Zdravstvena psihologija Flashcards
interesovanje za povezanost psihičkog i tjelesnog?
- preteče shvatanja o značaju povezanosti tjelesnog i psihološkog nalazimo u najdaljoj istoriji civilizacije
- uglavnom je predmet bavljenja filozofa, ali je prisutno i u praksi liječenja bolesti u antičko vrijeme
- “često je manje važno koju bolest ima čovjek, nego koji čovjek ima bolest” - Hipkrat
kad se pojavila zdravstvena psihologija?
70ih godina 20. vijeka
šta proučava zdravstvena psihologija?
psihološke uticaje na održavanje zdravlja, nastanak bolesti i reakcija ljudi na bolest
- to je primjena psiholoških znanja u procesima zaštite i unaprijeđenja zdravlja
podsticaji za razvoj zdravstvene psihologije?
- holistički pristup stvarnosti, čovjeku i bolesti
- promjena prirode bolesti i njihovih uzroka
- napredak nauke i tehnologije, tendencija ka sve većoj specijalizaciji
- narastajući naglasak na kvalitetu života, koji uključuje i potrebu mijenjanja određenih oblika ponašanja poput pušenja, načina ishrane, zloupotrebe alkohola kao riziko faktora
- specijalistička tehnologija je uslovila i rast trškova zdravstvene zaštite
holistički pristup stvarnosti, čovjeku i bolesti?
postavka o ukupnom djelovanju faktora različite prirode na čovjekovo zdravlje
- psihološki faktori mogu da utiču na gotovo sve bolesti, kao što i svaka tjelesna bolest dovodi i do promjene psihičkog stanja oboljelog
promjena prirode bolesti i njihovih uzroka?
danas hronične i degenerativne bolesti, bolesti starih koje postavljaju posebne psihosocijalne zahtjeve
napredak nauke i tehnologije, tendencija ka sve većoj specijalizaciji?
pored doprinosa dovodi i do rasparčavanja čovjeka i okretanja samo ka rezultatima tehnološke dijagnostik
- napredak psihologije i srodnih nauka i disciplina, psihoneuroimunologije, psihologije ličnosti i individualnog načina suočavanja sa bolešću, socijalna psihologija, klinička psihologija
Matarazzo definicija zdravstvene psihologije?
zdravstvena psihologija je agregat određenih edukacijskih, naučnih i stručnih doprinosa psihologije promociji i održavanju zdravlja, prevenciji i liječenju bolesti, identifikaciji etioloških i dijagnostičkih korelata zdravlja, bolesti i disfunkcija koji su sa njima u vezi, kao i poboljšanju sistema zdravstvene zaštite
Brannon i Feist definicija zdravstvene psihologije?
zdravstvena psihologija uključuje doprinose psihologije unaprijeđenju zdravlja, prevenciji i tretmanu bolesti, identifikaciji faktora rizika po zdravlje, unaprijeđenju sistema zdravstvene zaštite i oblikovanju javnog mnjenja o pitanjima zdravlja
koji su osnovni zadaci zdravstvene psihologije?
- edukacija o pitanjima zdravlja
- istraživanje psiholoških korelata zdravjla i bolesti
- praktične/stručne intervencije
- učešće u kreiranju zdravstvene politike
koja su osnovna pitanja kojima se bavi zdravstvena psihologija?
- kako na bolest utiču psihički faktori?
- koji su psihološki principi u osnovni tretmana oboljenja i bolesti?
- prevencija - kako zdravstveni problemi mogu da se izbjegnu zdravijim ponašanjem?
- kako priroda naših odnosa sa ljekarom može uticati na naše zdravlje i pridržavanje medicinskog tretmana?
odnos zdravstvene i kliničke psihologije?
dva gledišta:
1. zdravstvena psihologija je grana kliničke psihologije
2. zdravstvena psihologija je posebna oblast, konceptualno šira od kliničke psihologije
argumenti gledišta da je zdravstvena psihologija grana kliničke psihologije?
- istorijski - psihologija je ušla u oblast medicine, zdravlja/bolesti preko psihijatrije, odnosno kliničke psihologije koja se prevashodno bavi pitanjima mentalnog zdravlja
- zdravstvena psihologija se u mnogome oslanja na klinički metod procjene, terapije i savjetovanja
- mentalno zdravlje je takođe predmet zdravstvene psihologije kao i kliničke
argumenti gledišta da je zdravstvena psihologija posebna oblast, konceptualno šira od kliničke psihologije?
- ne bavi se isključivo mentalnim zdravljem, već zdravljem i bolešću u najširem smislu
- pored kliničkog metoda, oslanja se i na druge psihološke doprinose
- u medicinskom kontekstu se razvija i grana preko niza drugih nepsihijatrijskih specijalističkih disciplina i kroz primarnu zdravstvenu zaštitu
- usredsrijeđena je prije na mentalno zdrave nego poremećene osobe
istorijski korijeni zdravstvene psihologije?
- biomedicinski model nastanka bolesti dominantan do 70ih (spoljni uzročnih dovodi do oštećenja tkiva, što dovodi do poremećaja funkcije, što dovodi do tjelesnih simptoma - dualistički pristup)
- psihosomatski model nastanka bolesti se razvija sa početkom u 19. vijeku, u ekspanziji je od 40ih godina 20. vijeka - pokušaj integracije tjelesnog i psihičkog (emocionalni poremećaj dovodi do poremećaja u radu organa, što dovodi do oštećenja tkiva, što dovodi do tjelesnog simptoma)
- polje kojim se uglavnom bave psihijatri i ljekari tzv. somatske medicine
- do 60ih godina 20. vijeka je uspostavljena kontrola nad najznačajnijim infektivnim bolestima, a glavne “ubice” postaju maligne i kardiovaskularne bolesti - prepoznaju se ključni ponašajni korelati ovih bolesti
- raste interesovanje za uticaj stresa, ličnosti, životnog stila i ponašanja na zdravlje ljudi
- raste interes za smanjivanje troškova liječenja
u okviru kojih pristupa se razvija zdravstvena pshihogija?
u okviru biopsihosocijalnog modela i bihejvioralne medicine
biopsihosocijalni model bolesti?
- bolest i zdravlje su funkcija bioloških, psiholoških i socijalnih uticaja (holistički pristup)
- biološki faktori: genetski činioci, nutritivni faktori, biohemijski balans/disbalans
- psihološki faktori: individualno ponašanje, emocije, kognicija, ličnost…
- socijalni faktori: porodica, prijatelji, šira zajednica, životni događaji, ekonomski uslovi života…
šta je bihejvioralna medicina?
interdisciplinarna oblast
- fokusira se na razvoj i integraciju bihejvioralnih, psihosocijalnih i biomedicinskih naučnih znanja i tehnika, koje su značajne za razumijevanje zdravlja i bolesti, kao i primjenu ovih znanja i tehnika u prevenciji, dijagnostici, tretmanu i rehabilitaciji
počeci zdravstvene psihologije?
- William Osler - začetnik zdravstvene psihologije, prvi govori o psihološkim faktorima kao mogućim izazivačima bolesti srca (1910.)
- prvi Odsjek za zdravstvenu psihologiju (1978.) i Sekcija (1979.) u APA, a onda i prvi časopis Zdravstvena psihologija
- u VB 1986. - sekcija zdravstvenih psihologa
- u SRB - 80ih počinje zapošljavanje psihologa u sistemu zdravstva van psihijatrije; osniva se Sekcija zdravstvenih psihologa u okviru Društva psihologa Srbije; prvi zdravstveni psiholog u SRB - Dušica Berger, napisala prvu knjigu Zdravstvena psihologija 1997.
ključne teme zdravstvene psihologije?
zdravstvena psihologija povezuje zdravlje/bolesti i:
- stres
- životni stil i ponašanje
- ličnost
- socijalnu podršku
šta je stres?
- stres je negativno emocionalno iskustvo praćeno biohemijskim, fiziološkim, kognitivnim i bihejvioralnim promjenama koje su usmjerene na izmjenu stresogenog događaja ili na prilagođavanje efektima koje on izaziva
- stres nije direktna posljedica događaja već procjene događaja (primarne procjene) i sopstvenih sposobnosti da ga prevladamo (sekundarna procjena)
šta uključuje proces stresa?
stres je proces koji uključuje:
- sredinski događaj - stresor
- njegovu procjenu od strane osobe (da li je izazovan ili prijeteći)
- različite odgovore organizma (fiziološke, emocionalne, kognitivne, bihejvioralne)
- ponovnu procjenu stresora od strane osobe, kao rezultat odgovora organizma i promjena u stresoru
reakcije na stres?
- fiziološke reakcije na stres: aktiviranje nervnog i endokrinog sistema
- psihološke reakcije na stres
psihološke reakcije na stres?
- kognitivne - slabljenje pažnje i koncentracije, ometajuće intruzivne misli…
- emocionalne - strah, anksioznost, napetost, bijes, depresija, poricanje
- bihejvioralne - izbjegavanje-povlačenje, aktivno usmjeravanje na stresor u funkciji prevladavanja, impulsivno reagovanje…
veza između stresa i bolesti?
- dugotrajna izloženost stresu i/ili intenzivne neuspješne reakcije na stres, opterećuju biološki sistem, mogu dovesti do anatomskih promjena tjelesnih organa, iscrpljenja imunološkog sistema i na kraju do bolesti (npr. koronarne bolesti, podložnosti infekcijama i malignim oboljenjima)
- indirektan negativan efekat stresa na zdravlje - maladaptivne reakcije na stres koje ugrožavaju zdravlje (pijenje, pušenje, prekomjerno jedenje)
- bolest je stresor za oboljelog - prekomjerna reakcija stresom na stanje bolesti, faktor je rizika za pogoršanja bolesti i teži oporavak
- bolest je stresor za okruženje oboljelog - potencijalno limitira kapacitete za podršku
- rad sa oboljelima je izvor stresa za zdravstvene radnike i rizik od burn-out sindroma
čime je modelovana veza između stresa i bolesti?
- strategijama prevladavanja - usmjerene na problem ili emociju (Folkman i Lazarus)
- socijalnom podrškom
karakteristike čvrste ili otporne osobe u odnosu na stres?
- stresne situacije procjenjuje manje negativno i koristi ih kao iskustvo za budućnost
- spremna je za direktne akcije
- fokusira se na problem i traženje socijalne podrške
- koristi efikasnije strategije prevladavanja
- uspješnija je u vođenju računa o sebi u stresnim situacijama
uloga zdravstvenog psihologa u situaciji stresa?
pomoć u:
- razvijanju efikasnijih strategija prevladavanja stresa
- traženju i dobijanju socijalne podrške
- učenju ublažavanja reakcija stresa
- pomoć osoblju u prevladavanju stresa izazvanog radom sa oboljelima (spriječavanje burn-out sindroma)
šta je socijalna podrška? šta je preduslov za efikasnu socijalnu podršku?
socijalna podrška podrazumijeva doživljaj brige, ljubavi i poštovanja od strane drugih, i osjećanje pripadanja socijalnoj mreži u kojoj postoje uzajamne obaveze
preduslov za efikasnu socijalnu podršku je postojanje bar jedne bliske i povjerljive osobe na koju se pojedinac može osloniti
socijalna podrška i stres?
socijalna podrška je značajan protektivni faktor u prevladavanju stresa:
- ublažava štetne efekte stresa
- ojačava koping mehanizme osobe koja se sa stresom suočava
pripadnost socijalnim mrežama (porodica, prijatelji, kolege) je povezana sa manjom sklonošču za zdravstveno štetnim oblicima ponašanja
porodica i zdravlje?
porodica je osnovna društvena zajednica za promociju zdravlja i zdravstvene zaštite
utiče na:
- formiranje zdravstvenih navika svojih članova
- stavove od značaja za prevenciju bolesti i povrijeda
- navike za blagovremeno obraćanje za medicinsku pomoć
- otvorenost za promjene zdravstvenog ponašanja
u sklopu biopsihosocijalnog modela zdravlja, porodično-sistemska paradigma predstavlja osnovni okvir za istraživanje programa za promociju zdravlja, zdravstveno ponašanje, odnos stresa i bolesti
svaka porodica se susreće sa bolešću, onesposobljenošću i smrću svojih članova
bolest člana porodice - događaj koji narušava njen uobičajeni način funkcionisanja (homeostazu) i može je zaustaviti u njenom razvoju
faktori od kojih zavise adaptivni zadaci porodice sa oboljelim članom?
- način izbijanja bolesti (akutni/postepeni)
- tok (progresivan/konstantan/recidivirajući)
- ishod
- stepen onesposobljenosti člana, faze bolesti (faza krize/hronična/terminalna)
šta je važno za sposobnost porodice da se prilagodi promjenama koje pokreće bolest člana?
- da li se bolest javlja normativno ili nenormativno
- kakva je transgeneracijska istorija bolesti, gubitaka, kriza
- sistem porodičnih vjerovanja o zdravlju i bolesti
- uloge koje oboljeli član ima u porodici
- relacije porodice sa drugim sistemima
uloga zdravstvenog psihologa u radu sa porodicom?
psihosocijalna intervencija ka porodici i njenim članovima:
- edukacija
- podrška
- psihoterapija
- porodična terapija
šta je zdravstveno ponašanje?
- ponašanje u vezi sa zdravljem
- podrazumijeva navike i stilove u ponašanju koji doprinose zdravlju, odnosno bolesti
čime je određeno zdravstveno ponašanje?
- socio-ekonomskim uslovima života (najveći rizik: životni stil i nizak socio-ekonomski status)
- karakterističnim ponašajnim obrascima - postoje različiti modeli zdravstvenog ponašanja
- uvjerenjima osobe (realističnost, nerealni optimizam…)
uloga zdravstvenog psihologa u oblasti zdravstvenog ponašanja?
- edukacija
- promocija zdravih stilova života
- pomoć u prevladavanju nezdravih životnih navika
- samoefikasnost je značajan koncept
samoefikasnost (Bandura)?
- samoefikasnost je stepen do koga osoba smatra da je u stanju da se “nosi” sa datom situacijom
- može da se odnosi na različite aspekte ponašanja pa samim tim i na zdravstveno ponašanje
- samoregulišući proces
- uspostavljeno osjećanje samoefikasnosti u odnosu na neku situaciju određuje vrste strategija koje će osoba upotrijebiti
- anticipacija uspjeha djeluje kao podsticaj za postignuće
- anticipacija neuspjeha je samoonesposobljavajuća
- osobe sa niskim osjećanjem samoefikasnosti imaju manje šanse da budu fizički i mentalno zdrave i generalno imaju teškoće da se nose sa stresom
generalni model ljudskog ponašanja?
- model ponašanja - čovjekovo ponašanje zavisi od navika, stavova, vrijednosti i normi formiranih tokom razvoja
- model donošenja odluka sa komponentama vrjednovanja različitih alternativa, pravljanja izbora između njih, sprovođenje izbora u djelo
model vjerovanja u odnosu na zdravlje?
- procjena prijetnje - o ozbiljnosti bolesti i sopstvenoj ranjivosti
- procjena isplativnosti - percipirana dobit od promjene ponašanja savladaće postojeću, opaženu prepreku promjeni
odluka o odlasku kod ljekara?
na odluku o odlasku kod ljekara najčešće utiču:
- trajanje simptoma
- kritički događaj - iznenadna promjena u simptomima ili količini bola
- očekivanje tretmana
na odlaganje traženja pomoći utiču:
- vrijeme potrebno da se procijeni značenje simptoma kao oznaka bolesti
- shvatanje osobe da je bolesna
- vrijeme od donošenja odluke do odlaska kod ljekara
- uzrast, pol, pripadnost kulturi
- strah
- priroda i kvalitet simptoma
- socijalni faktori - stepen interpersonalne krize koju simptom izaziva, socijalna ograničenja, socijalna podrška
kvalitet komunikacije pacijent-ljekar?
- saradljivost pacijenta - zavisi i od trajanja liječenja, njegove komplikovanosti i koliko ga liječenje ometa u svakodnevnim aktivnostima
- efikasnost komunikacije ljekara sa pacijentom i osjetljivost za njegove potrebe - jednostavne i jasne instrukcije, naglašavanje ključnih informacija, davanje informacija u pisanoj formi, traženje od pacijenta da ponovi ključne informacije, razlaganje komplikovanih formi tretmana na serije manjih
- egalitarnost u odnosu ljekar-pacijent
uloga zadrvstvenog psihologa u pitanju kvaliteta komunikacije pacijent-ljekar?
- podučavanje bolesnika o važnosti pridržavanja ljekarskih uputstava
- jačanje sposobnosti bolesnika da se pridržava ljekarskih uputstava
- intervenisanje ka modifikovanju planova liječenja kako bi ih se pacijent efikasnije pridržavao
- ohrabrivanje i podučavanje zdravstvenih radnika efikasnijoj komunikaciji sa pacijentima
ličnost i zdravlje?
- osobine ličnosti mogu biti modelovane bolešću (npr. demencija, dijabetes)
- osobine ličnosti mogu voditi u nezdrave stilove ponašanja
- osobine ličnosti mogu direktno uticati na razvoj bolesti kroz fiziološke mehanizme (npr. anksiozne, agresivne osobe)
najviše je istraživan odnos tipa A ličnosti i koronarnih bolesti
- rezultati ukazuju na postojanje slabe veze između tipa A ličnosti i koronarnih bolesti
- ali, postoji značajna povezanost između hostilnosti, agresivnosti, nedostatka pozitivnih emocija i koronarnih bolesti
- novija istraživanja se fokusiraju na tip D ličnosti - sklonost brizi, netraženje podrške
savjesnost i zdravlje?
- savjesnost je povezana sa dugovječnošću
- samodisciplinovanost i dobra organizovanost osoba sa visokom savjesnošću su povezani sa strategijama adekvatne usredsrijeđenosti na problem i traženje rješenja
- osobe sa visokom savjesnošću manifestuju više dobrih zdravstvenih ponašanja
- savjesni se bolje pridržavaju zahtjeva tretmana
- savjesni imaju povoljniji ishod bolesti ukoliko obole
tipične intervencije u zdravstvenoj psihologiji?
- zdravstvena psihologija je fokusirana na intervenciju prije nego na procjenu i dijagnostiku
- u tehnikama intervencija dominiraju bihejvioralni i kognitivno-bihejvioralni metod
- biofidbek
uobičajene bihejvioralne tehnike?
- gašenje odgovora (npr. reakcija straha na različite medicinske procedure)
- tehnike relaksacije (npr. hipertenzija, tenziona glavobolja, anksioznost)
- tehnike vođenih fantazija (često kombinovane sa tehnikama relaksacije)
- operantno uslovljavanje (npr. za pojačavanje poželjnog ili gašenje zdravstveno štetnog ponašanja, u terapiji bola)
- žetonska ekonomija (primjerena modelovanju ponašanja djece i hospitalizovanih pacijenata)
kognitivno-bihejvioralne tehnike?
- primjenjuju se samostalno ili u kombinaciji sa npr. relaksacijom ili biofidbekom
- najčešće se primjenjuju kod: glavobolja i drugih oblika bola, pušenja, stresa, sklonosti prejedanju
- uključuju i psihoedukativne intervencije (opis i objašnjenje mehanizma nastanka problema)
biofidbek?
- tehnike kontrole fizioloških procesa (pulsa, krvnog pritiska, moždanih talasa…)
- pomaže u redukovanju glavobolja, bolova u kičmi, hipertenzije
- obično se primjenjuje u kombinaciji sa tehnikama relaksacije ili kognitivnim tehnikama
- popularna, ali kontraverzna i skupa tehnika (efikasnost? placebo efekat?)
- korisna je kao pomoć ljudima da postanu svjesniji tjelesnih signala i njihovih značenja
područja primjene zdrastvene psihologije?
- uticaj psihičkih faktora nadoživljaj bola - na intenzitet bola utiču stavovi, vjerovanja, običaji zajednice, psihička stanja, motivacija, osobine ličnosti; u tretmanu organskog bola se primjenjuje trening relaksacije, desenzitizacije, tehnika za redukciju anksioznosti, biofidbek tehnika
- smještaj u bolnici (hospitalizacija) - adaptacija je praćena osjećanjima zavisnosti i gubitka kontrole; dugotrajna hospitalizacija dovodi i do depresivnih reagovanja sa simptomima ravnodušnosti, povlačenja, odbijanja kontakta, apatičnosti; hospitalizacija najteže pogađa djecu od 6 mjeseci do 4 godine
- operativni zahvat - anksioznost je redovan prateći fenomen i oscilira od blagih formi do dezorganizujućih kada pacijent gubi kontrolu
- transplantacije organa - donatrostva, rad sa porodicama oboljelih i medicinskim timovima koji rade sa pacijentima u terminalnim stanjima, pitanje eutanazije
- oblast kardiovaskularnih oboljenja - otkrivanje različitih grupa i mijenjanje načina suočavanja sa stresom (antistres programi, vježbe opuštanja, liječenje od depresije i straha od smrti)
- psihološki problemi i tretman pacijenata oboljelih od malignih bolesti - konstantan izvor psihološkog stresa
- poremećaji ishrane - gojaznost se razmatra kao problem epidemijskih razmjera sa dugoročnim posljedicama na somatsko zdravlje (npr. hipertenzija, dijabetes tipa 2)
- oblast ginekologije i akušertva - priprema trudnica za različite faze trudnoće i sam porodaj, praćenje postpartalnih stanja; sve su brojnije škole roditeljstva, aktuelizuju se i teme vezane za psihološke aspekte neplodnosti i asistirane fertilizacije (reprodukcije)
- u nefrologiji - psihološki efekat na hroničnu bubrežnu bolest, posebno kod dijaliziranih pacijenata; ciljne teme su doživljaj zavisnosti, problem adaptacije, samopercepcije i doživljaja vlastitog tijela
- tretman oboljelih od progresivnih degenerativnih bolesti, respiratornih, dermatoloških, gastrointestinalnih, i brojni kompleksni problemi u pedijatriji
