tło przemian w sztuce Flashcards
początek renesansu
Podczas gdy w niemal całej Europie rozwijała się jeszcze sztuka średniowiecza, a w niektórych krajach był
to nawet czas jej największego rozkwitu, we Włoszech
zaczął się już renesans (odrodzenie). Rozpoczyna on
epokę, którą historycy nazwali nowożytnością. Renesans nie ma wyraźnego początku ani końca. W historii powszechnej za początek renesansu przyjmuje się różne daty. Wszystkie są symboliczne ze względu na płynność przejścia od średniowiecza
do renesansu.
miasta-państwa włoskie na początku epoki renesansu
Wówczas nie było to jedno państwo lecz liczne miasta-państwa o różnych ustrojach politycznych, m.in.: Republika Florencka,
Królestwo Neapolu, Republika Wenecka, Księstwo Mediolanu oraz Państwo Kościelne.
Rywalizowały one nie tylko na gruncie polityki, lecz także na polu nauki i sztuki. To wła-
śnie we Włoszech funkcjonowało ponad 20 uniwersytetów, a niektóre, jak te w Bolonii
i Padwie, sławą i znaczeniem nie miały sobie równych w Europie poza paryską Sorboną.
początek renesansu najczęściej wiąże się
z rokiem zdobycia przez Turków Konstantynopola
(1453).
Na dworach cesarzy bizantyńskich i w kościo-
łach obrządku greckiego nauka, kultura i sztuka kwitły
od wielu wieków. Przejęcie władzy przez Turków spowodowało ich gwałtowny upadek, a emigrujący uczeni
i artyści najchętniej byli przyjmowani we Włoszech,
gdzie sytuacja polityczna sprzyjała rozwojowi nauki
oraz twórczości.
Niekiedy za datę początku renesansu uważa się odkrycie Ameryki przez Krzysztofa
Kolumba (1492). Istotne dla renesansu jest też wynalezienie druku przez Johanna Gutenberga
co znacząco wpłynęło na dostęp do wiedzy. Badacze nie są jednak zgodni co do daty pierwszego
użycia ruchomej czcionki. Najczęściej przyjmuje się, że nastąpiło to między rokiem 1440
a 1450.
Na rozwój renesansu wpłynęły wyprawy krzyżowe.
Pobudziły one potrzebę poznawania nowych ziem wraz z ich bogactwem
materialnym i niematerialnym. Przyczyniły się też do
rozwoju miast i bogacenia się mieszczaństwa dzięki handlowi. Wszystko to wpłynęło na ukształtowanie się nowej
struktury społecznej, co zwiastowało koniec dominacji
feudalizmu.
sztuka z pogranicza średniowiecza i renesansu
Długo w literaturze i sztuce panowały formy mieszane, czego przykładem
w dziedzinie literatury jest twórczość Dantego Alighieri, który do niedawna był uważany
za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, a obecnie powszechnie uznaje się go
za pisarza średniowiecznego. Podobne kontrowersje dotyczą prób klasyfikacji twórczości
Francesca Petrarki i Giovanniego Boccaccia związanych z kręgiem włoskich humanistów.
Omówiona w poprzednim tomie twórczość Giotta di Bondone przypadała wprawdzie na
średniowiecze, ale zauważono w niej nowe protorenesansowe formy, które miały istotny
wpływ na kształtowanie się malarstwa renesansowego
Data końca renesansu także jest dla historyków sporna.
Niektórzy uważają, że skończył
się on wraz z wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 roku. Dla Rzymu przyjmuje się najczęściej rok 1527, który wiąże się ze zdobyciem i złupieniem tego miasta przez niemiecko-
-hiszpańskie wojska cesarza Karola V (wł. sacco di Roma). Można spotkać też pogląd, że
koniec renesansu pokrywa się z początkiem soboru trydenckiego (1545). Większość badaczy łączy jednak koniec renesansu z rokiem 1600, mimo że data ta jest umowna. Sztuka
renesansu przypada więc na wiek XV, we Włoszech nazywany quattrocento, oraz na wiek
XVI – cinquecento. Trzeba dodać, że w XVI wieku we Włoszech – równolegle do renesansu – rozpoczęły się przemiany w sztuce, które historycy sztuki nazwali manieryzmem,
a u schyłku tego stulecia narodził się barok.
termin renesans (fr. renaissance – ‘odrodzenie’)
często rozumiany jest jako odrodzenie
antycznej nauki i antycznych form w sztukach plastycznych. Najważniejszym źródłem
inspiracji dla twórców renesansu była więc sztuka starożytnej Grecji i Rzymu odkrywana
w tych aspektach, które w średniowieczu nie były szerzej uwzględniane. Odrodzenie antyku
przejawiało się nawiązaniem do form starożytnych (np. porządki architektoniczne), sięganiem
po tematy wywiedzione z antyku (np. sceny mitologiczne) oraz zainteresowaniem grecką
filozofią, przede wszystkim teoriami Pitagorasa, Platona, Arystotelesa, Epikura oraz stoików.
mecenat w renesansie
W wiekach XV i XVI ambicją nie tylko królów i książąt, lecz także bogacącego się
mieszczaństwa było tworzenie ośrodków nauki, kultury i sztuki. Także Kościół katolicki
– reprezentowany przez papieży, wysokich dostojników oraz zgromadzenia zakonne –
przyczyniał się do rozwoju kultury. W dalszym ciągu istniały cechy i gildie, ale z punktu
widzenia artysty miały one mniejsze znaczenie, ponieważ odrodziło się i funkcjonowało
na szerszą skalę zjawisko mecenatu, czyli opieki nad twórcami. Wyrażała się ona nie tylko
w zamówieniach, które były podstawą bytu artystów, lecz także we wspieraniu ich rozwoju
intelektualnego. Zgromadzeni na dworach mecenasów filozofowie, teolodzy, pisarze i artyści
toczyli dyskusje na temat sztuki i wzajemnie się inspirowali. Zjawisko mecenatu zmieniło pozycję artysty, m.in. umożliwiając twórcom przemieszczanie się, a w związku z podróżami zdobywanie nowej wiedzy i rozwijanie umiejętności.
określenie człowiek
renesansu
Renesans to czas ludzi światłych i wszechstronnie wykształconych. Większość twórców
zajmowała się kilkoma dziedzinami sztuki, a niekiedy też nauki. Uczeni także nie ograniczali się do jednej dziedziny, dlatego w powszechnym użyciu jest określenie człowiek
renesansu (wł. l’uomo universale), czyli człowiek wszechstronny.
Mecenat we Florencji w renesansie
We Florencji, w której idee humanizmu pojawiły się najwcześniej, wybitnymi mecenasami
sztuki byli członkowie rodu Medyceuszy. A wśród nich starannie wykształcony Lorenzo
de Medici (1449–1492), zwany Wawrzyńcem Wspaniałym (wł. Lorenzo il Magnifico), który
uczynił z Florencji centrum kulturalne i naukowe.
ważnym ośrodkiem kultury i nauki w renesansie był Rzym
gdzie mecenat sprawowali przede
wszystkim papieże, a zwłaszcza Mikołaj V, który rozpowszechnił tutaj idee humanizmu,
Juliusz II z rodu della Rovere oraz Leon X z rodu Medyceuszy. Za ich pontyfikatów
kwitła sztuka. Rozbudowano pałace papieskie, ozdobiono freskami Kaplicę Sykstyńską
i zaczęto budować nową Bazylikę Świętego Piotra.
mecenat w miastach włoskich w renesansie
Artystów wspierali książęta Mediolanu – rodzina Sforzów, książęta Mantui
z rodu Gonzaga oraz książęta d’Este w Ferrarze. Natomiast w Wenecji mecenasami byli
dożowie i patrycjat miejski.
Mecenat odegrał ogromną rolę w rozwoju indywidualizmu w nauce, kulturze i sztuce.
Artysta, który był zapraszany na dwór, mógł poczuć się kimś wyjątkowym. Wykonywał
już nie tylko zlecenia mecenasów, ale coraz częściej oferował dzieła gotowe, które tworzył
nie według sugestii opiekuna, lecz zgodnie z własnym zamierzeniem i potrzebą ekspresji.
Miejscem, gdzie adepci architektury oraz sztuk plastycznych zdobywali umiejętności
warsztatowe, były
pracownie starszych i bardziej doświadczonych artystów. Wraz z mistrzami realizowali zamówienia, które niekiedy wymagały pracy wielu rąk. Najzdolniejsi
usamodzielniali się i tworzyli własne pracownie.
Quattrocento (wł. quattrocento ’czterysta’) –
pojęcie odnoszące się do XV wieku we włoskiej kulturze. Na lata te przypadł początek renesansu we Włoszech
Cinquecento (wł. cinquecento ’pięćset) –
XVI wiek w dziejach kultury Włoch. Był to okres włoskiego renesansu
Nowożytną filozofię, a także estetykę zapoczątkowali wybitnie uzdolnieni i wykształceni włoscy humaniści,
którzy byli oczarowani antykiem. Inspirowali się nim zarówno dostojnicy kościelni, jak i pisarze świeccy, łącząc filozofię chrześcijańską z antyczną,
a także z mitologią.
Twórcy nie negowali tego, co było istotne w średniowieczu,
lecz nadawali temu inną
wartość. Filozofowie renesansu wychodzili z założenia, że chociaż człowiek nie jest
w stanie pojąć Boga, może się nauczyć poznawać Go przez symbole. Świat materialny
postrzegany zmysłami jest bowiem odzwierciedleniem tego niematerialnego.
U schyłku średniowiecza filozofia była oparta na dwóch koncepcjach filozoficznych:
arystotelizmie i platonizmie. W renesansie dominującym nurtem stał się platonizm, zwany
także neoplatonizmem renesansowym, choć istnieli też zwolennicy filozofii Arystotelesa. Neoplatonicy studiowali klasyczną łacinę i grekę, co przyczyniło się do odnowy nauki
i filozofii starożytnej, a także antycznej poezji i sztuki. Wypracowali wzorzec człowieka
renesansu, który rozwijał swoją kreatywność w wielu różnych dziedzinach, osiągając
w ten sposób pełnię człowieczeństwa.
W wyniku fascynacji filozofią neoplatońską otwarto we Florencji w 1462 roku Akademię
Platońską.
Powstała ona z inicjatywy Cosima de Medici, zwanego Starszym, twórcy
potęgi rodu Medyceuszy. W kręgu akademii tłumaczono teksty Platona, a filozofowie,
tacy jak Marsilio Ficino i Giovanni Picó della Mirandola, głosili kult fizycznego piękna,
które jest odbiciem bezcielesnej doskonałości.
Potomek Cosima, Lorenzo il Magnifico (1449–1492), przejął opiekę nad akademią
i skupił wokół siebie najwybitniejszych filozofów, poetów i artystów, a wśród nich Leonarda
da Vinci i Sandra Botticellego. Na dworze Lorenza de Medici zaczynał też tworzyć Michał Anioł.
Uczeni i artyści zgromadzeni wokół Lorenza zgłębiali filozofię starożytną, łącząc ją z filozofią
chrześcijańską (świat wartości boskich z wartościami ludzkimi). Podobnie rzecz się miała
z mitologią. Postacie antycznych bogów i bohaterów były rozumiane jako alegorie wartości
uniwersalnych, np. miłości, dobra, piękna, mądrości. Powrót artystów do zasad estetyki
antyku określa się jako klasyczność.
Nowe idee zaczęły przenikać do pozostałych części
Włoch, a także innych państw europejskich.
Ważny dla rozwoju sztuki stał się też dwór księcia Federica da Montefeltra w Urbino,
na którym działały takie osobistości, jak Leone Battista Alberti, Baldassare Castiglione
oraz Piero della Francesca
W czasach renesansu zmieniła się pozycja człowieka w świecie.
W średniowieczu tworzono
na chwałę Boga. W renesansie człowiek, jako najdoskonalszy twór boski, zyskał szczególną
wartość zarówno w aspekcie duchowym, jak i cielesnym. Maksymą, która przyświecała
humanistom i artystom włoskim, były słowa Terencjusza, rzymskiego komediopisarza
z II wieku: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Humaniści stworzyli
podstawy nowożytnego indywidualizmu. Koncentrowali uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka i jego wolności. Propagowali rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz
harmonijne współżycie w społeczeństwie. Podkreślali, jak wielkie są możliwości ludzkiego
rozumu, doceniali wartość wiedzy o świecie i potrzebę jej zdobywania. Wszystko to miało
wpływ na sztukę, która była postrzegana jako metoda poznawania i opisywania świata
Człowiek, jako temat dzieła sztuki, wywołał niespotykane od czasów antyku zainteresowanie.
Spowodowało to fascynację anatomią. Przeprowadzano pierwsze, wciąż jeszcze
nielegalne, sekcje zwłok, by poznać zasady rządzące ludzkim ciałem. Chętnie rzeźbiono
i malowano akty. Nagość miała ukazywać piękno dzieła, które stworzył Bóg. Przedstawienie ciała ludzkiego nie opierało się jedynie na obserwacji. Artyści, poszukując idealnych
proporcji, starali się je podporządkować prawom matematyki.
