Hfst 16 - Slapen en waken en slaapstoornissen

Question 1

Door welke twee neurobiologische processen wordt de regeling van slapen en waken gestuurd?

Answer 1

• Homeostatistische proces
• Circadiaan proces

Question 2

Homeostatische proces

Answer 2

De energie investering die nodig is om wakker en actief te blijven genereert afvalstoffen die zich in de loop van de waakperiode ophopen en tijdens de slaap worden opgeruimd.
Dit homeostatisch proces wordt beschreven in termen van ‘slaapfactor’ of
slaapstof: hoe hoger de concentratie ervan, hoe sterker de slaapdruk.

Question 3

Circadiaan proces

Answer 3

Ritmisch proces van 24 uur dat wordt gestuurd door een aan de hersenbasis
gelegen biologische klok die de timing coördineert van fysiologische processen in vele organen van het lichaam.

Question 4

Wat is de juiste volgorde van een slaapritme?

Answer 4

• In de loop van de dag stijgt de slaapfactor geleidelijk, terwijl het circadiane slaperigheidsritme daalt.
• In de namiddag bereikt het slaperigheidsritme zijn laagst punt en stijgt dan geleidelijk, terwijl de slaapfactor blijft toenemen.
• In de loop van de slaap neemt de slaapdruk geleidelijk af, terwijl het nog stijgende slaperigheidsritme ervoor zorgt dat een stabiele slaaptoestand gehandhaafd wordt.
• In de vroege ochtend begint het slaperigheidsritme te dalen en neemt de kans op ontwaken toe.

Question 5

Wat neemt in het onderzoek en diagnostiek naar slaap en slaapproblemen een belangrijke plaatst in?

Answer 5

Metingen van de hersenactiviteit (Elektro-encefalogram, EEG)

Question 6

Waarmee worden oogbewegingen, spierspanningen en hartslag geregistreerd tijdens de analyse van het slaappatroon?

Answer 6

• Oogbeweging: Elektro-oculogram, EOG
• Spierbeweging: Elektromyogram, EMG
• Hartslag: Elektrocardiogram, ECG

Question 7

Polysomnogram

Answer 7

Het totaal aantal registraties voor de analyse van het slaappatroon:
- hersenactiviteit
- oogbeweging
- spierbeweging
- hartslag
- nasale en orale luchtstroom
- borst en buikademhaling
- beenbewegingen
- zuurstofverzadiging

Question 8

Wat zijn de vier slaapstadia?

Answer 8

• Stadium 1 kenmerkt de geleidelijke overgang van waken naar slapen.
• Stadium 2, samen met stadium 1 de lichte slaap genoemd: komt het meest voor en wordt gekenmerkt door specifieke golfpatronen. Deze slaapspoelen vormen een indicatie dat geleiding van prikkels naar het brein geremd wordt.
• Slaapstadia 3 en 4 vormen de diepe slaap, vanwege de trage, grote EEGgolven (delta) ook wel aangeduid als slow-wave sleep –> sleep inertia

Question 9

Sleep inertia

Answer 9

Men is moeilijk te wekken en en moest dit toch lukken, dan is men nog enige tijd gedesoriënteerd en presteert men suboptimaal.

Question 10

REM slaap

Answer 10

Tijdens REM slaap is er een sterke vermindering van spierspanning en een grote toename van variabiliteit in het autonome zenuwstelsel (grote
schommelingen in hartslag en bloeddruk).
Het niveau van cerebrale stofwisseling benadert dat van een waaktoestand.

Wordt men tijdens de REM slaap gewekt, dan kan men vaak verslag doen van visueel gekleurde dromen.

Question 11

Welk patroon volgt de hypnogram of slaappatroon?

Answer 11

• Inslaaplatentie meestal korter dan 30 minuten.
• Vrij korte periodes van stadia 1 en 2 (lichte slaap).
• Lange periode van diepe slaap, vooral stadium 4 aan het begin van de nacht.
• Eerste REM periode ongeveer 1 uur na inslapen, gemiddelde duur van 5 minuten. Deze REM episodes treden ongeveer elk anderhalf uur op, met een duur die toeneemt tot 25 minuten aan het eind van de nacht.
• Ongeveer 4-5 REM/non-REM cycli per nacht. Aan het begin van de nacht wisselen REM en diepe slaap elkaar af, later is dat REM en lichte slaap.
• Tegen de ochtend maakt stadium 4 plaats voor stadium 3, dan weer lichte slaap en stadium 2.

Question 12

Wat neemt bij het stijgen van de leeftijd in slaap toe?

Answer 12

Korte perioden van ontwaken, microarousals nemen in frequentie toe.

Question 13

Wat is verschil tussen dag- en nachtslaap?

Answer 13

Een dagslaap heeft eenzelfde begin als de nachtslaap, maar de periode diepe slaap wordt eerder afgebroken en direct gevolgd door een lange periode REM-slaap. Dit is het gevolg van het verschil in aansturing van diepe slaap versus REM-slaap:
* Diepe slaap treedt altijd vrij snel na het begin van slaap op, ongeacht tijdstip
* REM-slaap wordt gestuurd door de biologische klok, zodanig dat de REM-druk het grootst is in de vroege ochtend.

–> Hierdoor is er een competitie tussen diepe slaap en REM-slaap, waarschijnlijk ten koste van de kwaliteit van de dagslaap.
De duur van de dagslaap is ongeveer 2 uur korter dan die van de nachtslaap omdat de normale synchronisatie van het homeostatische en het circadiane proces is verstoord.

Question 14

Wat is het onderscheid tussen ochtend- en avondmensen?

Answer 14

De biologische klok van avondmensen is 2 uur vertraagd (50% daarvan is genetisch bepaald).

Question 15

Wat zijn de 4 kenmerken van een jetlag?

Answer 15

1. Vermoeidheid
2. Geheugenzwakte
3. Slaapproblemen
4. Slecht functioneren

Question 16

. Hoe wordt een slaapanamnese afgenomen?

Answer 16

Aan de hand van een gestructureerde vragenlijst, eventueel aangevuld met specifieke vragenlijsten en/of meerdaagse registratie van verschillende fysiologische variabelen.

Question 17

Welke aspecten zijn belangrijk in de slaapamnese?

Answer 17

1. Slaapklacht: Welke is de klacht en hoe lang houdt deze aan? Met een actometer kan man een sterk vereenvoudig slaapprofiel verkrijgen.
2. Slaap/waak schema: vaak bij te houden via dagboekje.
3. Voorgeschiedenis: omstandigheden van ontstaan slaapproblemen? Eerdere behandelingen?
4. Slaapcondities of slaaphygiëne: slaaprituelen? Wat bepaalt de keuze voor slaaptijd? Is het bed comfortabel? Is er en TV in de kamer,…
5. Levensstijl: werkritme? Fysieke belasting? Koffie, alcohol? ..
6. Medische status: gezondheid? Ziektes? (Slaap)medicatie + afhankelijkheid,..
7. Psychologische status: bij voorkeur bepaald met gevalideerde vragenlijsten? Is men eerder in behandeling geweest bij psycholoog of psychiater? ..

Question 18

Actometer

Answer 18

Een bewegingsmeter ter grootte van een horloge aan de niet schrijvende hand die polsbewegingen registreert om slaap/waak te onderscheiden.

Question 19

Welke 5 hoofdcategorieën slaapstoornissen kent de DSM-5?

Answer 19

1. Insomniastoornis
2. Hypersomnolentiestoornis
3. Narcolepsie
4. Ademhalingsgerelateerde stoornissen, met o.a.:
   – obstructieve-slaapapneu
   – hypoapneusyndroom
   – centrale-slaapapneusyndroom
   – slaapgerelateerde hypoventilatie
   – circadianeritme slaap-waakstoornis
5. Parasomnia’s, met o.a.
   – non-REM-slaap-aurousalstoornissen
   – nachtmerriestoornis
   – REM-slaapgedragsstoornis
   – rustelozebenensyndroom
   – slaapstoornis door een middel of medicatie

Question 20

Insomniastoornis

Answer 20

Slechte kwaliteit van de slaap, ondanks voldoende tijd en gelegenheid om te slapen. Deze klachten hebben betrekking op moeite met inslapen, te vroeg ontwaken of meerdere langdurige slaaponderbrekingen.
Dit beïnvloedt het functioneren overdag, bvb hoofdpijn, vermoeidheid,.. en de mate van disfunctioneren wordt gezien als een graadmeter voor de ernst van de insomniastoornis.

Question 21

Wat spreekt men volgens de DSM van een insomniastoornis?

Answer 21

• Ontevredenheid over hoeveelheid of kwaliteit van de slaap en minstens 1 van volgende:
  – Moeilijk inslapen >30 minuten.
  – Moeite met doorslapen >30 minuten wakker.
  – Vroeg en vaak wakker worden, totale slaapduur <6,5 uur.
• Cognitief, sociaal en beroepsmatig minder goed dan normaal functioneren.
• Klachten zijn minstens 3 maanden aanwezig op minstens 3 nachten per week en treden niet op omdat er te weinig gelegenheid is om te slapen.

Question 22

Van welke andere stoornissen is naast insomniastoornis vaak sprake?

Answer 22

Insomnia heeft een hoge comorbiditeit met angst en stemmingsproblematieken.

Question 23

Psychofysiologishe insomnia

Answer 23

Waneer men angst ontwikkelt voor het slaapproces en van tevoren piekert over de mogelijke negatieve effecten van een slechte nacht.
Dit is een geconditioneerde vorm van insomnia waarbij de slaapkracht gepaard gaat met afwijkingen in het fysiologisch slaap patroon.

Er zijn sterke aanwijzingen dat hoge scores op persoonlijkheidskenmerken zoals neiging tot piekeren, perfectionisme, stressgevoeligheid en gesomatiseerde spanning voorspellers zijn voor een grote kwetsbaarheid voor een chronische slaapstoornis.

Question 24

Welke prikkels zorgen voor een inslaap- en waakreactie (stimulus-controle)?

Answer 24

• Het slaapritueel
• In bed liggen
• De ogen sluiten
• De wekker voor het waken

Question 25

Waar ontstaan inslaapproblemen door?

Answer 25

Inslaapproblemen zijn het gevolg van:
* foutieve stimulus-controle
* ontbreken van een effectieve slaapprikkel, of
* associatie van de slaapprikkel met een waakactie

Question 26

Waaruit bestaat de behandeling gebaseerd op stimulus-controle?

Answer 26

1. Slaaprestrictie (doel = slaapdruk verhogen)
2. Slaapefficiëntie verhogen

Question 27

Hypersomnolentie

Answer 27

Een bovenmatige slaperigheid overdag.
De term dekt klachten voor
- een ongebruikelijk lange slaapduur die niet verkwikkend is
- grote moeite met wakker worden en een verhoogde slaapdruk tijdens het wakker zijn
- onbedoelde dutjes
- automatisch gedrag
- slaapinertie (slaapdronkenheid), verminderde alertheid en minder presteren na ontwaken uit de hoofdslaap of een dutje.

Question 28

Wanneer is er volgens de DSM sprake van de hypersomnolentiestoornis?

Answer 28

• Na minstens 7 uur slaap nog steeds extreem slaperig zijn, aangevuld met minstens 1 van onderstaande kenmerken:
  – Verschillende keren per dag slapen.
  – Meer dan 9 uur per nacht slapen zonder herstellend gevoel.
  – Moeite met volledig ontwaken
• De klachten zijn minstens 3 maanden aanwezig op minstens 3 nachten per week.

Question 29

Wat is voor de mogelijke behandeling van hypersomnolentie van belang?

Answer 29

Vaststellen of de slaperigheid samenhangt met ademhalingsproblemen, narcolepsie of een andere zeldzame aandoening.

Question 30

Nacrolepsie

Answer 30

Een neurologische aandoening gekenmerkt door onbedwingbare slaapaanvallen overdag.
Het is een zeldzame aandoening met een prevalentie van 0,05%.

Question 31

Wat kenmerkt nacrolepsie volgens de DSM?

Answer 31

Gedurende minstens 3 maanden op minstens 3 dagen van de week is er sprake van terugkerende periodes van enorme slaap en in slaap vallen op eenzelfde dag. Aangevuld met minstens 1 van de onderstaande kenmerken:
* Verschillende keren per maand kataplexie.
* Hypocretinedeficiëntie: een tekort aan hypocretine, een overdachtstof in de hersenen die de waaktoestand ondersteunt.
* REM-slaaplatentietijd van minder dan 15 minuten of tijdens een herhaalde inslaaptest overdag een gemiddelde slaaplatentietijd van minder dan 8 minuten en minstens 2 REM slaap periodes tijdens het inslapen.

Question 32

Kataplexie

Answer 32

Periodes ven plotselinge spierverslapping die worden uitgelokt door intense emotie.
Nacrolepsie met en zonder kataplexie wordt in aparte subklasses onderscheiden. Kataplexie kan mild zijn en onopgemerkt blijven, bij 10%-15% van de cliënten zijn alle symptomen waarneembaar.

Question 33

Slaapparalyse

Answer 33

Onvermogen om te bewegen tijdens het inslapen, of in zeldzame gevallen tijdens het ontwaken.

Question 34

Hypnagoge hallucinaties

Answer 34

Levendige zintuiglijke prikkelingen tijdens het proces van inslapen.

Question 35

Slaapaanvallen

Answer 35

Acute periodes van onweerstaanbare slaperigheid overdag.

Question 36

Wat zijn de 4 klassieke symptomen van narcolepsie?

Answer 36

1. Kataplexie
2. Slaapparalyse
3. Hypnagoge hallucinaties
4. Slaapaanvallen

Question 37

Wat is een goede behandeling voor narcolepsie?

Answer 37

Bij de behandeling is het van belang om levensbedreigende situaties ten gevolge van concentratieverlies te voorkomen.
De behandeling bestaat uit:
- enerzijds een nietspecifieke gedragsbehandeling ter bevordering van slaaphygiëne
- anderzijds het voorschrijven van stimulerende middelen. De kataplexie kan worden bestreden met antidepressiva.

Question 38

Slaapapneu

Answer 38

Ademhalingsproblemen tijdens de slaap die kunnen leiden tot excessieve
slaperigheid en slaapaanvallen overdag.

Question 39

Wat zijn de meest voorkomende vormen van slaapapneu?

Answer 39

• Obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS): de ademweg wordt geheel (apneu) of gedeeltelijk (hypopneu) afgesloten, wat meestal wordt veroorzaakt door een combinatie van factoren (overgewicht, anatomische bouw kaak/keelholte, rugligging en spierverslapping).
• Centrale slaapapneu: er is geen belemmering van de luchtwegen, veroorzaakt door een stoornis van de ademhalingsregeling vanuit de hersenstam.

Question 40

Wat zijn de kenmerken van het obstructieve-slaapapneu-/ hypopneusyndroom volgens de DSM?

Answer 40

Minstens 15 obstructieve apneus of hypnpneus per uur
of
minstens 5 aangevuld met minstens 1 van onderstaande klachten:
* Snurken, stokkende ademhaling tijdens de slaap.
* Bovenmatig slaperig wakker worden, zonder dat er een verklaring is in een andere psychische of somatische aandoening.

Question 41

Wat zijn de kenmerken van het centrale-slaapapneusyndroom volgens de DSM?

Answer 41

Meer dan 5 of meer centrale apneus per slaapuur.

Question 42

Wat is de prevalentie van het obstructieve-slaapapneusyndroom?

Answer 42

OSAS komt het meest voor in de leeftijdsgroep van 40 tot 65 jaar, met een
prevalentie van 4 procent bij mannen en 2 procent bij vrouwen.

Question 43

Wat is de beste behandeling voor slaapapneu?

Answer 43

Een veel toegepast methode om slaapapneu te voorkomen is het aanbrengen van een lichte overdruk in de keelholte, met CPAP-apparatuur.
Chirurgische ingrepen worden alleen overwogen als CPAP-behandeling niet mogelijk of niet effectief is.

Question 44

Circadianeritme slaap/waak stoornissen

Answer 44

het verstoord zijn van de natuurlijke afwisseling tussen dag en nacht (biologische klok) door extrinsieke (bvb ploegendienst) of intrinsieke
(stoornis van het biologische klok mechanisme zelf) oorzaken.

Question 45

Wanneer kan men volgens de DSM spreken van een circadianeritme slaap/waak stoornis?

Answer 45

Aanhoudend en regelmatig terugkerend patroon van ontregelde slaap, ten gevolge van
- een ontregeld circadiaan systeem, of
- onevenwicht tussen het circadiaan systeem en het slaap/waak patroon.

Men voelt zich extreem slaperig of lijdt aan insomnia.

Question 46

Wat zijn de 4 vormen van intrinsieke cardiane verstoring?

Answer 46

• Relatief laat (verlate slaapfase).
• Relatief vroeg (vervroegde slaapfase).
• Volkomen willekeurig (onregelmatig slaap/waak patroon).
• Stelselmatig verschuivende tijden (niet 24-uurs slaap/waak patroon).

Question 47

Wat zijn de 2 extrinsieke cardiane verstoringen?

Answer 47

• Jetlagsyndroom (niet opgenomen in DSM-5)
• Ploegendienstsyndroom.

Question 48

Wat is de behandeling van de circadianeritme-slaap-waakstoornissen?

Answer 48

Bij de behandeling wordt in de eerste plaats gebruikgemaakt van het
synchroniserend effect van lichtblootstelling.
Mocht dit niet uitvoerbaar zijn, dan kan toediening van melatonine overwogen worden.

Question 49

Non-REM-slaap-arousalstoornis

Answer 49

Men ontwaakt meestal geheel of gedeeltelijk tijdens het eerste derde deel van de hoofdslaap. Dit kan gepaard gaan met slaapwandelen of met pavor
nocturnus.

Question 50

Slaapwandelen of somnambulisme

Answer 50

• Reeks van complexe gedragingen die optreden na plotse wekreacties vanuit diepe slaap en leiden tot wandelen zonder dat men zich daarvan bewust is en zonder rationele sturing. Men kan moeilijk gewekt worden, maar laat zich wel makkelijk terug naar bed leiden.
• Een prevalentie van 17% voor kinderen, met een piek tussen 12-17 jaar, onder volwassenen 4%.
• Er is een sterke genetische predispositie.
• Risicofactoren zijn slaaptekort, fysieke of emotionele stress, slaapapneu, premenstruele periode en alcoholgebruik.
• Comorbiditeit met andere vormen van psychopathologie werd niet aangetoond.

Question 51

Pavor nocturnus

Answer 51

• Nachtelijke paniekaanvallen, anders dan bij nachtmerries of paniekaanvallen van een paniekstoornis heeft men ’s ochtends vrijwel geen herinneringen aan wat gebeurd is.
• Kinderen hebben een prevalentie van 3%, bij volwassenen is dat minder dan 1%.

Question 52

Wat zijn de kenmerken van non-REM-slaap-arousalstoornissen volgens de DSM?

Answer 52

• Terugkerende periodes van niet volledig ontwaken met slaapwandelen of pavor nocturnis.
• Weinig tot geen herinnering van dromen.
• Men kan zich een dergelijke periode niet herinneren.

Question 53

Welke behandeling is er mogelijk voor non-REM-slaap-arousalstoornissen?

Answer 53

Behandeling bestaat doorgaans uit hypnose en stressreductietechnieken.
Bij gevaarlijk gedrag kan een lage dosering tricyclish anti-depressivum of benzodiazepine voorgeschreven worden.

Question 54

Nachtmerriestoornis

Answer 54

Men heeft lange, coherente dromen die beangstigend reëel lijken
en meestal angst of paniek, maar ook woede, walging en andere negatieve gevoelens opwekken.
Na het wakker worden is men zich goed bewust van wat gebeurde, vooral van de beangstigende aspecten, wat opnieuw inslapen kan bemoeilijken.

Question 55

Wat zijn volgens de DSM de kenmerken van de nachtmerriestoornis?

Answer 55

• Herhaaldelijk extreem angstige droombeelden die echt lijken en goed herinnerd worden, deze treden op in de 2e helft van de belangrijkste slaapperiode. Deze nachtmerries gaan vaak over pogingen om te ontsnappen uit een gevaarlijke situatie.
• Bij ontwaken is men snel alert en bewust van de omgeving.

Question 56

Wat is de prevalentie van de nachtmerriestoornis?

Answer 56

Een nachtmerriestoornis komt bij ongeveer 1% van de volwassenen voor.

Question 57

Welke behandeling is goed voor nachtmerriestoornissen?

Answer 57

• Nachtmerries die die direct na (1 maand, acute stressstoornis) of langer na (posttraumatische stressstoornis) een traumatische ervaring optreden , komen vooral tijdens REM slaap voor, maar kunnen ook in de non-REM slaap plaatsvinden. Wanneer nachtmerries een symptoom zijn van een andere psychische aandoening (PTSS, angststoornis), dient de behandeling eerst daarop gericht te worden.
• Persisterende nachtmerries kunnen effectief behandeld worden met psychotherapie, bvb hypnose, systematische desensitisatie en cognitieve gedragstherapie.
• Antidepressiva en benzodiazepinen werken slechts tijdelijk.

Question 58

REM-slaapgedragsstoornis

Answer 58

wordt gekenmerkt door een verminderde remming van de
spiertonus, waardoor een droom tot uitdrukking komt in gedrag. Het gebeurt dat men zichzelf of de bedpartner verwondt.

Question 59

Wanneer is er volgens de DSM sprake van een REM-slaapgedragsstoornis?

Answer 59

• Terugkerende periodes van onrust tijdens de slaap onder de vorm van praten en/of motorisch onrustig gedrag.
• Het gedrag ontstaan tijdens de REM slaap en komt voor in een latere fase van de slaap.
• Men wordt volledig wakker, is alert en bewust van de omgeving.
• Er is geen sprake van antonie of de anamnese wijst op een REM slaapgedragsstoornis en er is al synucleopathie vastgesteld.

Question 60

Wat is de prevalentie van de REM-slaapgedragsstoornis?

Answer 60

Deze stoornis wordt vooral gevonden bij mannen boven de 50 jaar met een
neurologische stoornis.

Question 61

Welke andere vormen van arousalstoornissen zijn er?

Answer 61

1. Slaapparalyse: korte periode tijdens slapen of ontwaken waarin men niet kan bewegen, wat gepaard gaat met hallucinatoire, uiterst angstige belevenissen.
2. Jactatio capitis nocturna: ritmisch heen en weer bewegen met het hoofd of volledige lichaam
3. Praten tijdens de slaap
4. Bruxisme: tandenknarsen
5. Enuresis: bedplassen
6. Pijnlijke erecties
7. …

Question 62

Rustelozebenensyndroom

Answer 62

Men heeft door een drang de benen te bewegen moeite met in- of
doorslapen en men is overdag vaak vermoeid.

Question 63

Bij welke kenmerken is er volgens de DSM sprake van het rustelozebenensyndroom?

Answer 63

• Drang om de benen te bewegen, vaak als reactie op een onprettig gevoel in de benen. Deze drang komt op of verergert in rust en verdwijnt door te bewegen.
• De klachten zijn minstens 3 maanden aanwezig en komen minstens 3x per week voor.

Question 64

Periodic limb movement disorder

Answer 64

90% van de mensen met rusteloze benen syndroom heeft ook periodic limb movement disorder:
schokkende bewegingen die enkele malen per nacht, en dan iedere 20-30 seconden, voorkomen en de slaap verstoren. Beide aandoening worden vrijwel altijd met medicatie behandeld.

Question 65

Wat is de prevalentie van het rustelozebenensyndroom?

Answer 65

De prevalentie van RLS is hoog, vooral onder ouderen, en varieert tussen 5 en 15 procent, onder meer in samenhang met ziekte en zwangerschap.

Question 66

Slaapstoornis door een middel of medicatie

Answer 66

Ernstige slaapklachten ten gevolge van het gebruik van een middel of medicatie dat slaapverstoring kan veroorzaken

Question 67

Wat zijn volgens de DSM de kenmerken van een slaapstoornis door een middel of medicatie?

Answer 67

• Ernstige verstoring van de slaap.
• De klachten ontstaan tijdens of kort na het gebruik van een (genees) middel waarvan bekend is dat dit slaapverstoring kan veroorzaken, of juist na het stoppen met een dergelijk (genees)middel.

Question 68

Welke drie middelen hebben invloed op slaap en kunnen slapeloosheid
veroorzaken?

Answer 68

• Slaapmiddelen bedoeld om slaperigheid te verhogen en slaap te bevorderen.
• Wekmiddelen voorgeschreven bij pathologische slaperigheid of bij niet-slaapgerelateerde aandoeningen, bvb ADHD.
• Medicijnen die onbedoeld de slaap verstoren.