CG/13/a

Question 0

Wanneer begon de (internationale) secularisering van West-Europa en waarom ook juist in De Nederlanden?

Answer 0

Tweede helft 17e S
Omdat er een relatief vrij intellectueel klimaat was.

p440

Question 1

Welke abstracte definiering van Verlichting geeft de auteur?

Answer 1

1) aanhangers van de Verlichting hadden het gevoel zich te bevrijden van allerlei oude ballast
2) achtten zichzelf in staat die veranderingen zelf te beinvloeden
3) vertrouwden op ondervinding/empirisme
4) en op hun onbevooroordeelde, analytische verstand

p440

Question 2

Noem representanten van het radicale denken, waarmee de interpretatie van de openbaring op losse schroeven kwam te staan. Welke fenomenen verwierpen zij?

Answer 2

Spinoza (pantheist)
Adriaan Koerbagh
Lodewijk Meijer
Johannes Bredenburg
Ericus Walten (bestrijder duivelsgeloof)

Voordenkers voor Diderot en Voltaire.

De rationalistische filosofie verwierp alle wonderen maar ook bepaalde dogma’s (bv Drie-eenheid; goddelijke voorzienigheid; goddelijke openbaring)

p440

Question 3

De rationalistische attitude jegens het gezag van de kerk, de overlevering en de openbaring werd als ‘ongelovig’ bestempeld. Welk positief aspect, naast deze kritische, had dat tav geloven?

Answer 3

Dat datzelfde verstand van nature het vermogen had de eigenschappen van het Opperwezen te doorgronden (deisme, een natuurlijke religie; wisselend radicaal).
Europese bovenlaag; eerste helft 18e S.

p441

Question 4

Welke vier richtingen zijn te onderscheiden in deisme?

Answer 4

• meest radicaal: louter erkenning van Gods bestaan
• ook: voorzienigheid
• of ook: morele eigenschappen
• of ook: vermogen tot het doen van vergelding in het hiernamaals

schaal van atheisme t/m traditionele geopenbaarde hiernamaals.

p441

Question 5

Verwierpen alle deisten de mogelijkheid van een goddelijke openbaring?

Answer 5

Nee. Bijv Tindal (1730): chr geloof een vorm waarin natuurlijke religie opnieuw bekend werd gemaakt.
Lessing (1780): openbaring heeft mensheid niks gebracht waar het zelf niet ook op gekomen zou zijn.p441

Question 6

Wat was het enige criterium waaraan deisten de plausibiliteit van een godsdienstige uitspraak afmeetten?

Answer 6

Het is ieder mens aangeboren redelijke religie, er is geen plaats voor het specifieke van de christelijke openbaring. Gold voor elke positieve godsdienst, want deze waren allen verbasteringen van de natuurlijke, monotheistische oerreligie.

p441

Question 7

Wat was er nodig om naar de religieuze natuurtoestand terug te keren, volgens deisme?

Answer 7

Geloofsboeken reinigen door op gezond verstand te verlaten en nuchtere toepassing van historische, natuurwetenschappelijke en zedelijke kritiek.

p443

Question 8

Wat is deisme?

Answer 8

Een complex van kritische, ondogmatische opvattingen tav ‘openbaring’.
Afwijzing van exclusieve waarheidsmonopolie christendom
Alleen degene die pretentie van waarheidsmonopolie opgaf kon werkelijk tolerant zijn.

Invloed newtoniaanse fysica en de levensbeschouwlijke conclusies daarvan: Schepper is ingenieur in ruste die zijn creatie na het in beweging zetten niks meer aantrok.

NB: afstandelijk godsbeeld niet kenmerkend voor gehele deisme. Komt door verschil in benadering Epicurisme (onverschillige God) vs Stoa (voorzienige goddelijke leiding). De laatste vnl onder mn Engelse deisten.
WEL gemeenschappelijk: fundamenteel wantrouwen van aanhangers geinstitutionaliseerde christendom.

p443

Question 9

Hoe pareerde de angl bisschop Butler in 1736 de deistische denkwijze?

Answer 9

Door de deisten te wijzen op het ontoereikende karakter van het deisme om de raadsels der natuur te verklaren, alsmede de onmisbaarheid van de geopenbaarde godsdienst –> de goddelijke genade vulde op harmonieuze wijze aan wat de rede ontbrak. Beide noodzakelijk, eigen terrein.

p444

Question 10

Hoe positioneerde de moderate Enlightenment zich; wie zijn representanten?

Answer 10

Tussen radicale vrijdenkerij en theologische orthodoxie - symbiose van rede en openbaring.

Warburton en Butler

p444

Question 11

Welke twee Verlichtingen ontstonden er in Engeland en Schotland, hoe onderscheidden die zich en noem vertegenwoordigers.

Answer 11

1) Radicale/seculiere: eigenlijke deisten/radicalen - Edward Gibbon en David Hume - plaatste zich buiten de kerk - aanhang een uitzondering (moeizaam onderzoek)
2) Gematigde/christelijke: gedragen door veel bredere ontwikkelde elite (geestelijken, advocaten, professoren) - stelden eer in reli erfgoed aan te passen aan eisen moderne tijd.

Deze verdeling niet alleen in Engeland, en zowel kath als prot.

p445

Question 12

Is de moderate Enlightenment een reactie op het deisme?

Answer 12

Nee, wortels liggen al daarvoor, in erasmiaans, arminiaans of latitudinaristisch (ruimdenked-anglicaans) denken.
Daar staat tegenover dat de grote natuurkundige ontdekkingen van de laat 17e S nihilistische vragen opriep, die om aandacht vroegen. Dat gebeurde met zachte overredingskracht en natuurlijke theologie.

p445

Question 13

Wat is de fysicotheologie/natuurlijke theologie (niet)?

Answer 13

= niet de natuurlijke religiositeit van deisten
= de blote rede is competent om Gods bestaan te bewijzen en zijn eigenschappen te doorvorsen (bijv doelmatigheid van de natuur)

–> de Schepper te leren kennen uit zijn schepselen.

Wortels in middeleeuwen (scholastiek; a-prioristische sluitredenen) maar ook gebruiken van a posteriori-argumenten (= empiristisch).

p445-446

Question 14

Was het terecht dat de fysicotheologie gezien werd als redmiddel voor de goddelijke openbaring?

Answer 14

Nee want er waren ook deisten die het religieus-natuurkundig enthousiasme deelden

p446

Question 15

Aan de bijbel hielden de moderate Enlightened vast. Wat betekende dat?

Answer 15

• opmaat (niet vervanging) van boek der openbaring
• innerlijk proces van contemplatie: in bijbelse vroomheid wortelende beschouwing der natuur als blijk van de heerlijkheid Gods.
• was zeker niet alleen apologetisch (defensief) maar ook een authentieke religieuze drijfveer.
• Providentie had de wereld zo ingericht dat alles het nut der mensen diende (Abbe Pluche); rampen ook (steunen commercie)

p447-448

Question 16

Hoe heet het afdoen van onvolkomenheden die afdoen aan de harmonie in het bestaan in het algemeen? Wie propageerden dat?

Answer 16

Kosmisch optimisme.

Leibniz en Alexander Pope.
L: God heeft de beste van alle mogelijke werelden geschapen (L was chr rationalisme aangedaan)
P: beperkt vertrouwen in capaciteiten rede (providentiele orde); onbeperkt geloof in universele harmonie (falende ratio echter geen reden om univ harm in twijfel te trekken) p146 syll

p448

Question 17

Welk nieuw godsbeeld huldigden de kath en de prot? Was dat een breuk? Voor wie was die overgang niet zo groot?

Answer 17

God = een wijze vader, milde verzorgen. Ipv strenge bestraffer der zonden.
Is bij kath en (vnl!) prot een breuk.
Vrijzinnigen (arminianen, socinianen, bep doopsgezinden) waren de early adopters van fysicotheologie, want bij hen al langer een mildere opvatting rond God.

p448

Question 18

Hoe gingen de orthodoxe prot (mn calvinisten) om met fysicotheologie?

Answer 18

Lange tijd afwijzend (is natuurlijke godgeleerdheid wel bestaanbaar? menselijke rede verduisterd door erfzonde zodat mens geen enkele competentie heeft in reli-zaken zonder hulp van goddeljke genade?)
Later in de eeuw won optimistisch mensbeeld ook terrein in rechtzinnige/evangelistische kring: bereidheid tot fysicotheologie.

p448

Question 19

Welke twee kenmerken heeft de christelijke Verlichting?

Answer 19

1) Fysicotheologie
2) Het positievere mensbeeld (vaak gelegitimeerd met beroep op de rede, redelijke natuur vd mens)

p449

Question 20

Het positievere mensbeeld heeft grotere impact op protestante orthodoxie dan tov de radicale Verlichting. Waarom?

Answer 20

Omdat de radicale Verlichting maar een gradueel verschil vertoonde met de moderate Enlightenment
en
Omdat zowel bij protoverllichte dissenters als in goed-katholieke kring al langer optimistischer mensbeelden leefden (diss: 16e S; kath: middeleeuwen)

p449

Question 21

Welke grote mentaliteitsverandering voltrok zich in de loop van de 18e S en waarom zowel bij kath als prot?

Answer 21

Een groot vertrouwen in de menselijke rede, zodat mens in staat wordt geacht de gevolgen van de erfzonde (erfzondeleer komt zowel bij kath als prot voor) in belangrijke mate te herstellen (niet onwil maar onkunde, dus verspreiden licht der kennis, dan bereiken indiv en soc geluk.

p449

Question 22

Welke enorme maatschappelijke gevolgen had de optimistischer antropologie?

Answer 22

1) De mens werd gezien als in hoge mate opvoedbaar. Dus:
- zorgvuldige opvoeding uit en thuis
- opvoeding die aansluit bij aard en leeftijd kind
- einde aan mechanisch leren: grondige verbetering lesprogramma’s (= imitatio maakt plaats voor aemulatio = voorgeslacht voorbijstreven). Zelfwerkzaamheid, discussie, spelend leren.
- geen straf maar beloning

2) Volksaufklaerung
- vooroordelen en bijgeloof bij minder ontwikkelden bestrijden
- strenge, wrede straffen niet iom menselijke waardigheid: heropvoeden delinquenten ipv tortuur en misdaadpreventie
- environmentalisten: niet alleen indiv mens is te verbeteren, ook de samenleving is veranderbaar.

p450
p450

Question 23

Hoe heten de pedagogen die de nieuwe opvoedkundige inzichten wilden volgen?

Answer 23

Filantropijnen, naar het Philanthropium (1774, Dessau), door Basedow opgericht.
zelfwerkzaamheid
discussie
spelend leren
belonen

p450

Question 24

Welke rol zagen de aanhangers van de moderate Enlightenment weggelegd voor de wetgever en waarom?

Answer 24

• morele regeneratie van maatschappij mbv humane rationaliteit
• dus wetgever ontwerpt verstandige wetten die beroep doen op goede in de mens
• betere volksopvoeding beste middel (om kindermoord te voorkomen, 1797)

p451

Question 25

Welke stromingen waren ontvankelijker voor Verlichting. Welke en waarom?

Answer 25

1) Optimistische visie op de mens en zijn verstandelijke vermogens
- vrijzinnige prot groeperingen (latitudinairen, arminianen, socinianen, somm doopsgezinden)
- kath ook van oudsher vrij optimistische kijk (gematigd door erfzondeleer)
2) Mild godsbeeld van vrijzinnig protestanten
- wijze, providentiele vader (niet wreker) –> rede en openbaring completeren elkaar.

p147 syll

Question 26

Was Descartes ook een aanhanger van de fysicotheologie?

Answer 26

Nee.
Fysicotheologen streefden naar symbiose van rede en openbaring.
Descartes wilde strikte scheiding tussen natuurwetenschap en theologie. Zo voorkomen dat natuurwetenschap aan leiband theologie zou komen (zie Galilei!)

p147 syll