Líffæraígræðslur

Question 1

Hver er skilgreiningin á ígræðslu?

Answer 1

• Vefur er fluttur af einum stað til annars (t.d. skinn).
• Líffæri sem er flutt frá einum einstakling (lifnadi eða látnum) til annras.

Question 2

Hver er einn raunhæfasti kostur til að gera fyrir sjúkling með sjúkdóm á lokastigi?

Answer 2

Líffæraígræðslur

Question 3

Meðferð eftir ígræðslu krefst þess að?

Answer 3

Sjúklingur sé virkur og meðferðarheldinn til að árangurinn verði sem bestur. Þar fyrir utan getur ónæmisælandi meðferð eftir ígræðslu verið erfið og ástanf sjúklings getur vernarð samhluða versnun á lífsgæðum

Question 4

Hvaða ígræðslur er hægt að gera

Answer 4

• Nýru
• Hjarta
• Lungu
• Lifur
• Bris
• Þarma
• Beinmergur
• Langerhans-frumur frá brisi
• Andlit, leg og aðrir líkamspartar

Question 5

Hvað hafa íslenskir íffæraþegar fengið?

Answer 5

• Nýra
• Bris
• Lifur
• Hjarta
• Lunga
• Handleggi
• Án ónæmisbælingar: Augasteinar og beinmergur

Question 6

Hver eru markmið líffæraígræðslu

Answer 6

• Bæta líðan
• Auka lífsgæði
• Lífsbjargandi aðgerð

Question 7

Hvernig undirbýr maður líffæraþega fyri aðgerð

Answer 7

• Það eru gerðar rannsóknir sem eru einstaklingsbundnar og háð hvaða líffæri er verið að vinna með. Annars eru þetta basic hæð,þyngd, lífsmörk, blóð og þvagprufur, útskilnaður nýrna, röntgen rannsóknir segulómskoðanir, EKG, áreynslupróf, ómskoðanir, hjartaþræðing og fleira
• Síðan eru bólusetningar, ætti að bólusetja eins fljótt og hægt er í sjúkdómaferlinu því viðbrögð líffæraþega við bólusetningu er minni en þeirra sem eru ekki á ónæmisbælandi meðferð. Lifandi bóluefni eru alltaf gefin fyrir ígræðslu sé þess hörf.
• Viðtöl og skoðun.
• Mat erlendis fyrir hjarta- og lungaígræðslur, stundum fyrir lifrarígræðslur

Question 8

Mat á sjúklingum fyrir ígræðslu

Answer 8

• eru aðrir meðferðamöguleikar fyrir sjúklinginn?
• er sjúklingur með aðra sjúkdóma sem geta haft áhrif á mögulega ígræðslu
• meta þarf hæfni sjúklings til að taka þátt í langtíma meðferð eftir ígræðslu.

Question 9

Hvenær getur sjúklingi verið hafnað á líffærabiðlista eftir nýra

Answer 9

Stundum er skilunarmeðferð betri kostur þar sem í uppvinnslu getur komið fram t.d. að sjúklingur sé með krabbamein, starfsemi hjartans sé skert eða hann sé með einhverskonar æðasjúkdóma

Question 10

Hvenær getur sjúklingi verið hafnað á líffærabiðlista eftir lifur

Answer 10

Ef sjúklingur er í virkri neyslu áfengis eða fíkniefna kemur það í veg fyrir að hann sé samþykktur á biðlista eftir lifur ( fylgst með áfengisneyslu með B- peth mælingum)

Question 11

Hvað þarf sjúklingur stundum að gera áður en hann fer í hjartaígræðslu?

Answer 11

Meðan beðið er eftir hjartaígræðslu þar sjúklingur stundum að fá vélræna blóðrásaraðstoð ( td Heart- mate)
Fara í aðgerð til að setja t.d. heart mate fyrir hjartaígræðsluna

Question 12

Hvað getur gerst ef sjúklingur sem þarf nýtt lunga reykir?

Answer 12

Hann er ekki samþykktur á biðlista eftir lungum

Question 13

Hvert er hlutverk hjúkrunarfræðins í undirbúningsferlinu?

Answer 13

Fræða
Styðja
Skipuleggja og skrá
Eftirlit

Question 14

Hvernig þarf hjúkrunarfræðingur að fræða í undirbúningsferlinu fyrir nýtt líffæri?

Answer 14

• Hann þarf að fræða hvað ígræðsla er
• Hvaða rannsóknir þarf að gera og hvernig undirbúningurinn er
• Fræða um mögulegann ávinning/afleiðingar fyrir gjafa/þega
• að ekki allir geta gefið og ekki allir geta þegið

Question 15

Hvernig þarf hjúkrunarfræðingur að sýna stuðning í undirbúningsferlinu fyrir nýtt líffæri?

Answer 15

• með því að tala um ef það er ekki aðgerð hvaða aðrir kostir eru þá
• Hafa fjölskylduna með í ferlinu
• Og t.d. fá á hreint að nýrnagjafar séu tilbúnir að gefa annað nýrað sitt

Question 16

Hvernig þarf hjúkrunarfræðingur að skipuleggja og skrá í undirbúningsferlinu fyrir nýtt líffæri?

Answer 16

• Þurfum að skipuleggja rannsóknir
• Bóka tíma hjá mismunadi sérfræðingum
• Halda utan um niðurstöður

Question 17

Hvað þarf hjúkrunarfræðingur að hafa í huga þegar biðtíminn er í gangi eftir nýju líffæri?

Answer 17

Fylgjast með og styðja gjarfa, þega og fjölskyldur

Question 18

Hvernig er biðin eftir líffæri?

Answer 18

Oft löng og erfið oft um ár sem fólk er að bíða. Sjúklingur er veikur og oft inná spítalanum og hefur áhyggjur á að deyja áður en líffæri finnst. Þau eru oft vonlaus og dapur. Þau geta ekki ferðast að vild og þurfa alltaf að vera með síma við hlið sér ástamt fylgdamanni ef kallið kemur.

Question 19

Hvað hvetjum við fólk til að gera á meðan þau bíða eftir líffæri?

Answer 19

• Stunda reglulega líkamsrækt og lifa heilsusamlega
• Borða vel –> góð næring skiptir máli
• Fara í reglulegt eftirlit hjá tannnlækni vegna þess að meðferðin getur haft áhrif á tannholdið.
• Fara eftir fyrirmælum t.d. vegna lyfjatöku og annara meðferða.
• Mæta í reglubundið eftirlit og lifa og njóta

Question 20

Hverjir geta verið líffæragjafar?

Answer 20

Geta bæði verið látinn líffaragjafi og lifandi
- Allir á ísl eru sjálfkrafa líffæragjafar, þeir sem eru andvígir því að gefa líffæri eftir að þeir deyja þurfa að skrá það sérstaklega

Question 21

Hversvegna er fólk að gefa líffæri (lifandi)

Answer 21

• Fólki finnst erfitt að horfa uppá veikindi náins ættingja/vinar
• Umhyggja og vilja bæta lífsgæði þeirra
• Hollusta í garð þega
• Að gera skyldu sína, náungakærleikur

Question 22

Afhverju lifrarpartur frá lifandi gjafa?

Answer 22

• Umhyggja og vilji til að bæta lífsgæði
• Ekki annar gjafi sem passar
• Sjúklingur er í lífshættulegu ástandi

Question 23

Afhverju nýra frá lifandi gjafa?

Answer 23

• Líftæimi nýrans mögulega lengri
• Ekki alltaf þörf á skilunarmeðferð fyrir aðgerð
• Hægt að skipuleggja aðgerð fram í tíma
• Aðgerð gerð á íslandi og styttri biðtími
• Einstaklingar eru viljugir að gefa nýra

Question 24

Hversu margir sem þurfa ígrætt nýra fá það frá lifandi gjafa?

Answer 24

Um það bil 70% þeirra sem þurfa ígrætt nýra fá nýra frá lifandi gjafa. Hlutfall lifandi nýragjafar hefur þó dregist saman á undanförnum árum.

Question 25

Hvað þarf heilbriðgisstarfsfólk að hafa í huga þegar það er lifandi gjafi

Answer 25

• Að hann fái réttar og nægar upplýsingar, að hann þarf að geta hætt við hvernær sem er og að þetta sé gjöf án skilyrða. Þurfum að styðja hann að taka upplýsta ákvöðrun þar sem gjafinn getur ekki fengið nýrað t.d. til baka

Question 26

Hverjir geta gefið nýra?

Answer 26

Þarf að hafa límalega, andlega og félagslega getur og þarf að taka ákvörðun um það án þvingungar

Question 27

Hvernig virkar það ef það er látinn gjafi?

Answer 27

Þá kemur teymi frá gautaborg og sækir lífflæri oftast mögulega hægt að græða í íslending á biðlista.

Question 28

Skortur á líffærum í evrópu og bandaríkjunum?

Answer 28

Já
- Evrópa: 25 þús ígrædd en 75 þús á biðlista
USA: 25 þúst ígrædd en 95 þús á biðlista

Question 29

Hvernig er biðlistinn eftir líffærum á íslendi í sept 2022

Answer 29

Það þurfa 13 nýra
Það þurfa 5 lifur
Það þurfa 2 hjarta
Það þarf 1 lungu

Question 30

Þurfa blóð og vefjaflokkar að passa hjá líffæra gjaf og þega?

Answer 30

Já
A getur gefið A og AB og þegið frá A og O
B getur gefið B og AB og þegið frá B og O
AB getur gefið AB og þegið frá öllum
O getur gefið öllum en aðens þegið frá O

Question 31

Hvernig virka vefjaflokkarnir okkar?

Answer 31

Hver einstaklingur erfir annað parið af hverri HLA sameinda samsetningu frá hvoru foreldri. Þær HLA sameindir sem skipta mestu máli í virkjun ónæmissvars eru HLA-A, -B og -DR. Þessi þriggja sameinda samsetning er borin saman á milli mögulegs gjafa og þega. Þannig eru fjórðungs líkur á að alsystkini hafi allar HLA sameindirnar eins. Að sama skapi eru fjórðungslíkur á því að engin HLA sameind sé eins ef þau erfa sitt hvort parið frá hvoru foreldri.
Æskilegt er að reyna að halda mispörun (e.mismatch) á vefjaflokkum í lágmarki.
Margsinnis hefur verið sýnt fram á að minni líkur er á höfnun græðlings eftir því hve líkari HLA samsetningin er á milli gjafans og þegans

Question 32

Hverjir geta ekki gefið

Answer 32

-Þeir sem eru með aðra sjúkdóma eða eru ekki nógu hraustir
- Þeir sem erum með slæma andlega líðan
- Oftast ekki yngri en 20 ára
- Þurfa að eiga pening í það því þetta er stór aðgerð og þú ert frá vinnu í einhvern tíma..
- Þarft að hafa gott bakland.

Question 33

Hverjir sjá um viðtöl við nýrnagjafa

Answer 33

• Hjúkrunarfræðing
• Nýrnasérfræðing
• Þvagfæraskurðlækni
• Félagsráðgjafa
• Aðra sérfræðinga eftir þörfum

Question 34

Hvernig er undirbúningur/uppvinsla nýrnagjafa

Answer 34

• Blóðrannsóknir / þvagrannsóknir
• Röntgenrannsóknir
• Ómskoðun – æðar – nýru – hjarta
• Útskilnaðarhæfni nýrna (c-statin/ þvagsöfnun)
• Hjartalínurit / áreynslupróf

Question 35

Hvernig er nýrnataka gerð og hverjar eru aukaverkenir nýrnagjafa?

Answer 35

Þetta er stór aðgerð sem er ýmist opin eða gerð í kviðsjár
Aukaverkanir
- Blæðing
- Sýking
- Verkir
- Blóðtappi
- Lungabólga
og svo geta komið langtima aukaverkanir eins og hækkaður blóðþrýstingur

Question 36

Hvernig er eftir lit með nýrnagjafa eftir aðgerð?

Answer 36

Reglubundið eftirlit eftir skurðaðgerð
- Andleg/líkamleg líðan
- Þvagútskilnaður
- Blóðþrýstingur
- verkir
- EFtirlit með skurðsári

Árlegt eftirlit
- Viðtal og skoðun
- Líkamleg og andleg líðan
- BÞ
- Blóð og þvagprufur

Question 37

Nýraþegi- Ígræðsluaðgerðin

Answer 37

• Flestir sem þiggja líffæri frá látnum gjafa fara erlendis í ígræðsluaðgerð. Líffæraþegi er kallaður í aðgerð með mjög stuttum fyrirvara
• Fylgdarmaður þarf einnig að vera tilbúinn
• Erfitt ferðalag – utan og heim eftir aðgerð
• Lengri sjúkrahúslega

Question 38

Eftir nýrnaígræðslu eftirlit

Answer 38

• Fylgjast vel með lífsmörkum (bl.þr., púls, hiti)
• Blæðing
  -Sýking; skurðsár, þvagleggur, æðaleggur
• Verkir > skurðsvæði og aðgerð
• Fylgikvillar rúmlegu; lungnabólga, blóðtappi
• Meltingarstarfsem

Question 39

Einkenni höfnunnar á lifur

Answer 39

Hækkuð lifrarensím, eymsl yfir lifur, gula, dökkt þvag, síþreyta, vökvi í kvið, hiti

Question 40

Einkenni höfnunar á nýra?

Answer 40

Hækkað urea og kreatínin, minnkaður þvagútskinaður, þyngdaraukning, eymsl yfir nýragræðling, síþreyta, bjúgur á fótum,hiti

Question 41

Einkenni höfnunar á hjarta?

Answer 41

Óreglulegur hjartsláttur, hægur eða hraður hjartsláttur, lágþrýstingur, mæði, bjúgur á fótum, þyngdaraukning, síþreyta, hiti

Question 42

Einkenni höfnunar á lunga?

Answer 42

mæði, þreyta, hósti með uppgangi, breytingar á lit á sputum, breytingar á öndunarprófi, hiti

Question 43

Áhætta/kvartanir fyrstu vikur eftir ígræðslu

Answer 43

Algengast
- Sýkingar af völdum veiru og/eða baktería
- Höfnun á ígræddu líffæri
- Óþægindi frá skurðsvæði
- Áhyggjur og depurð
- Þrekleysi

Question 44

Lífæraþegar og þeir sem eru á biðlista eftir lífæri eru í aukinni hættu á margskonar sýkingum útaf hverju?

Answer 44

vegna ónæmisbælandi meðferðar og vegna þess að þeir eru með sjúkdóm ( lífærabilun) á lokastigi.
Það getur verið áskorun að greina sýkingar hjá líffæraþegum og mismunagreina td. ástæður hita. Sjúklingar geta td einnig fengið hita þegar líkaminn hafnar ígrædda líffærinu eða sem viðbrögð við ákveðnum lyfjum.
Þar sem að hópur líffæraþega fer sístækkandi eykst einnig í flóru tækifærisýkinga sem greinast hjá þessum hóp.
Leiðbeiningar hafa verið gefnar út til greiningar og meðferðar á sýkingum hjá líffæraþegum sem eru alm. samþykktar

Question 45

Lyfjameðferð skiptsit í fernt, í hvað?

Answer 45

• Afnæmingarmeðferð
• Innleiðingarmeðferð
• VIðhaldsmeðferð
• Höfnunarmeðferð

Question 46

Hvað er afnæmingarmeðferð

Answer 46

Afnæmingarmeðferð ( e. desensitizing) fyrir ígræðslu, þá er verið að minnka mótefni hjá sjúklingum með það að markmiði að sjúklingurinn hafni ekki líffærinu, eingöngu verið gert 1x á Íslandi er flókin meðferð og áhættusöm ( meðferð td.með blóðvökvaskiptum ( plasmapheresis), eculizumab( soliris) og rituximab ( rituxan))

Question 47

Hvað er innleiðingarmeðferð

Answer 47

Innleiðingarmeðferð ( e. induction therapy). Venjulega gerð á sjúklingum með auknar líkur á bráða-höfnun ( frumubundinni eða mótefnabundinni) en einnig hjá sjúklingum með skerta nýrnastarfsemi ( td hjá sjúklingum í skilunarmeðferð) sem geta ekki fengið strax kalsíneurín hindrandi lyf.
Gefið strax eftir ígræðslu, hindrar virkjun T- fruma hjá þeganum. Dæmi um lyf: Thymoglobulin (antihymocyte globulin) og Basiliximab (inerleukin-2 ).

Question 48

Hvað er viðhaldsmeðferð?

Answer 48

Viðhaldsmeðferð hefst eftir ígræðslu, venjulega er um 3 lyfjameðferð að ræða og fer meðferð eftir þörfum sjúklings, blóðprufur teknar reglulega áður en sjúklingur tekur lyfin til að meta lyfjaþéttni.

Question 49

Hvað er höfnunarmeðferð

Answer 49

Höfnunarmeðferð. Hún beinist að hvernig höfnun er ( frumubundin eða mótefnabundin höfnun) og fer eftir alvarleika hennar. Getur verið frá því að breyta viðhaldsmeðferð ( töflumeðferð) en stundum þarf að leggja inn sjúklinga til að gefa stera,mótefnalyf ( td, eculizumab( soliris) og rituximab ( rituxan)) eða immunglobuline einnig þurfa sjúklingar stöku sinnum á blóðvökvaskiptum að halda.

Question 50

Viðhaldsmeðferð á ónæmisbælandi lyfjum er nauðsynleg allt lífið hjá líffæraþegum , hvert er markmið meðfeðrinnar

Answer 50

• Markmiðið er að koma í veg fyrir höfnun, vegna HLA vefjaflokkasameinda (e. human leukocyte antigen)
• Líkaminn virkjar T-eitilfrumurnar sem útrýma nýjum mótefnavökum – lyfin hamla þetta
• Undantekning eru eineggja tvíburar sem þurfa ekki ónæmisbælandi lyfjameðferð eftir ígræðslu

Question 51

Algengast er að þriggja lyfja blanda samanstenudr af

Answer 51

o Tacrolimus (kalsíneurín hindra)
o Mycophenolate mofetil (frumubælandi lyf)
o Prednisone ( barksteri)
o Stundum er einnig notað Cyclosporin ( kalseneurín hindri) eða Sirolimus /Evrolímus (mTor hemlar)

Question 52

Takrólímus (Prograf®, Advagraf®)

Answer 52

• Takrólímus (Prograf®, Advagraf®) og er margfalt kröftugra lyf en cýklósporín og veitir betri vörn gegn höfnun líffæris.
• Aukaverkanir geta verið blóðfituhækkun, háþrýstingur, sykursýki og meltingarfæravandamál

Question 53

Cýklósporín (Sandimmum®, Neoral®)

Answer 53

Cýklósporín (Sandimmum®, Neoral®) kom í upphafi níunda áratugarins og olli straumhvörfum í ónæmisbælingarmeðferð ígræðslusjúklinga. Hefur áhrif á virkni og vöxt T-eitilfrumna.
Cýklósporín getur valdið: blóðfituhækkun, háþrýsting, ofvexti tannholds, hægðartregðu, ofloðnu (e. hirsutism) og nýrnaskemmdum.

Question 54

Mýkófenólat mófetíl (Cellcept®, Myfortic®)

Answer 54

Mýkófenólat mófetíl (Cellcept®, Myfortic®) kom fram í upphafi tíunda áratugarins og hefur andefnaskipta virkni.
Getur valdið lækkun hvítra blóðkorna

Question 55

Barksterar

Answer 55

• Barksterar (Prednisólón®) hafa sterk bólgueyðandi áhrif, en veikari ónæmisbælandi áhrif. Hvert ferlið er nákvæmlega er ekki að fullu skilið, en sterar hindra myndun á flestum þekktum frumuboðefnum (e. cytokine) og ýmsum yfirborðssameindum sem gegna hlutverki í ónæmiskerfinu.
• Langtímanotkun barkstera getur valdið hvimleiðum aukaverkunum á borð við þyngdaraukningu, sykursýki, beinþynningu og háþrýsting. (Vilhjálmur Pálmason)

Question 56

• Azatíoprín (Imuran®, Imurel®).

Answer 56

Azatíoprín (Imuran®, Imurel®). Ónæmisbælingaráhrifin eru fremur ósértæk, en virka á T- og B-eitilfrumur.
Aukaverkanir lyfsins geta verið beinmergsbæling, brisbólga og lifrarbólga

Question 57

• Sírólímus (rapamýcín)

Answer 57

• Sírólímus (rapamýcín) varð hluti af ónæmisbælingarmeðferð í byrjun 21. aldar. Sírólímus hindrar virkni T og B-eitilfrumna
• Everólímus (Certican®) er sírólímus afleiða sem er einnig mTOR hindri. Lyfið er tiltölulega nýtt en árið 2010 var farið að nota það hjá nýraþegum. Vonir eru bundnar við þessa mTOR hindra þar sem fylgikvillar þeirra eru ekki nýrnaskemmdir líkt og er í tilfelli cýklósporíns.
• Sírólímus og Everólímus hindra eitilfrumu-myndun
• Aukaverkanir geta verið beinmergsbæling, bjúgmyndun, próteinmiga og lungnabólga

Question 58

Hvernig er mðeferð höfnunar

Answer 58

o Fyrst eru sterar gefnir. Þeir eru gefnir í æð eða í töfluformi (3-5 á dag eftir líffæri)
o Ef þetta virkar ekki er öflugra ónæmisbælandi lyf gefið í æð sem dreypi eða með spraut(ca 1 v).
o Við meðferð á höfnun bælist ónæmiskerfið meira og sýkingarhætta eykst
• Höfnunarmeðferð. Hún beinist að hvernig höfnun er ( frumubundin eða mótefnabundin höfnun) og fer eftir alvarleika hennar. Getur verið frá því að breyta viðhaldsmeðferð ( töflumeðferð) en stundum þarf að leggja inn sjúklinga til að gefa stera,mótefnalyf ( td, eculizumab( soliris) og rituximab ( rituxan)) eða immunglobuline einnig þurfa sjúklingar stöku sinnum á blóðvökvaskiptum að halda.

Question 59

Önnur lyf eftir ígræðslu
- Valcyte og súlfalyf

Answer 59

• Valcyte sem er veiruhamlandi lyf er gefið fyrirbyggjandi í 3 mánuði eftir ígræðslu vegna aukinnar hættu á sýkingu af völdum cýtómegalóveiru (CMV) hjá ónæmisbældum (ath gjafa m.t.t. CMV)
• Súlfalyf er einnig gefið í 3 mánuði eftir ígræðslu til að fyrirbyggja Pneumocystis sýkingu, sem er algeng tækifærissýking hjá ónæmisbældum.

Question 60

Fræðsla eftir ígræðslu

Answer 60

• Ónæmisbælandi lyfjameðferð – allt lífið
• Meðferðarheldni nauðsynleg
• Þekkja aukaverkanir lyfja
• Þekkja einkenni höfnunar
• Mæta í reglubundið eftirlit – allt lífið (ýmsir sérfræðingar)
• Sálfræðilegir þættir og stuðningur – ekki gleyma fjölskyldunni.
• Atvinnuþátttaka – ekki geta allir unnið
• Gott aðgengi að heilbrigisþjónustu nauðsynleg

Question 61

Hvað þarf að forðast efti rígræðslu

Answer 61

o hrátt kjöt/fisk/hrá egg/ógerilsneydda vöru
o smitsjúkdóma, flensu
o mannfagnaði fyrstu 3 (?) mánuði eftir ígræðslu
o sólböð, nota sólarvörn
o náttúrlyf, hómópata-remidíur
o ís úr ísvélum, opna matarbari, hlaðborð
o lifandi bóluefni
o Handþvottur mjög mikilvægur!
o Regluleg hreyfing nauðsynleg
o Kynlíf, ekki fyrirstaða eftir ígræðslu. Ath konur bíði með barneignir amk eitt ár og stundum ekki mælt með að konur gangi með barn eftir líffæraígræðslur. Þarf að skipuleggja mjög vel það getur þurft að breyta lyfjum.