Forenzička psihologija Flashcards
nastanak forenzičke psihologije?
- forenzička psihologija je nastala zajedno sa rimskim pravom
- korijene ima u raspravama o karakteru osumnjičenog na trgovima (hibrid)
- forenzička (aka pravna) psihologija je spona između prava i psihologije
susret prava i psihologije?
‘30ih godina 20. vijeka:
shvaćena je važnost usvajanja principa individualizacije čime je pravo proklamovalo zainteresovanost za ličnost u psihološkom smislu
- sudska praksa je ostala u domenu presuda i rješenja koja se bave olakšavajućim okolnostima
definicije forenzičke psihologije?
- forenzička psihologija je primjena metoda, teorija i koncepata psihologjie u pravnom sistemu - Wrightsman, Nietzel i Fortune
- forenzička psihologija je klinička psihologija sa posebnim zadatkom da sudu pruži procjenu ličnosti pojedinca u vezi s njegovim kriminalnim djelovanjem ili drugim pravnim radnjama - Kostić
specifičnosti forenzičke psihologije?
- forenzička procjena je idiografska - ne odbacuje se ipak nomotetsko i ne lišava se teorije koja je potrebna, ali nije dokaz istinitosti
- na sudu vrijede jedino dokazi i potrebno je da psihologija sudu naučno obrazloži i otkrije smisao ljudske radnje - analizu cijele ličnosti prestupnika i drugih aktera, žrtve
- razumijevanje i tumačenje ljudskog ponašanja se objašnjava pomoću dvije paradigme (dva epistemološka stanovišta)
dva epistemološka stanovišta u forenzičkoj psihologiji?
Aristotelovsko - procjene su usmjerene na sposobnosti (značaj djela i upravljanja svojim postupcima)
Kartezijansko - procjene se daju kroz prizmu stanja - ne samo u kritično vrijeme, nego i posle događaja
koji su osnovni pojmovi u forenzičkoj psihologiji?
- forensis
- forenzička
- vještačenje/ekspertiza
- vještak/stručni svjedok
šta znači forensis?
- latinska riječ - znači “pred forumom/javni”
- forum je mjesto u antičkom Rimu gdje su se javno vodile rasprave i sudski procesi
šta je forenzika?
primjena različitih naučnih oblasti sa ciljem pružanja odgovora na pitanja koja su od značaja za pravni sistem
šta je vještačenje/ekspertiza?
djelatnost vještaka koja se sastoji u pregledu predmeta vještačenja, prikupljanju podataka, analizi i davanju mišljenja sudu od strane stručnog lica (vještaka/eksperta) za oblast koja je predmet pitanja suda
ko je vještak/stručni svjedok?
- adekvatno kvalifikovan, iskusni stručnjak za određeno stručno ili naučno područje, koji pomaže sudu u utvrđivanju činjenica za koje je takvo znanje potrebno
- osoba koja svjedoči pred sudom (stručni svjedok), a čije je svjedočenje zasnovano na stručnom poznavanju teme koja je u pitanju, što omogućava donosiocima odluka da bolje procijene dokaze, situaciju ili adekvatnu kaznu
šta se značajno desilo 1893?
prvo istraživanje pamćenja očevidaca (Cattell, Columbia University)
šta se značajno desilo 1896?
prvo ekspertsko svjedočenje psihologa na sudu i prvi forenzički psiholog Albert von Schrenck-Notzing
šta se značajno desilo 1906?
Frojd sugeriše da sudije mogu biti pod uticajem sopstvenih nesvjesnih stavova
šta se značajno desilo 1908?
Hugo von Munsterberg, prva publikacija “On the Witness Stand: Essays on Psychology and Crime”
šta se značajno desilo 1919?
John Larsen razvija poligraf, prvi američki psiholog vještak
šta se značajno desilo 1922?
William Marston, prvi američki profesor pravne psihologije
šta se značajno dešavalo tokom ‘30ih godina?
psihologija se uglavnom pojavljuje kao kritičar pravosudnih doktrina i prakse
- Howard Burtt, “Legal Psychology” - prvi udžbenik pravne psihologije
šta se značajno dešavalo tokom ‘50ih i ‘60ih godina u SADu?
apeli iz pravne struke za uključivanje psihologa u sudske postupke i sve češće pozivanje psihologa za ekspertsko svjedočenje na sudu
šta se značajno dešavalo tokom ‘70ih i ‘80ih?
- ‘70ih - ekspanzija forenzičke psihologije u VB
- ‘80ih u Australiji
šta se značajno dešava tokom poslednje dvije decenije?
- APA priznaje forenzičku psihologiju kao specijalističku
- posljednje dvije decenije: ekspanzija istraživanja u oblasti forenzičke psihologije, ekspanzija ove discipline u Holandiji, Njemačkoj, Španiji…
- u SRB je forenzička praksa relativno razvijena, slabo institucionalizovana, razgranata unutar sebe: penološka psihologija, organi bezbjednosti, zatvorske institucije, odjeljenja za sudsku psihijatriju…
koje su oblasti primjene forenzičke psihologije?
- sud - konsultanti, sudski vještaci
- policija - evaluacija dokaza, profilisanje ličnosti počinilaca, uzimanje iskaza, učešće u pripremi policijskih akcija, selekciji, tretmanu i edukaciji zaposlenih
- zatvorske institucije, zatvorske bolnice, institucije za maloljetne počinitelje: tretman, procjena opšteg psihičkog stanja, recidivizma, opasnosti po okolinu…
- rehabilitacija - rad sa osobama koje su odslužile kaznu
- rad sa žrtvama krivičnih djela (nasilja, trgovine ljudima…)
- istraživanje psiholoških korelata protivpravnih djela
ko bira i poziva psihologa vještaka?
tužilaštvo ili sud, a predlog mogu dati i advokati stranaka u postupku
kako se odvija psihološko vještačenje?
- psiholog vještači samostalno ili u skupu “komisije vještaka”
- sud formuliše pitanja na koja očekuje odgovore - u formi naredbe, pitanja izviru iz okolnosti koje nameće događaj (pravna radnja) koji je predmet suđenja
- vještak odogovara u naznačenom roku
koji su zadaci forenzičko psihološke procjene?
utvrđivanje:
- forenzički značajnih svojstava ličnosti i ponašanja
- mjere ili intenziteta izraženosti ovih crta
- uzajamnog odnosa identifikovanih pojava ličnosti i forenzički značajnog ponašanja
faze postupka psihološkog vještačenja?
- pregled sudskih spisa
- forenzička procjena - primjena kliničkog metoda procjene
- formulisanje ekspertize
- prezentovanje nalaza i mišljenja na sudu
pregled sudskih spisa?
- faza vještačenja
- upoznavanje sa slučajem i prikupljanje informacija relevantnih za procjenu
- pregled svega o predmetu što čini dokumentaciju
- problem: glomazni ili nepotpuni spisi
šta je forenzička (psihološka) procjena?
- faza vještačenja (aka klinička forenzička procjena)
- ispitivanje subjekta/subjekata u postupku primjenom kliničkog metoda
- nema univerzalnosti postupaka, garniture instrumenata
- problem: saradnja ispitanika i uspostavljanje dobrog raporta (pitanja simulacije i agravacije)
formulisanje ekspertize?
- faza vještačenja
- formulisanje nalaza i mišljenja u pisanoj formi
- problem: prilagođavanje izvještaja naručiocu
forenzičko prezentovanje nalaza?
- faza vještačenja
- usmeno prezentovanje i argumentovanje nalaza i mišljenja na sudu (faze postavljanja pitanja, stavljanja primjedbi, sučeljavanje mišljenja), što je dio dokumentacije
- postoji i pravna arbitraža eksperata angažovanih od strane sukobljenih strana u postupku
- problem: spremnost advokata da osporavaju sve ono što nije u interesu njihovih klijenata
kakav treba da bude nalaz vještačenja?
- jasan - jezik, terminologija prilagođena naručiocu, razumljiv
- relevantan - sadrži značajne aspekte ličnosti i reakcije u različitim okolnostima, a posebno u vezi okolnosti konkretnog krivičnog djela
- informativan - u vezi pitanja na koje odgovara, zbog dobre komunikacije
- odbranjiv - navodi se ono što može stručno i argumentovano da se odbrani
u kojim oblastima prava se vrši vještačenje?
- oblast krivičnog prava
- oblast građanskog prava
- oblast porodičnog prava
šta psiholog procjenjuje u oblasti krivičnog prava?
- izvršitelja krivičnog djela - uticaj pojedinih faktora ličnosti i situacija na inkriminisano ponašanje
- žrtvu - pravi psihološki profil
- vjerodostojnost iskaza, svjedočenja svih učesnika
- uračunljivost
- procesnu sposobnost
- specifične procjene u oblasti krivičnog prava koje se odnosi na maloljetnike i predlog sankcije za maloljetnike
specifične procjene u oblasti krivičnog prava koje se odnose na maloljetnike?
- posebni zakoni, specifičan kontekst vođenja slučaja
- procjena duševne zrelosti
- do 14 godina nije krivično odgovoran
- od 18-20 godina je mlađe punoljetno lice
- procjena odabira najprimjernijeg oblika sankcije
koje situacije procjene vjerodostojnosti su posebno delikatne?
- ispitivanje djeteta svjedoka
- ispitivanje oštećenog za sudske potrebe
u ovim situacijama je obavezno prisustvo psihologa radi zaštite njihovih interesa i prava
šta je uračunljivost?
sposobnost osobe da:
- shvati značaj svog djela (kognitivna komponenta)
- i upravlja svojim postupcima (komponenta slobodne volje)
- uračunljivost je pravni pojam čiji su kriterijumi dati u kategorijama psihologije sposobnosti
- čest predmet vještačenja u krivičnim postupcima
procjena uračunljivosti?
- procjena je postdiktivna - procjenjuje se stanje osobe u prošlosti
- osoba može biti procijenjena kao uračunljiva, neuračunljiva ili sa smanjenom uračunljivošću
- nema automatizma - duševni poremećaj nije isto što i neuračunljivost, mentalna zaostalost nije poslovna nesposobnost
šta je neuračunljivost?
psihičko stanje u kome čovjek ne može pravilno da rasuđuje i samostalno i svjesno djeluje
da li je uračunljivost trajna osobina?
nije, već opisuje određene sposobnosti osobe u datom trenutku (trenutku činjenja krivičnog djela)
- uračunljivost se određuje iznova za svakog pojedinca i za svako izvršeno djelo pojedinačno
procjena krvnih delikata?
- u svakom djelu koje predstavlja krvni delikt, čin protiv bezbjednosti drugih, naročito sa smrtnim ishodom, vještačenje počinioca mora da bude obavezan dio sudskog postupka
- svaki delikt protiv života i tijela ima posebnu priču i analiza treba da omogući uvid u posebnost koja je svojstvena populaciji ubica
ubistva žena?
- ljubomora je motiv svakod trećeg ubistva žena - zakon tretira ljubomoru kao “nisku pobudu”, a ubistvo “iz bezobzirne osvete ili niskih pobuda” kvalifikuje kao jedan od najtežih zločina i sankcioniše doživotnom kaznom
- 30% ubistava žena završava samoubistvom zločinca
procjena procesne sposobnosti?
- procesna sposobnost je sposobnost osobe da adekvatno prati i učestvuje u sudskog postupku
(manje važno)
treba odgovoriti na pitanja:
- može li osoba da razumije prirodu optužbi koje joj se stavljaju na teret?
- može li da vjerodostojno svjedoči o svom ponašanju u vrijeme izvršenja krivičnog djela?
- može li osoba da sarađuje na razuman način sa svojim advokatom?
- može li osoba valjano da procjenjuje postupke suda?
oblast građanskog prava?
- procjena “duševnog bola”, staha
- procjena psihičkog invaliditeta
- procjena poslovne sposobnosti
- procjena testatorske/testamentalne sposobnosti
procjena “duševnog bola” i straha?
- u postupcima koji se tiču prava na nadoknadu za nematerijalnu štetu
- da li je radnjom počinioca oštećeni pretrpio stah, psihičke, fizičke bolove ili tešku povredu ugleda u svojoj sredini (uvrede, ponižavanja, prijetnje, pritisci, izazivanje staha, a uzroci mogu biti i nehotični)
procjena psihičkog invaliditeta?
procjena narušenosti psihičkog zdravlja nakon izlaganja nekoj traumi (npr. neurotske smetnje, kognitivni deficiti) u cilju procjene prava na nadoknadu za nematerijalnu štetu
procjena poslovne sposobnosti?
- procjena sposobnosti osobe da u svakodnevnom životu preduzima pravne radnje
- gubitak poslovne sposobnosti je istovremeno i gubitak prava na upravljanje svojim životom
- može biti u potpunosti ili djelimično oduzeta
procjena testatorske/testamentalne sposobnosti?
sposobnost osobe da sačini, promijeni ili opozove testament
oblast porodičnog prava?
- procjena roditeljskih sposobnosti u postupcima nakon razvoda braka
- procjena primarnog deficita roditeljske sposobnosti - podrobnost za staranje o djeci
- regulisanje kontakta - procjena sposobnosti za održavanje kontakta djece i roditelja, djece i drugih bliskih srodnika, modaliteti održavanja kontakta
potrebna znanja i vještine za forenzičkog psihologa?
- dobra edukacija u kliničkoj, forenzičkoj, razvojnoj i socijalnoj psihologiji
- dobro poznavanje psiholoških mjernih instrumenata i relevantnih dijagnostičkih postupaka
- dobro poznavanje pravnog sistema i zakona
- dobra priprema, adekvatan stav i držanje u sudnici
karakteristike vještaka?
- pripremljen, sistematizovan - važno da bude miran, staložen, fokusiran
- tačan - daje tačnu, preciznu izjavu, a ne generalne, nejasne odgovore
- sažet - kratko, koncizno, informativno odgovara
- koherentan - jezički jednostavniji pristup, analogija, primjer, kritički stav
- da brzo reaguje
značaj procjene vještačenja eksperata različitih struka?
od bitnog značaja za presuđivanje u više od 3/4 predmeta iz građanskog prava i skoro 2/3 krivičnog prava
