Malarstwo weneckie końca XV i XVI wieku Flashcards
Podobnie jak w dziedzinie architektury, tak i w malarstwie artyści w Wenecji wypracowali własny styl.
Na jego kształt miały wpływ: suma doświadczeń twórców działających
w innych regionach Włoch oraz na północy Europy, lokalna tradycja artystyczna, a przede
wszystkim poszukiwanie nowych rozwiązań.
Złoty wiek Serenissimy (wł. ‘Najjaśniejszej’) – jak nazywano Wenecję
– zaczął się
w drugiej połowie quattrocenta, po zdobyciu przez Turków Konstantynopola. Wówczas
to pojawiła się tendencja do przełamywania sztywnego i hieratycznego sposobu przedstawiania postaci, co charakteryzowało sztukę bizantyńską. Najważniejszą cechą malarstwa
weneckiego był jednak koloryzm. Badacze brali pod uwagę różne aspekty, szukając źró-
deł prymatu gry barwnej nad innymi czynnikami budowy obrazu. Uważano, że może
położenie miasta nad wodą i wilgotność powietrza wpływały na inne wyczucie barw, ale
większość uczonych sceptycznie traktowała tę teorię. Bardziej prawdopodobnym powodem były kwestie techniczne. Wenecja prowadziła handel z wieloma krajami świata, stąd
w mieście pojawiali się kupcy, którzy przywozili pigmenty nieznane w innych rejonach Półwyspu Apenińskiego, a nawet w wielu krajach europejskich. Pozwalały one na poszerzenie palety barwnej. Wenecjanie używali m.in. sproszkowanego szkła, które prze-
łamywało barwę i zwiększało jej transparentność. Ponadto Antonello da Messina
w ostatniej ćwierci quattrocenta przyczynił się do upowszechnienia w Wenecji techniki
olejnej, która bardzo szybko wyparła temperę, a także technikę mieszaną olejno-temperową,
stosowaną przez włoskich artystów. Farby olejne lepiej schły w wilgotnym, weneckim
klimacie. Pozwalały – przez stosowanie wielu warstw laserunków – na uzyskanie znacznie
szerszej gradacji walorowej i różnorodnej tonacji barwnej. Umożliwiały też doskonalenie
obrazu przez wielokrotne retuszowanie i przemalowywanie. Na wyjątkowy charakter malarstwa weneckiego miało też wpływ nakładanie barwników
na deskę lub płótno z charakterystycznym wyrafinowaniem w zestawieniach kolorystycznych. Specyficzne było także budowanie modelunku światłocieniowego – najczystsza
barwa pojawiała się między najintensywniejszym światłem a półcieniem, podczas gdy
w najgłębszych cieniach nie przygaszano koloru, ale go pogłębiano. Typowa dla malarstwa weneckiego była także zmysłowość malowanych ciał.
Wrażenie ich wyjątkowej miękkości uzyskiwano licznymi laserunkami
Malarstwo Wenecji miało arystokratyczny charakter.
Ulubioną rozrywką możnych była
wilegiatura, czyli spędzanie czasu w wiejskich posiadłościach, czytanie poezji i podziwianie
piękna natury. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w gatunku malarskim zwanym poesia.
Reprezentujące go obrazy ukazywały sceny alegoryczne rozgrywające się w arkadyjskim
pejzażu.
Pierwszym wybitnym malarzem Wenecji był
Giovanni Bellini.
W dziele artysty wciąż waż-
ny był rysunek, zwany we Włoszech disegno,
a kolor stanowił tylko jego dopełnienie.
Bellini pochodził z rodziny artystycznej.
Malarstwem zajmowali się jego ojciec i brat a szwagrem był Andrea Mantegna. Prawdopodobnie właśnie od Mantegni na początku
swej drogi artystycznej zaczerpnął on wyraźny rysunek postaci. Z czasem jego modelunek
stawał się coraz bardziej miękki, a obrazy charakteryzowała harmonijna kompozycja
i poetycki nastrój. Laserunki pozwalały na uzyskanie bogatej gradacji walorowej oraz
subtelnych i dźwięcznych zestawień barwnych. Plany były wyraźnie zróżnicowane przy
wykorzystaniu zasad perspektywy barwnej oraz powietrznej. Postacie na pierwszym
planie często miały szaty w kontrastujących tonacjach nasyconych czerwieni i błękitów,
drugi plan był utrzymany w oliwkowych zieleniach, a tło w tonacji sinobłękitnawej.
W tłach pojawiały się pejzaże i elementy architektury. Bellini dobrze oddał życie wewnętrzne
malowanych postaci i łączące je zależności. Tematyka obrazów artysty odnosiła się do Biblii i żywotów świętych. Malarz tworzył
przede wszystkim obrazy ołtarzowe do weneckich kościołów, a także przedstawienia Madonn
służące do indywidualnej modlitwy. Kilkakrotnie malował Madonnę z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych, w typie ikonograficznym Sacra Conversazione (wł. ‘święta rozmowa’).
Malował też portrety. Prawdopodobnie w jego pracowni kształcił się Tycjan.
Giovanni Bellini
Madonna z Dzieciątkiem i świętymi
Obraz malowany farbami olejno-temperowymi
na płótnie o wymiarach 2,35 x 5,00 m powstał
w 1505 roku. Przeznaczony był do kościoła
San Zaccaria (św. Zachariasza) w Wenecji.
Jednotablicowa nastawa ołtarzowa służyła
do dekoracji ścian bocznych kościoła. Artysta
przedstawił scenę Sacra Conversazione. Na
osi symetrii ukazał Madonnę z Dzieciątkiem
siedzącą na wysokim tronie w głębokiej
absydowej niszy. Otaczają ją cztery postacie
świętych z atrybutami właściwymi dla ich
przedstawień w sztuce: Łucja, Hieronim,
Katarzyna i Piotr. U stóp Marii znajduje
się muzykujący anioł, stały motyw prac
Belliniego. Architektoniczna nisza została
namalowana w taki sposób, by stworzyć
iluzję wnęki w ścianie. Rzeczywiste pilastry
flankujące ołtarz zdają się być połączone
namalowanym łukiem z parą pilastrów
w głębi malowidła.
Uczniem Belliniego był Zorzi di Castelfranco, znany jako Giorgione.
Żył nieco ponad 30 lat,
więc nie pozostawił wielu dzieł. W dodatku autorstwo większości z nich nie jest potwierdzone i wciąż stanowi przedmiot badań i sporów. Artysta tworzył dzieła o tematyce religijnej
i mitologicznej. Uważany jest za pierwszego wybitnego kolorystę w malarstwie Wenecji,
a jego obrazy, o nasyconych światłem plamach barwnych przy jednoczesnym ograniczeniu
roli rysunku, cechuje niezwykle miękki modelunek. Nie ma w nich linearyzmu typowego dla Andrei Mantegny oraz malarzy toskańskich quattrocenta. Giorgione posługiwał się techniką
mieszaną olejno-temperową. Malował poesie oparte na mitologii i literaturze. Ukazywał
w nich idealną harmonię między człowiekiem a światem natury. Preferował ciepłe zielenie
i odcienie złota. Malowane sceny zatopione są w świetle letniego popołudnia. Schematy
kompozycyjne, które zastosował w swoich dziełach, powtarzano przez następne stulecia.
Twórca uchodzi za inicjatora specyficznego dla malarstwa weneckiego gatunku – bukoliki
(idylli). Niektóre z tych
przedstawień mają charakter alegoryczny – zamieszczone w nich motywy, postacie i ich
atrybuty oznaczają określone pojęcia i idee. Osiągnięciem artysty jest budowanie głębi w tle pejzażowym za pomocą perspektywy
powietrznej oraz obserwacja natury w jej ulotnych stanach, co widoczne jest m.in. w obrazach Burza i Trzej filozofowie. Interpretacja treści obydwu wymienionych dzieł nie jest
jednoznaczna. W pierwszym z nich malarz oddał krótkotrwałe zjawisko atmosferyczne,
jakim jest nawałnica. W drugim – studiował światło zachodzącego słońca, które wpływa
na poszczególne elementy obrazu: od widzianych pod światło i przez to pogrążonych
w cieniu drzew po plastyczny modelunek oświetlonych postaci i ich szat
Giorgione Śpiąca Wenus
Boginię o wyidealizowanym ciele odczytywać należy jako wizualizację boskiego piękna i harmonii natury.
Arkadyjski pejzaż w tle przywołuje stoicki ideał życia zgodnego z naturą. Obraz został namalowany farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 1,75 x 1,08 m ok. 1510 roku.
Odpoczywająca naga bogini została przedstawiona na tle wiejskiego pejzażu z łagodnymi wzgórzami.
Przyćmiona mgłą atmosfera łagodzi wszystkie kontury, a mimo to zachowana jest plastyczność form.
Dzieło przedstawia jedność fizycznego i duchowego piękna człowieka i natury. Obraz prawdopodobnie
dokończył Tycjan po śmierci Giorgionego. Stał się on źródłem inspiracji dla wielu artystów zarówno
współczesnych malarzowi, jak i późniejszych (Tycjan, Diego Velázquez, Francisco Goya, Édouard
Manet). Dzieło znajduje się w Galerii Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie w Niemczech
Giorgione Burza
Obraz namalowany ok. 1506 roku farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach 72 x 83 cm doczekał się
wielu opracowań i kilkudziesięciu interpretacji.
Jedni badacze dopatrują się w nim ilustracji mitów o Zeusie oraz Io lub Demeter i Jazonie, inni
szukają źródeł w Biblii lub w poezji, a jeszcze
inni uważają, że jest to scena rodzajowa bez
odniesień do literatury. Istotną nowością
w sposobie przedstawienia jest przeniesienie
akcentu z postaci namalowanych na
pierwszym planie na krajobraz w tle. Staje się
on głównym „bohaterem” obrazu, podczas
gdy stojący z lewej mężczyzna i naga kobieta
karmiąca piersią dziecko wydają się jedynie
dopełnieniem. Giorgione perfekcyjnie
zbudował pejzaż z widocznymi elementami
architektury i uchwycił napięcie związane
ze stanem atmosfery, kiedy ciemne burzowe
niebo rozrywa światło błyskawicy. Jest to
pierwszy obraz w historii sztuki nowożytnej,
w którym artysta ukazał ulotny stan natury.
Dzieło kształtują barwy i światło. Pierwszy
plan cechują barwy ciepłe, a drugi – chłodna
szmaragdowa zieleń przechodząca w błękit,
zgodnie z zasadami perspektywy barwnej,
dzięki czemu obraz nabiera głębi. Dramatyzm
potęguje zestawienie światła i cienia.
Dzieło znajduje się w Gallerie dell’Accademia
w Wenecji.
W zbiorach Luwru znajduje się Koncert wiejski, który dawniej przypisywano Giorgionemu,
a obecnie toczy się spór o jego autorstwo. Większość badaczy francuskich uważa, że jest
to dzieło Tycjana inspirowane stylem Giorgionego, nie brakuje jednak uczonych, którzy
nadal uznają autorstwo Giorgionego.
Obraz przedstawia dwóch ubranych mężczyzn i dwie
nagie kobiety na tle pejzażu. Młodzi mężczyźni – jeden w stroju bogatego mieszczanina,
a drugi w wiejskim – zajęci są rozmową lub śpiewem (jeden z nich gra na lutni) i wydają
się nie zauważać nagich kobiet. Stąd niektórzy sądzą, że cała scena jest alegorią poezji,
a postacie kobiece można odczytywać jako Muzy lub nimfy. Taką interpretację potwierdzają
atrybuty w rękach kobiet: flet i dzban z wylewającą się wodą. Źródeł pomysłu dla tego
przedstawienia poszukuje się w filozofii neoplatońskiej i w literaturze. Obraz namalowany został farbami olejnymi na desce o wymiarach 1,38 x 1,10 m ok. 1510 roku. Przedstawia sielankową scenę ukazaną w bukolicznym
pejzażu. Kolejne plany, co było typowe dla obu artystów, kulisowo się na siebie nakładają. Postacie
skąpane są w ciepłym świetle letniego popołudnia. Tajemniczość przesłania obrazu nie burzy niezwykłej
harmonii wynikającej z połączenia piękna natury i sztuki, która zbliża nie tylko przedstawicieli różnych
klas społecznych (mieszczanin i wieśniak na obrazie), lecz także świat ludzki i nadprzyrodzony.
Obraz
znajduje się w Luwrze w Paryżu .Dzieło było inspiracją
dla wielu artystów europejskich w następnych wiekach, a zwłaszcza dla słynnego obrazu
Édouarda Maneta (1832–1883) Śniadanie na trawie.
Wśród malarzy weneckich dojrzałego renesansu szczególne znaczenie ma Jacopo Robusti,
znany jako Jacopo Tintoretto (1518–1594).
Był on synem farbiarza tkanin, stąd jego
przydomek Tintoretto (wł. ‘Farbiarczyk’). W dziełach tego artysty są widoczne zarówno
doświadczenia kolorystyczne, wykorzystanie zjawiska luminizmu, czyli wydobycie ważnych
elementów obrazu grą światła, jak i cienia. Miał on powiedzieć, że chciałby rysować jak
Michał Anioł, a malować jak Tycjan.
W jego obrazach rzadko widać zainteresowanie zewnętrznym pięknem człowieka, chociaż
studiował budowę anatomiczną oraz doskonalił sposób oddawania postaci w skrótach
perspektywicznych. Uwaga artysty była skierowana przede wszystkim na oddanie uczuć
i emocji. Psychika oraz życie duchowe były dla niego ważniejsze od piękna cielesnego. Dla
spotęgowania siły wyrazu stosował odpowiednie środki artystyczne: intensywną grę światła
i cienia, dramatyczną gestykulację, nienaturalne pozy oraz wyrażającą emocje mimikę.
Tintoretto tworzył z wielkim rozmachem dynamiczne kompozycje scen religijnych
ukazane na tle architektury. Znany był z biegłości w planowaniu i nie potrzebował długotrwałych studiów przygotowawczych. W swoich obrazach stosował grunty barwione na
brązowo, które ujednolicały kolorystykę wierzchnich warstw malowidła. Tintoretto był autorem obrazów o tematyce biblijnej dotyczących żywotów świętych, a także przedstawień
mitologicznych, alegorycznych oraz portretów. Styl jego malarstwa jest pełen dynamizmu
i dramatycznej ekspresji. W jego twórczości splatały się w spójną całość doświadczenia
Michała Anioła, weneckich kolorystów oraz artystów, których twórczość kojarzona jest
z manieryzmem, jak np. Parmigianino. Tintoretto w kompozycjach stosował układy
diagonalne, a postacie przedstawiał w śmiałych i zaskakujących skrótach perspektywicznych. Współcześni nie doceniali jego prac, uważając, że jest najbardziej ekscentrycznym
wśród artystów weneckich. Podziwiali jego biegłość, ale ich zdumienie budziła oryginalność
i antyklasyczność twórcy, który sprzeciwiał się tradycji i lekceważył powszechnie przyjęte
kanony piękna. Krytykowano też szkicowy charakter jego obrazów oraz manierę śmiałych,
niewygładzonych dotknięć pędzla. Tintoretto był też dekoratorem wnętrz Scuola Grande di San Rocco, dla której wykonał 56 płócien o tematyce biblijnej, oraz pałacu Dożów. Pod koniec życia stworzył
arcydzieło Ostatnia Wieczerza dla kościoła San Giorgio Maggiore w Wenecji. Zmarł
w wieku siedemdziesięciu pięciu lat podczas epidemii dżumy.
W zbiorach polskich są dwa jego obrazy: Portret weneckiego admirała w warszawskim
Muzeum Narodowym i Narcyz w Muzeum Narodowym we Wrocławiu
W historii sztuki Jacopo Tintoretto znany jest przede wszystkich jako twórca dużych scen związanych ze
św. Markiem
– patronem Wenecji – które zapoczątkował obraz Cud św. Marka. Następnie
powstały na zamówienie 3 inne malowidła, w tym Przeniesienie ciała św. Marka. Obraz
ten ukazuje aleksandryjskich chrześcijan, którzy w burzową noc wykradają zwłoki świętego
ze stosu ciał zabitych przez pogan. Postacie zostały namalowane w różnych pozach, często w skrótach perspektywicznych na tle architektury stanowiącej rodzaj dekoracji teatralnej.
Pełne ekspresji gesty sprawiają, że widz czuje się uczestnikiem dramatu. Dla spotęgowania
realizmu sceny Tintoretto wprowadził akcenty orientalne – wielbłąda oraz turbany na
głowach mężczyzn. Dzieło cechuje niezwykle bogaty światłocień, który potęguje siłę
wyrazu i sprawia, że nocna scena nabiera realności
Jacopo Tintoretto Ostatnia Wieczerza
Obraz został namalowany w latach 1592–1594 farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 5,68 x 3,65 m.
Kompozycja jest nowatorska. Artysta zastosował perspektywę z punktem zbiegu przesuniętym
ze środka obrazu ku jego narożnikowi. Stół, wokół którego skupili się Chrystus i apostołowie, ustawiony
jest skośnie, dzięki czemu kompozycja stała się bardziej dynamiczna. Dynamizm ten podkreślają też
ekspresyjne gesty postaci. Dookoła stołu krząta się służba, a z góry zlatują aniołowie, co świadczy o tym,
że w przedstawieniu sceny nie tyle ważna jest realność historyczna, ile jej mistyczny wymiar.
Postać Chrystusa rozdającego komunię wyróżnia złocista aureola, która świeci własnym światłem.
Obraz stanowi też mistrzowskie studium sztucznego światła, którego źródłem jest lampa oliwna
w lewym górnym rogu. Dzieło znajduje się w kościele San Giorgio Maggiore w Wenecji.
Inną osobowością twórczą Wenecji był pochodzący z Werony Paolo Caliari, znany
jako Paolo Veronese, autor obrazów o tematyce religijnej, historycznej i mitologicznej.
Szczególnie chętnie ukazywał on uczty. Stosował jasną, znacznie chłodniejszą gamę barw
w porównaniu do innych weneckich malarzy tego czasu. Tworzył wytworne, eleganckie sceny,
w które wprowadzał tematy i kostiumy z życia współczesnych mu mieszkańców Wenecji.
Z tego powodu uważany jest za malarza, który najpełniej ukazał bujność życia miasta.
Po przybyciu do Wenecji został zaproszony do udziału w pracach nad dekoracją pałacu
Dożów. Obok fresków znany jest on przede wszystkim z dużych obrazów o tematyce
biblijnej – Uczta w domu Lewiego oraz Gody w Kanie Galilejskiej. Zasłynął także cyklem
malowideł iluzjonistycznych wykonanych w Villi Barbaro w Maser. Artysta pokrył freskami 9 sal willi zaprojektowanej przez Andreę Palladia. Nie brak tam akcentów humorystycznych, jak np. obraz służącej zaglądającej przez namalowane drzwi otoczone rzeczywistą
kamieniarką. Rozwiązania takie miały na celu zaskakiwać widza i demonstrować kunszt
artysty oraz pokazać gust artystyczny właścicieli willi.
Paolo Veronese Uczta w domu Lewiego
Obraz z 1573 roku został namalowany farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 12,78 x 5,50 m.
Pierwotnie miał przedstawiać Ostatnią Wieczerzę i był przeznaczony do refektarza klasztoru
dominikanów w Wenecji. Artysta potraktował temat swobodnie, lekceważąc ewangeliczny opis.
W partii centralnej wokół suto zastawionego stołu umieścił wiele postaci ubranych we współczesne
mu stroje dworskie. Wśród namalowanych pojawili się m.in.: mężczyzna dłubiący nożem w zębach,
czarnoskóry służący, karły, halabardnicy i pies. Veronese odtworzył w ten sposób obraz życia
codziennego Wenecji. W natłoku wielu postaci Chrystus stał się prawie niewidoczny. Obraz wzbudził
protest przedstawicieli Kościoła, co skończyło się wyrokiem sądu inkwizycyjnego i nakazem
przemalowania dzieła. Artysta jednak nie zrobił tego, a jedynie zmienił tytuł obrazu na Uczta
w domu Lewiego, ponieważ w Biblii nie była ona dokładnie opisana. Dzieło znajduje się w Gallerie
dell’Academia w Wenecji
Paolo Veronese, fresk w Villi Barbaro w Maser
Fresk powstały ok. 1560 roku
realizuje ideę Leone Battisty
Albertiego – obrazu jako okna
w ścianie. Malarz, biegle operując
perspektywą linearną
i modelunkiem światłocieniowym,
stworzył iluzję ciągnących się
w głąb ogrodów między
namalowanymi elementami
antykizującej architektury. Celem
artysty było zatarcie granicy
między przestrzenią rzeczywistą
a wykreowaną
W XVI-wiecznej Wenecji działała także malarska rodzina del Ponte, znana jako Bassano.
Jej najwybitniejszy przedstawiciel, Jacopo Bassano, zasłynął łatwością malowania motywów
animalistycznych, które wprowadzał do scen o tematyce biblijnej.
