3. Vitræn skerðing: Heilabilunarsjúkdómar (7. nóvember) Flashcards
1
Q
Helstu orsakir heilabinunnar
A
- Alzheimer sjúkdómur
- Æðavitglöp
- Lewy sjúkdómi/heilabilun í Parkinson sjúkdómi
- Framheilabilun
2
Q
Hvað er væg vitræn skerðing?
A
- Versnun á einu eða fleiri sviðum vitrænnar getu, sem hefur þó ekki áhrif á sjálfsbjargargetu einstaklingsins. Árlega þróa 10-15% einstaklinga með væga vitræna skerðingu með sér heilabilun
3
Q
Hvað er heilabilun?
A
- Heilabilun er lýsing á því ástandi þegar einstaklingur þarf meira eða minna að reiða sig á aðra vegna skerðingar á hugsun og vitrænni getu, en felur ekki í sér tiltekna orsök
4
Q
NIA-AA greiningarskilmerki heilabilunar
A
- Heilabilun:
1. Truflar athafni daglegs lífs
2. Um er að ræða breytingu frá fyrri færni
3. Útskýrist ekki af bráðarugli eða alvarlegum geðsjúkdómi
4. Vitrænu skerfðingunni er lýst í sögutöku af sjúklingi og aðstandanda og er auyk þess staðfest með hlutlægu vitrænu mati
5. Vitræna skerðingin nær til amk tveggja af eftirtöldum þatum vitrænnar getu: - Skerðing á getu til að tileinka sér og muna nýjar upplýsingar
- Skerðing á rökhugsun og færni til að framkvæma flóknar athafnir
- Skerðing á úrvinnslu sjónrænna upplýsinga
- Skerðing á tali
- Breyting í hegðun/persónuleika
5
Q
12 dementia risk factors
A
- Physical inactivity
- Smoking
- Excessive alcohol consumption
- Air pollution
- Head injury
- Infrequent social contact
- Less education
- Obesity
- Hypertension
- Diabetes
- Depression
- Hearing impairment
6
Q
Uppvinnsla heilabilunar - styttri útgáfa
A
- Eldri einstaklingar
- Mikil/dæmigerð einkenni
*+ MMSE <24 - MMSE, klukkupróf
- IQ code
- Blóðprufur
- TS af höfði
- Lyfjayfirferð
- Höfuð áhersla á að útiloka viðsnúanlegar orsakir
7
Q
Uppvinnsla heilabilunar - lengri útgáfa
A
- Yngri einstaklingar
- Lítil/ódæmigerð einkenni
- MMSE =/>24
- MMSE, klukkupróf
- IQ code
- Taugasálfræðimat
- Blóðprufur
- SÓ af höfði
- Mæńuvökvi/PET
- Lyfjayfirferð
- Höfuð áhersla á nákvæma greiningu undirliggjandi sjúkdóms
8
Q
Hvað er mikilvægt að gera varðandi heilabilun?
A
- Mjög mikilvægt er að útiloka viðsnúanlegar orsakir heilabilunar, td aukaverkanir lyfja, vanstarfssemi skjaldkirtils, æxli í heila ofl
9
Q
Hvaða skimpróf meta vitræna getu?
A
- MMSE
- MoCA
- Klukkupróf
10
Q
Hvað er verið að meta í taugasálfræðilegu mati?
A
- Minni
- Stýrifærni
- Sjónræn úrvinnsla
- Athygli
- Tal
11
Q
Hvað er mælt í blóðprufum?
A
- Blóðhagur
- Nýrnapróf (natríum, kalíum, kalsíum, kreatínín)
- Vítamín (B12, fólat)
- Langtímablóðsykur (HbA1c)
- Lifrarpróf
- Skjaldkirtilspróf
- Blóðfitur
12
Q
Tölvusneiðmynd/segulómun
A
- Tölvusneiðmynd:
- Fljótlegra
- Ódýrara
- Minni bið
- Meiri geislun
- Minni upplýsingar
- Segulómun:
- Rannsóknin tekur lengri tíma
- Dýrari
- Löng bið
- Engin geislun
- Meiri upplýsingar
13
Q
Stig Alzheimer sjúkdóms
A
- Vægur (mild):
- Minnistap, aðallega skammtímaminni
- Talörðugleikar
- Skapgerðarbreytingar/persónuleikabreytingar
- Skert dómgreind
- Meðalsvæsinn (moderate):
- Hegðunarbreytingar/persónuleikabreytingar
- Versnandi minnistap, þó enn aðallega skammtímaminni
- Ráp, eirðarleysi, árásarhneigð, ruglástand
- Þarfnast aðstoðar við ADL
- Svæsinn (severe):
- Óstöðugleiki vð gang
- Tapar stjórn á þvagi og hægðum
- Hreyfitruflanir
- Kyngingarörðugleikar
- Tal hverfur
- Þarf alla aðstoð, krefst dvalar á hjúkrunarheimili
14
Q
Geining Alzheimer sjúkdóms
A
- MMSE, klukkupróf
- IQ code
- Blóðprufur
- Lyfjayfirferð
- Myndgreining af heila
- Mat taugasálfræðings
- Mænuvökvi
15
Q
Hvaða efni eru mæld í mænuvökva?
A
- Beta-amyloid (lækkað)
- Tau prótín (hækkað)
- Fosfó-tau prótín (hækkað)
16
Q
Æðavitglöp (vascular dementia)
A
- Næst algengasta orsök heilabilunar
- Er oft til staðar samhliða Alzheimer sjúkdómi og er þá talað um blandaða heilabilun eða “mixed dementia”
17
Q
Æðavitglöp (vascular dementia) - orsök
A
- Orsakast af skertu blóðflæði til heilans vegna sjúkdóms í smáum og/eða stórum æðum
- Heilablóðfall (blæðing/blóðtappi)
- Endurtekin lítil heilablóðföll
- Smáæðasjúkdómur
- Gáttaflökt
18
Q
Æðavitglöp (vascular dementia) - áhættuþættir
A
- Gáttaflökt
- Hár blóðþrýstingur
- Reykingar
- Sykursýki
- Háar blóðfitur
- Sömu áhættuþættir og áhættuþættir hjarta- og æðasjúkdóma
19
Q
Einkenni æðavitglapa
A
- Einkenni koma oft fram skyndilega og versna snögglega (tröppugangur):
- Skert athygli og einbeiting
- Eirðarleysi
- Óáttun
- Skert stýrifærni
- Framtaksleysi
- Persónuleikabreytingar, oft í formi þunglyndis
- Óstöðugleiki við gang, hægari hugsun og hreyfingar
- Dægurvilla
- Skert stjórn á þvaglátum/tíðari þvaglát
- Dagamunur á einkennum er stundum til staðar
20
Q
Greinig og meðferð æðavitglapa
A
- Greinig byggist venjulega á blöndu af sögu og skoðun, myndgreiningu og blóðprufum. Taugasálfræðimat er hjálplegt hjá þeim einstaklingum sem ekki erui langt leiddir af heilabilun
- Meðferðin snýst um að ráðast að undirliggjandi áhættuþáttum:
- Hreyfing
- Gott mataræði
- Hætta reykingum
- Lyfjameðferð eftir því sem við á: Meðferð við sykursýki, blóðfitulækkandi lyf, blóðþrýstingslyf og blóðþynning
21
Q
Lewy sjúkdómur (Lewy Body dementia)
A
- Nátengdur Parkinson sjúkdómi:
- Ef einstaklingur með Parkinson sjúkdóm þróar vitræn skerðing er talað um Parkinson heilabilun
- Ef einstaklingur þróar þessi einbkenni samtímis (þe hreyfieinkenni Parkinson sjúkdóms og vitræna skerðingu) eða ef vitræna skerðingin kemur fyrst er talað um Lewy sjúkdóm
22
Q
Typical appearance of Parkinsons’s disease
A
- Stoopes posture
- Masked facial expressiun
- Rigidity
- Forward tilt of trunk
- Flexed elbows and wrists
- Reduced arm swinging
- Slightly flexed hips and knees
- Trembling of extremities
- Shuffling, short-stepped gait
23
Q
Hvað liggur að baki þessara einkenna?
A
- Skortur á boðefninu Dópamín
24
Q
Helstu einkenni Lewy sjúkdóms
A
- Sveifur í athygli og áttun*
- Vel útfærðar sjónrænar ofskynjanir*
- Ranghugmyndir
- Skert rýmisskynjun
- Óróleiki í svefni - martraðir*
- Blóðþrýstingsfall í réttstöðu
- Parkinsons einkenni; stirðleiki, óstöðugleiki við gang, hallar fram*
- Minnistap, oft minna áberandi en í Alzheimer sjúkdómi
- Breytingar á dómgreind
- AMK tvö af * merktu einkennunum þurfa að vera til staðar fyrir greiningu
25
Meðferð Lewy sjúkdóms
* Sama meðferð og gegn Alzheimer sjúkdómi hvað varðar vitræn einkenni
* Ekki er ráðlagt að meðhöndla sjúklinga með Lewy sjúkdóm með sk neuroleptískum - sérstaklega Haldóli
- Hindra dópamín í að tengjast viðtökum sínum
26
Framheilabilun (frontotemporal dementia) - einkenni
* Framheilabilun birtist oftast annað hvort í breytingu á hegðunb eða tali
* Framheilabilun með hegðunarbreytingum:
- Breytingar á persónuleika og dómgreind. Áráttuhegðun. Á erfitt með að hugsa óhlutbundið. Skortur á samkennd
- Hömluleysi
- Skert stýrifærni
* Framheilabilun með taltruflun:
- Erfiðleikar við að koma orðum að hlutum. Erfiðleikar við að skilja aðra.
EÐA
- Einstaklingurinn talar hægt, hikandi og málfræðin er röng
27
Munurinn á framheilabilun eða Alzheimer sjúkdóm
* Framheilabilun:
- Aldur við greiningu oftast milli 40 og 60 ára
- Minnistruflun og erfiðleikar við að túlka sjónrænar upplýsingar ekki áberandi í byrjun
- Hegðunarbreytingar senmma í sjúkdómsferlinu
- Taltruflanir áberandi
- Ofskynjandir sjaldgæfar
* Alzheimer sjúkdómur:
- Aldur við greiningu yfirleitt hætti en 65 ár
- Minnistruflun og skert rýmisskynjun oftast fyrstu einkennin
- Hegðunarbreytingar koma oft ekki fram fyrr en seint
- Getur gleymt orðum/nöfnum, en taltruflun yfirleitt ekki áberandi að öðru leyti
- Ofskynjanir algengar seint í sjúkdómnum
28
Hvað er eini þekkti áhættuþátturinn í framheilabilun?
* Erfið
* 1/3 af einstaklingum með framheilabilun hafa fjölskyldusögu um framheilabilun
29
Greining framheilabilunar
* Hefðbundin heilabinunaruppvinnsla
* Mat talmeinafræðings þegar við á
* FDG-PET
* Lífmerki í mænuvökva
30
Meðferð framheilabilunar
* Engin meðferð er til sem beinist sérstaklega að orsökum framheilabilunar
* Framheilabilun er meöhöndluð skv einkennum:
- Þunglyndis- og kvíðastillandi meðferð
- Meðferð við óróleika og ranghugmyndum
- Talþjálfun
31
Lífsaga
* Nafn, aldur, búseta
* Nánustu aðstandendur/ástvinir
* Barnæska
* Starfsferill
* Mikilvægir atburðir í lífinu
* Hvernig viðkomandi vill klæðast, líta út
* Mataræði
* Rútína yfir daginn
* Tónlist og sjónvarpsefni
* Athafnir sem viðkomandi líkar eða
mislíkar
32
Heilabilunarvænir spítalar
* Ýta undir samskipti við vini, fjölskyldu, starfsfólk og
samfélagið.
* Skapa góða aðstöðu fyrir aðstandendur sem vilja
vera sem mest með ástvini með heilabilun á meðan
á sjúkrahúslegu stendur.
* Gæta þess að allir hagaðilar hafi rödd við hönnun
deilda fyrir einstaklinga með heilabilun, þ.m.t. þeir
sem eru með heilabilun og aðstandendur þeirra.
* Skapa heimilislegt umhverfi sem dregur úr
upplifuninni að vera á sjúkrastofnun.
* Hafa í huga að hönnun sé kunnugleg/hefðbundin
og notendavæn.
* Gera fólki kleift að gera umhverfið persónulegra,
t.d. með því að koma með myndir og aðra muni að
heiman.
* Tryggja öryggi þeirra sem eru inniliggjandi án þess
að öryggisaðgerðirnar brjóti á friðhelgi einkalífsins
og/eða dragi úr tækifærum til virkni/hreyfingar.
* Umhverfið styðji við næringu og vökvainntöku.
* Umhverfið styðji við athafnir daglegs lífs, hreyfingu
og félagsleg samskipti.
* Ýta undir jákvæða skynörvun og minnka neikvæða
skynörvun.
* Tryggja aðgang að gróðri/náttúrunni bæði innan- og
utandyra.
* Frír aðgangur að útisvæði.
* Huga að tíma- og rýmdarskynjun.
* Hafa skýrar merkingar og litaval til að auka ratvísi.
* Gæta að lýsingu og sýnileika.
* Tryggja rými í kringum rúm á sjúkrastofum fyrir
persónulega muni og fyrir heimsóknargesti.
* Á deildum með fjölbýli þurfa að vera næðisrými og
á deildum með einbýli þurfa að vera sameiginleg
rými.
* Pláss þarf að vera til að hreyfa sig, þ.m.t. öruggar
gönguleiðir.
