13. Hjúkrun sjúklinga með heilabilun (20. nóvember)

Question 1

Heilabilun

Answer 1

• Skert vitræn geta sem orsakast af ýmsum sjúkdómum
• Heilabilun er ekki sjúkdómur heldur skert vitræn geta, en orsakast af ýmsum sjúkdómum
• Heilabilun má skilgreina sem versandi fötlun (ath. það er ekki viðurkennd skilgreining)
• Algengustu sjúkdómar: Alzheimer’s, æðavitglöp, blönduð mynd af hvoru tveggja
• Mikil tenging við aldur: Yfirgnæfandi meirihluti er eldri en 65 ár
• Læknisfræðiviðmiðið: Lítur á heilabilun út frá klínískum einkennum
• Persónumiðaða viðmiðið: Tekur inn persónueinkenni, lífssögu og fleira sem er einstætt fyrir hvern og einn
• Reynsluviðmiðið sem lítur á heilabilun út frá upplifun einstaklings með heilabilun

Question 2

Orsakir óáttunar

Answer 2

• Bráðarugl (delirium) sem oft tengist sjúkdómum
• Þunglyndi - oft mjög erfitt að greina
• Blóðrásartruglunum í heila ss TIA kasti
• Vitræn skerðing af öðrum orsökum en heilabilun
• Heilabilun

Question 3

Orsakir vitrænar skerðingar

Answer 3

• Heilaslag sem getur valdið skerðingu
• Heilaáverki td höfuðhögg

Question 4

Hvað er heilabilun og hvar orsakar hana?

Answer 4

• Vitræn skeðring sem fer vaxandi og hamlar einstaklingi í daglegu lífi
• Orsök: Ýmsir sjúkdómar

Question 5

Persónumiðuð þjónusta

Answer 5

• Kennd vð upphafsmann, Tom Kitwood (breskur sálfræðingur, lést 1998)
• Er notuð víða í nágrannalöndum okkar
• “Að horfa á einstaklinginn fremur en sjúkdóminn”
• Talað um “fólk með heilabilun” ekki “heiladauða”
• Persónuheild:
• Skaðast af því að umhverfi lítur á mann sem persónu, einstakan einstakling
• Getur líka veiklast/týnst ef umhverfið lítur á þig sem daupan hlut eða einhvern sem ekki tilheyrir á sama hátt og aðrir “þau” og “við”
• Jákvæð persónuvinna
• Neikvæð persónuvinna

Question 6

Hvað er jákvæð persónuvinna?

Answer 6

• Að mæta einstaklignum á jafnréttisgrunni - “þú, ég” samskipti
• Að umgangast hann/hana sem persónu: Nafn, augnsamband, kurteisi, virðing
• Réttmæting: Að mæta einstaklingnum þar sem hann er staddur, vitrænt og tilfinnigalega
• Að styðja einstakling til að nýta styrkleika sína
• Að stuðla að leik og gleði án annars tilgangs

Question 7

Hvað er neikvæð perónuvinna?

Answer 7

• Að notfæra sér fötlun einstaklings til að koma sínu fram
• Að dæma einstaklinginn sem óhæfan vegna fötlunarinnar
• Horfa fremur á veikleikaþætti en styrkleikaþætti
• Koma fram við einstakling eins og barn eða eins og dauðan hlut
• Vanrækja líkamlegar, sálfrænar eða félagslegar þarfir
• Ásaka einstakling vegna fötlunar hans

Question 8

Að greinast með heilabilun

Answer 8

• Mikilvægt að fá að vita greiningu
• Fræðsla um sjúkdóminn í kjölfarið
  > Gangur og horfur
  > Að ekki gengur eins hjá öllum
  > Að fólk er ekki að breytast í aðra persónu
• Ráðgjöf
  > Búa sig undir framtíðina meðan vitræn geta er í lagi
  > Hverjir eiga að fá að vita um sjúkdóminn
  > Tilfinningalegir þættir
• Stuðningshópar
• Ekkert af essu fyrir hendi á Íslandi nema:
  > Stefna að allir fái að vita greiningu
  > Starf Alzheimer samtakana virðist vera að eflast mjög nú á þessu ári (2022)
• Aðgerðaáætun í þjónustu við fólk með heilabilun: Birt apríl 2020 en svo kom covid

Question 9

Almenn hjúkrun

Answer 9

• Tryggja öryggi
• Skipuleggja daglegt líf út frá styrkleikum
• Fylgjast með heilsu almennt og áhrifum heilabilunar á aðra mögulega sjúkdóma
• Stuðla að framtíðar áætlunargerð:
• Umönnun
• Félagsnet
• Búseta
• Fræða einstakling og aðstandendur um lausir, bjargráð, áætlanir fyrir framtíðina, tilfinningalegan stuðning og hvíldarúrræði

Question 10

Hjúkrunargreiningar

Answer 10

• Skert minni
• Oftast fyrsta einkenni
• Truflun á hugsanaferli
• Vísar td til “ranghugmynda”, örðugleika við að halda þræði ofl
• Langvinnt ruglástand
• Notað síðar þegar viðkomandi er yfirleitt óáttaður í stað og tíma
• Bráðarugl
• Ekki hluti af heilabilun, en algengara hjá fólki með heilabilun en öðrum öldruðum
• Takið eftir: Allar greiningar snúa að veikleikum!

Question 11

Heilabilun séð sem fötlun

Fólk með heilabilun getur þurft…?

Answer 11

• Aðstoð við alla ADL þætti
• Næring: Fingrafæði fyrir þá sem eiga erfitt með að matast með hnífapörum, litlar og tíðar máltíðir
• Persónulegt hreinlæti: Finna aðferðir við böðun sem henta, leyfa fólki að ráða för, velja föt sjálft ofl
• Virkni: Taka mið af lífssögu og fyrri venjum ásamt breytingum vegna fötlunar, ss sinnuleysi
• Breytt samskipti
• Málstol á ýmsum stigum algengt
• Rökhugsun og óhlutbundin hugsun er oft erfið

Question 12

Ferns konar gagnlegar aðferðir

Answer 12

• Einföldun (gagnlegt við ADL
• Auðveldun (gagnlegt við að tjá hugsanir og tilfinningar)
• Skilningur (gagnlegt til að skilja tjáningu)
• Stuðningsaðferðir

Question 13

Einföldun

Answer 13

• Að úrskýra eitt atriði í einu
• Að tala hægt
• Að bíða eftir svari
• Að draga úr truglunum
• Samskipti við einn einstakling í einu
• Gefa vísbendingar og stikkorð:
• Nota bendingar eða látbragð til að sýna viðkomandi hvað hann á að gera
• Td setja stólinn fyrir framan hann, benda á stólinn, klappa á setuna og seja “sestu hér”
• Starfsmaður borðar með fáeinum við borð - verður fyrirmynd

Question 14

Auðveldun

Answer 14

• Að finna sameiginlega þætti
• Að gefa af sjálfum sér
• Að leyfa viðkomandi að velja umræðuefni
• Að tala saman á jafningjagrunni
• Að nota breiða opnun ss “hvernig hefuru það í dag?”
• Að nota kímni á viðeigandi hátt
• Að mæta viðmælanda þar sem hann er staddur og fylgja honum eftir

Question 15

Skilningur (comprehensioun strategies)

Answer 15

• Að greina óáttun í tíma
• Hvar er viðmælandinn staddur í tíma
• Að átta sig á umræðuefninu
• Að finna samhengi í tali sem virðist ósamhangandi
• Átta sig á undirliggjandi tilfinningu ss ótti, sorg, ánægja
• Að finna hvað viðkomandi er að reyna að segja
• Ss einfaldar þarfir á borð við að komast á WC, eða að hann/hún sakni makans, langi heim osfrv

Question 16

Stuðningsaðgerðir

Answer 16

• Að kynna sig og úrskýra hver maður er. Heilsa með handabandi
• Virða það ef viðkomandi vill ekki spjalla, reyna aftur síðar
• Sitja nærri og hafa augnkontakt
• Leiðrétta sem minnst
• Gera ráð fyrir að tal einstaklingsins innihaldi merkingu
• Nota margs konar tjáningaraðferðir
• Leita merkingar í tali viðkomandi
• Þekkja lífssögu og daglegt líf
• Gera sér grein fyrir undirliggjandi tilfinningum og bregðast við þeim
• Sýna kurteisi og viðringu í samskiptum
• Sýna áhuga með líkamstjáningu
• Taka tillit til heyrnar- og sjónskerðingar
• Mæta veinstaklingi þar sem hann er staddur og virða hans veruleika
• Þakka fyrir sjallið að lokum
• Gæti tjáskipta máli fremur en lengd eða innihald

Question 17

Er lífssaga mikilvæg?

Answer 17

• Já, sérstaklega mikilvæg við hjúkrun fólks með heilabilun
• Stuðlar að persónumiðaðri þjónustu
• Getur hjálpað til að varðveita persónuheild
• Hjálpartæki við hjúkrunaráætlun
• Getur styrkt sjálfsævisögulegt minni
• Uppspretta merkingarbærra samskipta

Question 18

Aðferð réttmætingar

Answer 18

• Réttmæting - þýðing á validation: Að gera sterkan og öflugan
• Að viðurkenna og reyna að skilja veruleikann sem einstaklingurinn upplifir
• Að mæta tilfinningalegu ástandi með viðeigandi tilfinningalegum viðbrögðum
• Dæmi: Þegar einstaklingur kallar á löngu látið foreldri - tala um foreldrið, veita hlýju

Question 19

Fleiri aðferðir

Answer 19

• Gæludýr, svara þörf fyrir nánd, hlýju
• Geta verið lifandi dýr ss hundar, kettir
• Ýmiss konar “robot” fýr komin á markað
• Dúkkur af ýmsu tagi
• Skynörvun, oft sérstök herbergi
• Listmeðferð
• Tónlist öflug, söngur ofl
• Myndlist
• Leiklist
• Virknimeðferð, felst í að finna virkni sem hæfir einstaklingnum og skaða tækifæri fyrir hana
• Ilmolíumeðferð, var notuð um tíma á heilabilunareiningu Landspítala
• Ljósameðferð, sprottin frá meðferð á fólki með skammdegisþunglyndi
• Talin geta dregið úr óróleika, svefntruflunum og sk “sundowner syndrome”
• Raunveruleikaglöggvun, þarf að vera persónumiðuð

Question 20

Algeng viðhorf

Answer 20

• Geðlyd og róandi lyf eru nauðsynleg fyrir öryggi og vellíðan sjúklunganna
• Fólk með heilabilun hefur ekkert innsæi í sjúkdóm sinn
• Líf með heilabiluner ömurlegt og lítið við því aðgera
• Persónan “hverfur” eða breytist í aðra”
• Getur ekki tileinkað sér upplýsingar
• Hættir smám saman að þekkja vini og ættingja
• Umhverfið skiptir litlu máli þar sem sjúklingurinn skilur það ekki
• Einstaklingur með heilabilun er í grundvallaratriðum öðruvísi en annað fólk