & Infra (1200 vC - 500 nC) / Gr wereld
Is het orthogonale stadsplan een idee van Hippodamus?
Va begin 5S vC bijna alle nw gestichte steden + aanpassingen bestaande steden: kregen allemaal regelm stadsplattegrond (langw huizenblokken en hoofdwegen die elkaar in centrum kruisen)
. platelai (hoofdwegen)
. stenopoi (smalle zijwegen).
Kolonisten: kregen evengroot perceel toegedeeld, maar al snel variatie in perceelomvang en grootte woningen (bv Olynthus, 432 vC). Sommige percelen gereserveerd voor pleinen/openb gebouwen.
Ook steden niet gesticht vu Gr moederstad in Magna Graecia namen orthogon stadsplan als voorb (Pompei, tussen Gr steden Neapolis en Paestum).
Ook Hell steden ex novo hadden zeer regelm uitleg (Alexandrie).
p318
Stedenbouw & Infra (1200 vC - 500 nC) / Gr wereld
Hoe zagen steden in Mycees Gr er uit?
- klein: rondom versterkte burgen woningen en boerderijtjes (Mycene, Tiryns).
- muren onreg blokken met zorg gestapeld (‘polygonaal muurwerk’).
- centraal in burcht: megaron, groter dan andere gebouwen. Axiaal geplande groep v 3 kamers. Portiek met 2 zuilen, door voorhal in vierkante kamer met ronde haard in midden, met 4 zuilen er omheen. Missch woning heerser, met woningen elite er omheen.
- Sommige Myc steden bestonden ook na val Myc beschaving en groeiden organisch tot grotere steden (Ath, Thebe).
- Andere hadden Myc voorganger, maar werden opnieuw gesticht (bv Sparta).
- In geometrisch tijd nam aant vertrekken in woningen langz toe.
- In arch tijd: steden met woningen dicht op elkaar, zonder straten, onreg ophoping (bv Izmir).
- In klass tijd: orthogonale uitleg vd stad (schaakbordpatroon/hippodamisch systeem) va 479 vC na verwoesting door Perzen (Milete; Hippodamus. NB: oudere, nieuwgestichte steden hebben dit systeem ook al: gelijke verdeling grond onder kolonisten (Syracuse, Paestum).
p317
Stedenbouw & Infra (1200 vC - 500 nC) / Rom wereld
Hoe ontwikkelde Rome zich?
- organisch, net als aant Gr steden: huttendorp op Palatijn.
- va late 6S vC: mil voorposten, eerst bij stad, later verder weg (legerkampen bv Antium en Ostia). Ostia: ommuurd rechth fort, 4 poorten in midden elke zijde, 2aan2 verbonden door n-z weg (cardo) en o-w weg (decumanus). Forum precies op kruising d en c (dit is in veel steden in Rom tijd gesticht terug te vinden).
- late 2S vC ook stadsstichtingen buiten It schiereil: coloniae (bv Carthago/Colonia Iunonia, 121 vC). Aanv om veteranen, die grond kregen, te huisvesten.
p219
Stedenbouw & Infra (1200 vC - 500 nC) / Infrastruct voorzieningen
Waar in de antieke wereld zien we vooral infrastruc (wegen, riolering, waterleiding)?
- Waar combinatie van kennis, kapitaal, organisatie en geschikt bouwmat aanw is.
- Variabelen hiertussen verklaren de verschillen (bv wegen in niet-mediterr gebieden niet met basalt verhard, want niet beschikb)
- Binnen steden: gebruik mogelijkheden terrein
. steile straten verhard en riolering/goten ernaast
. zo ook bij badgebouwen
. riolering voor fecalien: alleen daar waar bodemgesteldh dat noodzakelijk maakte (dus: niet-poreus). Anders beerputten. - Hoofdwegen: va 4S vC aanbesteed door overheid, eerst bi, dan bu It schiereil. Via Appia (312 vC; eerste die Rome verbond met steden).
- Censores verantw voor gr infra projecten, later keizers (prestige!).
- Uitzetten wegen door agrimensores/landmeters uit leger. Oa mbv chorobates/waterpas).
- waterleiding: Aqua Claudia (eerste naar Rome; ondergronds ivm voorkoming sabotage). Keizertijd: R had versch aquaducten die bronwater aanvoerden. Water deels voor openb baden, keizerl paleizen, parken/horti, openb fonteinen/lacus. Legerkampen ook waterleidingen (Carthago: over 90 km aangevoerd).
- Mensen haalden water bij openb drinkplaatsen. Ook woonhzn met priveaansluiting. In N-Afr: conspicuous consumption (rijkdom benadrukken door watergebruik als het schaars is: Carthago).
Athene had ook waterleidingsysteem eind 6S vC, via terracotta buizen. Water halen bij krenai/bronhuizen. Soms waterverdelingssysteem (Priene).
=> steeds zelfde vw’en: geld/organisatie/kennis/beschikbaarh bouwmat.
Omgekeerd: Dionysius v Halicarnassus: uitdrukking van macht. ‘Drie meest imposante bouwwerken Rome: aquaducten, verharde wegen, riolen’.
p320
Architectuur / Ontwerp, technieken, materialen
Werden er uitgewerkte tekeningen en statische berekeningen gemaakt voor eenvoudige gebouwen?
Nee, wel voor grote/complexe gebouwen. Geen constructietekeningen gevonden. Vlgs Vitruvius:
- plattegronden (op schaal; mbv hiervan bouwdelen op maaiveld uitzetten)
- aanzichttekeningen
- perspectieftekeningen.
Verloren gegaan want perkament. Wel gevonden: bouwtekeningen in Apollotempel Didyma (in muur ingekrast: maten vd tempel in aanbouw).
p322
Architectuur / Ontwerp, technieken, materialen
Welke inzichten levert de nauwk analyse ve antiek gebouw op?
- maatvoering: systeem gebaseerd op onderdelen mensel lich (voet, el, duim)
- geen absolute maten (kl afwijkingen; lok verschillen). Maar bel maten ve gebouw (l/b/h) in onderl proporties uitgedrukt (Vitruvius bevestigt).
- Er waren techn handboeken in klass-Gr en hell periode, maar niet bewaard. Via Vitruvius wel een beeld van te krijgen: sleutelbegrip = proportie (verhoudingen onderdelen moeten harmonieus zijn.
. Symmetria
. proportio/analogia (Gr): nemen ve vastgestelde maateenheid waarmee onderdelen vh gebouw op elkaar en op totaal worden afgestemd => systeem van evenw verhoudingen.
=> doordacht ontwerp alleen mogelijk als geledingen onderling nauwk afgewogen verhouding hebben.
p322
Architectuur / Ontwerp, technieken, materialen
Hoe bepalen gebruikte materialen het ontwerp en uiterlijk mee?
- Vitruvius: Boek 2 is bespreking soorten en kwaliteiten
- eind 3S vC: revolutie in bouw door ontdekking Rom beton (opus caementium) = vulk poeder bij mortel = sterk en waterbestendig (bv strekdammen). Toevoeging breuksteen bij specie = volume.
Betonnen fundamenten (bekisting) en koepels/ton-/kruisgewelven (mallen/formelen; Pantheon Rome). Ook grote ruimten kunnen overspannen.
=> grote gebouwen snel kunnen optrekken
=> rationalisatie bouwproces door goede log aansturing mensen
=> alleen timmerlieden formelen vakmensen. - va 1S vC: schillen vaker in baksteen:
. hittebestendiger
=> baksteen ook voor vloerverwarming/hypocaustum
-1S nC: schillen v baksteen tegen betonnen muren populair.
Productie op gr schaal georganiseerd, vnl in keizerl handen. in prov nam leger voortouw bij productie baksteen/dakpannen.
p323
Architectuur / Architectuur in openb ruimte
Waar was in antieke stad ruimte voor openb gebruik?
- marktplein ,agora, forum apart gereserveerd;
. vaak centrum stad, waar hoofdwegen elkaar kruisten (mn waar orthog uitleg). Daar gebouwen met reli, bestuurl, jur en econ functie.
. ook elders kl concentraties openb gebouwen (bv heiligdommen) op heuvel/akropolis of haven.
. wat verder van centrum/ad rand lagen gebouwen voor vermaak. - Gr: theaters in kom heuvel
- Rom: soms ook, maar va 2S vC ook (amfi)theaters, athletiek stadions, paardenrenbanen: perifere ligging voorkeur. Va 1S vC niet meer van hout maar natuursteen/beton. Bij stadspoort (waarsch logistiek, veiligh)
p324
Architectuur / Architectuur id openb ruimte
Wie financierde de nieuwbouw en renovatie van bestaande openb gebouwen?
Niet alleen overheden:
- private fin door rijke burgers (vrijw, soms gedwongen) door hoge soc druk bi elite
. Gr: leitourgiai
. Lat: munera
Om familienaam hoog te houden, aanzien verwerven/behouden. Magistraten moesten ook. Vermogensdrempels voor hoogste standen dan ook heel hoog.
p325
Architectuur / Heiligdommen en tempels
Hoe zagen die in Gr tijd er uit?
- geomtr tijd: betrekkelijk klein. Vnl hout evt op lage fundering, besmeerd m leem (bv heroon van Lefkandi/Euboea: langw, met halfronde afsluiting aan korte zijden). Drie ruimtes achter elkaar
- 1e kw 7S: terracotta model v hut met zadeldak (Argos), toegangsportaal m zuilen. Lijkt niet terug te voeren op megaron of Egypt voorgangers.
- Oudste Gr tempel met zuilengalerij rondom: tempel Artemis in Efesus. Maar: mogelijk een uitzondering. Peripterale tempel (naos rondom omgeven door zuilen) start op Euboea en Peloponnesus (Ano Manaraki; heiligdom Artemis omgeven door rij zuilen/peristasis => bescherming weer en hoger dan andere gebouwen). Vitruvius: tempel Hera in Argos eerste tempel in Dorische orde met peristasis.
- 6S vC: houtbouw vertaald naar steenbouw (590 vC, tempel Artemis in Corcyra; nog deels hout). Midd 6S vC: meeste Dor tempels hebben stenen onderbouw, dak hout met terracotta dakbedekking. Best bewaard: tempel Athena in Paestum.
p326
Architectuur / Heiligdommen en tempels
Welke canon ontstaat langzamerhand in klass tijd?
DORISCH
- verhouding zuilen: 6 korte zijde, 13 lange zijde
- op podium met 3 treden
- langw vorm
- drie vertrekken (pronaos/hal, cella/naos (met cultusbeeld) en opisthodomus/achtervertrek)
- daken hout met terracotta bekleding
- boven zuilen metopen (bescherming houtwerk en versiering; rechth/bijna vierkante platen)
- in de gevel: sculpturen
- hoeken daken vaak met acroteria (godenbeelden)
- altaar voor offers voor de tempel/nooit in!
Vb: tempel Zeus in Olympia. Deze en andere Dorische tempels (fig 2107.17 p328):
- zuilen en balkwerk erboven: geen basis, cannelures, rond/kussenvormig kapiteel/echinus met abacus daarop. Daarop balk/architraaf met fries (geleed in metopen, gescheiden door trigliefen.
- Tempelvorm lange tijd over hele Dor wereld uitgevoerd.
Verschillen mn in plaatsing zuilen in naos en aant zuilen korte/lange kant. In Gr van marmer, elders van lok voorhanden zijnde natuursteen.
IONISCH
(oostel eilanden EgeZee en Gr deel Kl-Azie).
- zuilen hebben basis en kapitelen met veel kleinere echinus en meer voluten
- andere architraaf (in 3en geleed)
- fries niet geleed maar doorlopend (met reliefs)
- peristasis met dubb rij zuilen
Vb: Artemis in Ephesus, Apollo in Didyma
Uitzondering op Dor standaardvorm: Parthenon op Akropolis Athene (448-432 vC door Pericles na verwoesting Perzen)
- hoofdz Dorisch, met Ion elementen
. doorl fries met reliefs aan bu zijde naos
. opisthodomos met vier zuilen van Ion orde
. peristatis: 8x17 zuilen
. zeer goed doordachte optische correcties aangebracht.
p328
Architectuur / heiligdommen en tempels
Gr: Welke uitzonderingen op de Dor/Ion tempelbouw zien we nog meer
- Korinthische orde: kapitelen (voluten kleiner dan Ion en ondersteund door gestileerde acanthusbladeren. Werd in Rom tijd populair.
- tempels zonder zuilenomloop: Athena Nike, Erechttheum op Akropolis Ath)
- va 6S vC: inheemsere tempels op It schiereil (Etrusco-Italische tempels). Latium (Minerva). Op hoog stenen podium, trap voorzijde, opbouw v natuursteen, zadeldak v hout en terracotta (vgl Jupiter Capitolinus Rome). Hieruit ontwikkelde zich Rom tempel:
. hoog podium
. trappenvlucht voorzijde
. naar achter geplaatste cella
. eclectisch karakter door Gr elementen uit tempel arch.
Er waren ook lok varianten zoals Gallo-Rom tempels (Nijmegen).
p331
Architectuur / heiligdommen en tempels
Wat voor andere gebouwen stonden er ook in Gr heiligdommen?
- schathuizen
- herinneringsmonumenten en standbeelden
- zuilengalerijen/stoai (zelfde doel)
- gastenverblijven
- eetkamers
- sportcomplexen en baden
- monumentaal poortgebouw
- niet erg regelm aanleg (org gegroeid).
Niet org gegroeid: in hellen tijd.
- axiaal-symm, verdeeld over versch terrassen tegen helling (Pergamum, Fortuna in Praeneste)
- vaak veraf zichtbaar.
p332
Architectuur / bestuursgebouwen
Welk gevolg had het klimaat voor deze gebouwen?
Bijeenkomsten in open lucht.
Ath: va 6S vC, halfcirkelvormig terrein tegen heuvel, 50 m straal: Pnyx
Rome: comitium op ForRom (vermoedel cirkelvorming met tribune).
Kleinere bijeenkomsten in gebouw met zitbanken/kl theater: bouleuterion (Gr) / curia (Rom).
Dgl bestuur: vlgs Vitruvius drie
. duumviri/burgemeesters/tweemannen
. decuriones/stadsraad/tienmannen/curia
. aediles: openb orde en veiligh
p333
Architectuur / gebouwen met econ functie
Welke gebouwen te onderscheiden?
Veelal aangewezen op aanvoer over zee => havencomplexen bij grote centra (Piraeus, Ostia).
1/2S nC uitbreiding havencapaciteit. Werven en scheepsbouw + opslagcapaciteit. Schaarse resten.
p333
