Architektura XV wieku Flashcards
Renesans najwcześniej pojawił się w Toskanii, której centrum była Florencja.
Wybitni
architekci, tacy jak Filippo Brunelleschi (1377–1446) i Leone Battista Alberti, tworzyli
formy architektoniczne, opierając się na wzorcach antycznych oraz na lokalnej tradycji. Dążyli oni do klasycznej klarowności form i harmonii, marząc o stworzeniu idealnej budowli
Początki architektury quattrocenta wiążą się z działalnością Brunelleschiego.
Dziełem,
które przyniosło mu rozgłos, była potężna kopuła wieńcząca prezbiterium katedry we
Florencji. Artysta – po przegraniu z Lorenzem Ghibertim konkursu na drugie drzwi do baptysterium
florenckiego – zajął się głównie architekturą. Wyjechał do Rzymu, w którym zainspirowały
go do badań pozostałości antycznych budowli. Dzieła Brunelleschiego charakteryzuje spokój i harmonia. Architekt wiązał klasyczną
powściągliwość z różnorodnością form. Brunelleschiego uważa się za prekursora nowego stylu, który wywarł
wpływ na wielu twórców. Charakterystyczne
dla architektury Brunelleschiego jest też łączenie białej barwy ścian z szarą tonacją elementów
architektonicznych budujących ich podziały, takich jak pilastry, belkowanie i arkady.
Filippo Brunelleschi, Szpital Niewiniątek we Florencji
Niedługo po ogłoszeniu konkursu na kopułę powierzono Brunelleschiemu zaprojektowanie
miejskiego przytułku dla osieroconych lub porzuconych dzieci – Szpitala Niewiniątek
(Ospedale degli Innocenti). Zbudowana tam loggia, otwarta prześwitami arkadowymi
na zewnątrz, jest manifestem nowego stylu. Cechują ją: horyzontalizm, czyli podkreślenie
linii poziomych, spokojny rytm, idealna symetria, a przede wszystkim wykorzystanie
półkolistych arkad, które ożywiają strukturę grą światła i cienia. Fasadę zdobi mocno
uwydatniony gzyms, co stało się inspiracją dla innych architektów projektujących pałace. Architekt zdecydował, że zespół podłużnych budowli zgrupowanych wokół dziedzińca będzie
otwarty na jeden z miejskich placów, dzięki kolumnowej loggii wzniesionej na kilkustopniowym
podwyższeniu. Półkoliste arkady zostały oparte na kolumnach kompozytowych. Na ich osi, ponad
gzymsem, rozmieszczono okna zwieńczone trójkątnymi naczółkami. Szpital został ukończony
w 1444 roku i uważa się go za pierwsze w pełni renesansowe dzieło architektury. Kilkanaście lat
później Andrea della Robbia ozdobił elewację ceramicznymi reliefami
Filippo Brunelleschi,
kopuła katedry we Florencji
Budowę samej katedry pod wezwaniem Santa Maria del Fiore (Matki Boskiej
Kwietnej) rozpoczęto w XIII wieku, a jej plany w trakcie realizacji wielokrotnie się zmieniały.
W rezultacie stała się ona bazyliką na planie krzyża łacińskiego z trójabsydową częścią
wschodnią. Władze Florencji zastanawiały się, komu powierzyć dokończenie budowy.
Sprawa nie była prosta, ponieważ należało przesklepić olbrzymie prezbiterium na planie
oktagonu. Przy tak ogromnej skali budowli rusztowania nie utrzymałyby nawet własnego
ciężaru. Problem zainteresował wielu architektów, a rozwiązanie znalazł właśnie Brunelleschi. Po powrocie do Florencji Brunelleschi wziął udział w konkursie na projekt kopuły, przygotowując jej model. Zaproponował, aby sklepienie było dwuwarstwowe, a między powłokami zaprojektował schody. Rozwiązanie to na stałe weszło do historii architektury. Na
czas budowy zainstalowano tam pomosty, którymi transportowano materiały. W rezultacie
powstała ogromna elipsoidalna czasza na ośmiobocznym bębnie, która jest rodzajem stosowanego w antyku rzymskim sklepienia klasztornego. Pokryte czerwoną dachówką
zwieńczenie florenckiej
katedry powstało w latach
1418–1436. Zwyczajowo
nazywane jest ono kopułą,
ale jest to ośmioboczne
sklepienie klasztorne
wzmocnione ośmioma
potężnymi żebrami.
Rozpiętość przekrycia wynosi
45,5 m, a sama kopuła wraz
z ośmiobocznym bębnem,
na którym jest oparta,
i latarnią ma 107 m
wysokości. Widoczna jest
niemal z każdego miejsca
Florencji, a z jej latarni
rozciąga się widok na całe
miasto
Brunelleschi zaprojektował we Florencji kilka znaczących budowli, a wśród nich kościół
San Lorenzo (św. Wawrzyńca). Zarówno ta świątynia, jak i kościół Santo Spirito (Świętego Ducha) wyraźnie
nawiązują do bazylik wczesnochrześcijańskich.
Oba powstały na planie krzyża łacińskiego
w proporcji 1 : 2. Ten prosty plan odznaczał się klarownością, spójnością kompozycyjną
i logiką podziałów. Całość była równomiernie rozświetlona przez okna naw bocznych
i nawy głównej, co stwarzało nastrój spokoju i porządku. W obu kościołach nawy boczne
były sklepione żaglasto, w nawach głównych zaś zastosowano stropy z kasetonami
– w kościele San Lorenzo – kwadratowymi, a w Santo Spirito – oktagonalnymi
Filippo Brunelleschi,
kościół San Lorenzo we Florencji
Świątynię wznoszono od lat
dwudziestych XV wieku. Nawę
główną oddzielają od naw bocznych
dwa rzędy kolumn korynckich,
na których spoczywa belkowanie,
a ponad nim – łuki arkad.
Na skrzyżowaniu nawy z transeptem
została zaprojektowana kopuła. Do
jednego z ramion krzyża przylega
Stara Zakrystia, a do drugiego
– Nowa Zakrystia projektu Michała
Anioła. Aranżację fasady powierzono
też temu artyście, ale nigdy nie
została dokończona. Z lewej strony
wejścia do kościoła znajduje się
Biblioteka Laurenziana (Biblioteca
Medicea Laurenziana), znana
historykom sztuki z westybulu, czyli
przedsionka, też projektu Michała
Anioła. Przy północnym ramieniu transeptu kościoła San Lorenzo Brunelleschi zaprojektował Starą Zakrystię na planie kwadratu, sklepioną kopułą wspartą na pendentywach.
Projektując podziały ścian wewnętrznych za pomocą korynckich pilastrów i półkolistych
arkad, architekt odwołał się do schematu antycznego łuku triumfalnego. Taki model
kaplicy o funkcji sepulkralnej powtarzany był potem wielokrotnie na terenie Włoch
i poza ich granicami.
Filippo Brunelleschi, kaplica Pazzich przy kościele Santa Croce we Florencji
Około 1430 roku Brunelleschi zaprojektował kaplicę Pazzich (Cappella Pazzi) przy
florenckim kościele Santa Croce (Świętego Krzyża). Była to budowla składająca się
z trzech części: prostokątnych – portyku i korpusu oraz małego kwadratowego prezbiterium z aneksami. Projektując kaplicę, artysta poszukiwał idealnych proporcji w wiązaniu
brył i form. Budowlę cechuje też umiar w dekoracji wnętrza. Kaplica znajduje się na dziedzińcu kościoła franciszkanów. Jej budowę rozpoczęto ok. 1430 roku,
ale nie została ukończona. Do wydłużonego prostokąta wnętrza przylega nieco węższy portyk wsparty
na sześciu kolumnach korynckich. Nad środkowymi kolumnami znajduje się arkada. Portyk
w części środkowej sklepiony jest kopułą, a po bokach – kolebkowo. Analogiczny układ jest
w korpusie budowli. W projekcie wykorzystano motyw łuku triumfalnego.
Brunelleschiemu przypisywano też projekt Palazzo Pitti (pałacu Pittich) we Florencji,
trudno jednak ocenić, jaki był w tym udział architekta. Palazzo Pitti to obecnie kompleks
muzealny. Jedną z jego części jest Galeria Pałacowa (Galleria Palatina), w której można
zobaczyć m.in. dzieła Sandra Botticellego, Rafaela i Tycjana. Za pałacem rozciągają się
założone w XVI wieku przez Cosima I de Medici (1519–1574) Ogrody Boboli.
Pewne
jest, że Brunelleschi zaprojektował kościół Santa Maria degli Angeli (Matki Boskiej
Anielskiej),
który jednak nigdy nie został zbudowany. Gdyby powstał, byłby to na terenie
Włoch pierwszy kościół na planie centralnym – idealna budowla renesansowa.
Architektem, który pracował pod kierunkiem Brunelleschiego i kończył niektóre budowle po jego śmierci, był Michelozzo di Bartolommeo. Jak większość ówczesnych
twórców związany był z dworem Medyceuszy. Zaprojektował dla nich pałac.
Niektórzy
badacze uważają, że korzystał przy tym z wcześniejszego projektu Brunelleschiego. Zwarty
sześcian budynku na zewnątrz sprawia bardzo surowe wrażenie, głównie z powodu rustykalnego boniowania w dolnej kondygnacji i dzielących poszczególne piętra gzymsów
kordonowych. Charakterystyczny dla tej budowli jest wydatny gzyms koronujący. Po
wejściu na wewnętrzny dziedziniec rozpościera się jednak widok na piękną loggię otwartą
na dziedziniec arkadami. Zapewniała ona cień i służyła komunikacji obok amfiladowo
połączonych pokoi. W całej budowli zwraca uwagę kontrast między surową zewnętrzną elewacją, kojarzącą się bardziej z twierdzą niż z pałacem, a elegancją wewnętrznego
dziedzińca z lekkimi kolumnami i ornamentami w formie medalionów i grotesek.
Rozpowszechniony przez Michelozza di Bartolommeo nowy styl budownictwa pałacowego
zaczął się przyjmować w innych włoskich miastach, a także poza Włochami. Pałac zbudowany w latach 1444–1462
początkowo był siedzibą rodziny Medyceuszy,
a potem pełnił funkcję banku. Elewacje
zewnętrzne na poziomie przyziemia zdobi
okładzina kamienna, zwana rustyką.
Pierwsze piętro ozdobione jest gładkim
boniowaniem, a ostatnia kondygnacja jest
gładko tynkowana. Poszczególne piętra
oddzielają gzymsy kordonowe, które – łącznie
z najbardziej rozbudowanym gzymsem
koronującym budowlę – podkreślają
horyzontalizm kompozycji architektonicznej.
Okna na górnych kondygnacjach pałacu
są zakończone półokrągło z kolumienką
pośrodku na wzór romańskich biforiów.
Najpiękniejszym wnętrzem Palazzo
Medici Riccardi jest Kaplica Trzech Króli,
dekorowana freskami Benozza Gozzolego.
W jej ołtarzu znajduje się Adoracja Dzieciątka
namalowana przez Fra Filippa Lippiego.
Wybitnym architektem toskańskim okresu quattrocenta był Leone Battista Alberti.
Jego twórczość obejmowała wiele dziedzin: malarstwo, poezję, muzykę i architekturę. Do
Florencji przybył po studiach w Bolonii i związał się z dworem Medyceuszy, chociaż
tworzył też projekty budowli w innych miastach, a jako dojrzały architekt zamieszkał
w Rzymie. Swoje projekty, które charakteryzowała perfekcyjnie rozrysowana geometria,
traktował jako realizację przemyśleń teoretycznych, powierzając ich finalizację innym
budowniczym. Alberti, jako teoretyk sztuki, napisał 3 bardzo istotne dla rozwoju sztuki renesansu traktaty, w tym o architekturze. Rozważania teoretyczne oparł na dziele
Witruwiusza. Opisał antyczne porządki architektoniczne, podając obowiązujące
w nich proporcje, a także system ustalania podstawowego modułu budowli, czyli określonej
liczbowo wartości uzasadnionej geometrią. W rozważaniach na temat architektury brał
pod uwagę różne czynniki: zależność funkcji budowli i jej formy, właściwości materiału
oraz znaczenie dekoracji.
Pierwszy ważny projekt Albertiego to tzw. Tempio Malatestiano (mauzoleum
Malatestów).
Powstało ono w wyniku przebudowy kościoła San Francesco
(św. Franciszka) w Rimini. Należący do zakonu franciszkanów kościół miał się stać mauzoleum rodziny Sigismonda Pandolfa Malatesty, zamożnego kondotiera, czyli dowódcy
wojsk najemnych. Alberti nadał budowli nową formę. W projekcie fasady nawiązał do
łuku triumfalnego, co stało się wzorem dla innych twórców. Z kolei na elewacjach bocznych zaplanował arkady wycięte w masywie muru. W niszach pod łukami były rozmieszczone kamienne sarkofagi członków dworu Malatestów. Kościół od strony wschodniej
miała zamykać rotunda przesklepiona kopułą, co jednak nie zostało sfinalizowane. Architekt ok. 1466 roku nadał świątyni nową, antykizującą formę architektoniczną. Fasadę podzielono
czterema korynckimi półkolumnami, między którymi znalazły się trzy łuki, jak w trójprzelotowych
łukach triumfalnych w antyku rzymskim. Górna część fasady nie została dokończona.
Alberti jest też autorem fasady Palazzo Rucellai (pałacu
Rucellai) we Florencji.
Budowla ta miała trzy kondygnacje
oddzielone gzymsami kordonowymi. Dominujące podziały poziome zostały tu zrównoważone pionowymi – rytmem
okien oraz znajdującymi się na każdej kondygnacji pilastrami.
Alberti, wzorując się na Koloseum, zastosował w fasadzie
zasadę spiętrzenia porządków. Pilastrom najniższej kondygnacji
nadał charakter toskański, środkowej – joński, a najwyższej – koryncki. Gzyms nad ostatnim piętrem był najokazalszy i wsparty
na konsolach, czyli wspornikach, najczęściej w formie woluty.
Elewację pałacu zdobiło też gładkie boniowanie. Budowę skończono ok. 1457 roku. Na najniższym poziomie są drzwi i czworokątne okna, ale na drugiej
i trzeciej kondygnacji, zgodnie z tradycją florencką, zastosowano okna zamknięte półkoliście
i dekorowane na wzór romańskich biforiów. Między oknami znajdują się pilastry. Widoczna jest tendencja
do równoważenia kierunków poziomych – pionowymi. Płytsze boniowanie sprawia, że budowla wydaje
się optycznie lżejsza w stosunku do innych pałaców florenckich. W tej części Włoch cechą pałaców była
też kamienna ława, która obiegała cokół budynku, oraz obronny charakter przyziemia.
Leone Battista Alberti, kościół
Santa Maria Novella we Florencji
Alberti rozpoczął pracę nad fasadą w roku
1456. Istniały już wówczas nisze z nagrobkami
w dolnej kondygnacji i otwory drzwiowe.
Architekt musiał zmierzyć się z wyzwaniem
polegającym na tym, że brzegi górnej
kondygnacji kościoła wypadały bezpośrednio
nad drzwiami wiodącymi do naw bocznych,
co nie było zgodne z zasadami renesansowej
architektury. Zgodnie z nimi podziały
wertykalne górnej kondygnacji powinny
stanowić optyczną kontynuację podziałów
dolnej. Aby zamaskować tę nieregularność,
Alberti oddzielił obie kondygnacje szerokim
fryzem i nadał fasadzie harmonijny wygląd
przez zastosowanie modułu kwadratu.
Obie kondygnacje zostały połączone przez
spływy wolutowe. We Włoszech nie było tradycji wznoszenia wież w fasadach, dlatego budowane kościoły
bazylikowe dawały od frontu widok na dachy naw bocznych. W projektowaniu kościoła
architekt po raz pierwszy zastosował spływy wolutowe, czyli boczne elementy szczytu
budowli, dekoracyjnie opracowane na kształt baranich rogów. Dzięki temu uzyskał harmonijne połączenie węższej górnej kondygnacji z szerszą częścią przyziemia. Fasadę zdobią też
wielobarwne płyty kamienne, typowe dla architektury florenckiej od czasów średniowiecza.
Istotne znaczenie dla architektury
włoskiego renesansu ma projektowany
przez Albertiego kościół San Andrea
(św. Andrzeja) w Mantui.
Pozornie
powtórzył układ kościołów bazylikowych
Brunelleschiego: plan krzyża łacińskiego,
płytkie prezbiterium nawiązujące do
świątyń wczesnochrześcijańskich, klarowny układ i kopuła na przecięciu naw.
We wnętrzu zastosowano jednak ważną
zmianę. Nawa główna została poszerzona w stosunku do tradycyjnie przyjętej
szerokości, a zamiast naw bocznych pojawiły się z każdej strony po trzy wnęki
pełniące funkcję kaplic. Nawa zyskała
sklepienie kolebkowe z kasetonami,
a wnętrze – charakter monumentalny.
W fasadzie po raz pierwszy zastosowano też
wielki porządek, czyli pilastry korynckie
ciągnące się przez całą wysokość świątyni. Kościół ten został zaprojektowany ok. 1470 roku. Jego fasada, podobnie jak w Tempio Malatestiano,
inspirowana jest formą łuku triumfalnego. Głęboki, zacieniony portyk nadaje jej rzeźbiarski charakter.
Całość zwieńczona jest trójkątnym frontonem
W pełnej słońca Toskanii loggie i portyki były
nie tylko źródłem cienia, ale przez grę rozświetlonych i zacienionych partii stanowiły uzupełnienie dekoracji.
Rodzaje sklepień stosowane w XV wieku:
sklepienie kolebkowe,
sklepienie kolebkowe z lunetami,
sklepienie krzyżowe,
sklepienie klasztorne wieloboczne,
sklepienie żaglowe i żaglaste,
kopuła na pendentywach,
kopuła na bębnie.
