2. Öldrunarbreytingar (6. nóvember)

Question 1

Hvað eru öldrunarbreytingar?

Answer 1

• Það eru breytingar sem tengjast aldri og eru mest áberandiu hjá þeim ssem eru 85 ára og eldri
• Fyrstu öldrunarbreytingarnar hefjast þó fyrir 20 ára aldurinn
• Þær geta breytt svörun aldraðra við veikindum, eru mjög breytilegar eftir einstaklingum og verða oft fyrir áhrifum af erfðafræðilegum þáttum og lífsstíl
• Þær fela oft í sér minnkaða umframgetu lífærrakerfa (minni varasjóður, e.reserve) og minni svörun við streituvöldum

Question 2

Hvernig lýsir líffræðileg öldrun sér?

Answer 2

• Líffræðileg öldrun lýsir sér sem sífellt flóknari og samverkandi breytingar, sem leiða til minnkaðra líffræðilegrar umframgetu (varasjóður), aukinnar hrörnuna hjá frumum og auknu varnarleysi fyrir sjúkdómum

Question 3

Hvernig lifa lífverur af?

Answer 3

• Lífverur lifa af vegna þess að þær geta endurnýjað frumur

Question 4

Hvernig lýsir þetta sér á frumustigi?

Answer 4

• DNA og RNA stýrir því að nýjar frumur eiga að vera eins að uppbyggingu og starfsemi eins og þær eldri
• Ef þessi endurnýjun frumna væri alltaf fullkomin þá myndum við ekki eldast
• Eiginleiki sumra frumna til að endurnýja sig minnkar, villur koma upp í uppbyggingu nýrra frumna og að lokum stöðvast endurnýjun frumnanna

Question 5

Orsakir og svipgerð öldrunar

Answer 5

• Ekki er nákvæmlega vitað hvað veldur þessum breytingum á frumum og líffæra stigi
• Hver er kveikjan að öldrun frumna og líffæra?
• Stökkbreytingar?
• Erfðir?
• Afleiðingar umhverfisáhrifa á RNA?
• Lífstíll?

Question 6

Er öldrunarbreyting sjúkdómur?

Answer 6

• Öldrunarbreytingar (öðru nafni aldurstengdar breytingar) eru ekki sjúkdómar
• Áhættan á að fá ýmsa sjúkdóma getur aukist með hækkandi aldri, en eru samt ekki öldrunarbreytingar

Question 7

Dæmi um öldrunarbreytingar (aldurstengdar breytingar)

Answer 7

• Minni vöðva- og beinstyrkur
• Slitbreytingar í vefjum
• Bandvefur tapar teygjanleika
• Hægari viðbrögð taugakerfis

Question 8

Dæmi um aldurstengda sjúkdóma

Answer 8

• Alzheimer sjúkdómur
• Æðasjúkdómur í heila

Question 9

Hvað er heilkenni (e.syndrome)?

Answer 9

• Td heilabilun er heilkenni eða ástand þeas samsafn mismunandi einkenna sem koma vegna heilabilunarsjúkdóms
• Heilabilun er ekki öldrunarbreyting en getur orsakast af sjúkdómum eða efnaskorti

Question 10

Hvað er einkenni (e.symptom)?

Answer 10

• Hegðunartruflanir eru einkenni vegna heilabilunarsjúkdóms og er hluti af birtingarmynd heilabilunar sem er heilkenni sem orsakast af heilabilunarsjúkdómum

Question 11

Hvað er mikilvægt fyrir hjúkrun tengt öldrunarbreytingum?

Answer 11

• Þegar hjúkrunarmat er gert og tekin ákvörðun um hjúkrunarmeðgerð er mikilvægt að taka tillit til öldrunarbreytinga hjá einstaklingum
• Greina þarf eðlilegar öldrunarbreytingar frá afleiðingum sjúkdóma til að hægt sé að veita rétta meðferð

Question 12

Öldrunarbreytingar geta..?

Answer 12

• Haft áhrif á heilsu og færni einstaklinga
• Breytt einkennum sjúkdóma
• Breytt því hvernig líkaminn bregst við meðferð
• Haft áhrif á árangur af meðferð

Question 13

Hvers vegna verða öldrunarbreytingar í húð?

Answer 13

• Breytingar í húð verða vegna erfðafræðilegra þátta einstaklingsins (intrinsic) og umhverfisáhrifa (extrinsic)

Question 14

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í yfirhúð (húðþekja, e.epifermis) sér?

Answer 14

• Yfirhúðin þynninst þannig að æðar og marblettir verða sýnilegri
• Færri litfrumur leiða til ljósari útlits húðarinnar
• Aldursblettir eða lifrarblettir (lentigines) birtast á handarbökum, úlnliðum og á andliti
• Seborrheic keratoses eru góðkynja blettir á líkama, andliti, hálsi og höfuðleðri og koma yfirleitt fram hjá einstaklingum 65 ára eða eldri

Question 15

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í leðurhúð (e.dermis) sér?

Answer 15

• Missir um það bil 20% af þykkt sinni
• Æðum í leðurhúð fækkar og veldur því meiri fölva og kaldari húð
• Nýmyndun kollagens minnkar
• Elastín trefja þykkna og verða brotkenndar, sem leiðir til minni teygjanleika, skertrar seiglu og “lafandi” útlits

Question 16

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í undirhúð (e.subcutaneous tissue eða hypodermis) sér?

Answer 16

• Undirhúð rýrnar og veldur auknu næmi fyrir kulda og fitukirtlar rýrna

Question 17

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar sér á hárinu?

Answer 17

• Þynnist á höfði
• Aukinn hárvöxtur í eyrum, nefi og á augabrúnum
• Missir lit og gránar
• Konur fá hár á vanga og hár á fótleggjum, undir höndum og á kynfærum minnkar

Question 18

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar sér á nöglum?

Answer 18

• Verða harðari, þykkari, mattari og brothættari
• Fram koma upphleyptar rendur á neglur
• Hægist á vexti

Question 19

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar sér í vöðvum og stoðkerfi?

Answer 19

• Liðbönd, sinar og liðir verða stífari og sveiganleiki minnkar
• Vöðvamassi minnkar og veldur því að styrkur minnkar
• Liðþófar í hrygg rýrna og valda styttingu í bol
• Minni beinþéttni þe minni af steinefnum í beinum og því meiri hætta á beinbrotum bæði með eða án áverka
• Minni vatnsforði í vefjum og því meiri hætta á ofþornun
• Aukið hlutfall af fitu í líkamanum og staðsetning fitu brteytist. Þegar vöðvar rýrna eykst hlutfall fituvefs
• Breyting á líkamsstöðu þar sem einstaklinguinn verður hokinn (kyphosis)

> Breytingar hafa áhrif á færni og lífsgæði
Margir þættir hafa áhirf á þessar breytingar svo sem aldur, kyn, kynþáttur og umhverfi

Question 20

Hvað er Sarcopenia?

Answer 20

• Heimildir nefna oft að sarcopenia sé hluti af öldrunarbreytingum en hefur nú verið skilgreind sem vöðvasjúkdómur (ICD-10-MC)
• Birtingarmynd Sacrcopeniu, sem er sjúkdómur, skarast þó við skerðingu á vöðvamassa vegna öldrunarbreytinga og hrumleika sem er öldrunar heilkenni
• Meðferð þessara þriggja fyrirbæra skarast einnig sem er: Aukið prótein í fæðu, aukin orka í fæðu, D-vítamín, fækkun lyfja og líkamleg þjálfun

Question 21

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í hjarta sér?

Answer 21

• Veggur vinstri slegils þykknar
• Stærð vinstri gáttar eykst lítillega
• Þykknun á atrial og mítral hjartalokum
• Vefir hjartans stífna og þykkna og því á það erfiðara með að bregðast við þörf líkamans fyrir aukið blóðflæði (súrefni)
• Hámarksblóðflæði kransæða, slag magn og útfall hjarta minnkar
• Hjartað er lengur að auka eða minnka hjartsláttar hraða og á því erfiðara með að komast aftur í hvíldarstöðu eftir álag
• Við álag og áreynslu er hámarks hjartsláttartíðni lækkuð og útfall hjarta því minnkað sem veldur þreytu, mæði, og að hjartað er lengi að hægja aftur á sér
• Aukin hætta á hjartsláttartruflunum, stöðu lágþrýstingi (ortostatic hypotension), lágþrýstingi tengt lyfjum sem getur leitt til yfirliðs (syncope)

Question 22

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í æðum sér?

Answer 22

• Teygjanleiki æða minnkar og því er meiri hætta á háþrýstingi og skertri blóðrás til ákveðinna líffæra ss nýrna
• Eiginleiki æða til að dragast saman er einnig skertur
• Bláæðar verða teygðari og æðalokur starfa ekki eins vel

Question 23

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í öndunarfærum sér?

Answer 23

• Brjóstverkur verður stífari og styrkur öndurnarvöðva minni og því verður útöndun ekki eins áhrifamikil
• Öndunartíðni er 12-24 (almennt viðmið 12-20)
• Hæfni öndunarvegar til að dragast saman minnkar
• Loftskipti eru ekki eins áhrifarík (súrefni og koldíoxíði)
• Minnkuð viðbrögð við súrefnisskorti í blóði eða uppsöfnun á koldíoxíði (CO2) í blóði
• Aukið viðnám við loftflæði
• Hóstaviðbrað minnkar
• Virkni bifhára í öndunarvegi verður minni og virkni macrophaga minni
• Hæfni til að hreinsa slím og aðskotahluti úr öndunarvegi minnkar
• Þetta leiðir til minni afkastagetu öndunarfæra þannig að minna þol verður fyrir áreynslu og við aukið álag mæðist fólk frekar
• Aukin hætta verður á sýkingum og vöðvasamdrætti í lungnablöðrum (broncospasm sem gerir útöndun erfiðari)
• Andrýmd minnkar (vital capacity) = heilarrúmtak lungna að frádreginni loftleif

> Vandamál í öndunarfærum eru oftast afleiðing umhverfis ss eiturefna frekar en aldurs

Question 24

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í nýrum sér?

Answer 24

• Blóðflæði um nýru minnkar
• Stærð og starfsemi nýrna minnkar
• Útskilnaður kreatíníns í þvagi minnkar
• Gaukulsíunarhraði (GSH út frá kreatínín gildi i stermi, e.glomerular filtration rate, GFR) lækkar um 10% fyrir hver 10 ár eftir 30 ára aldur
• Minnkuð hæfni nýrna til að útskilja lyf og því aukin hætta á nýrnaskaða vegna eitrunar eða lyfja
• Minnkuðu umframgeta (reserve) og því meiri hætta á nýrnatengdum vandamálum í veikindum
• Aukin hætta á vökvasöfnun við hjartabilun
• Hætta á ofþornun, natríumskorti (tengt þvagræsilyfjum eða hita), kalíumskorti (tengt þvagræsilyfjum)
• Minni útskilnaður nýrna til að vinna gegn súrnun líkamans

Question 25

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í þvagfærum sér?

Answer 25

• Minnkaður teygjanleiki þvagblöðru, vöðvatónus og rýmd
• Verri tæming á þvagblöðru (aukið resifual þvag)
• Meiri framleiðsla á þvagi nóttunni
• Stækkun á blöðruhálskirtli hjá karlmönnum
• Aukin hætta á bráðri þvaglátaþörf, þvagleka, og þvagsýkingum
• Aukning á næturþvaglátum og þar með aukin hætta á föllum

Question 26

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á starfsemi innkirtla sér?

Answer 26

• Flestir kirtlar minnka
• Seytingarhraði minnkar (framleiðsla á efnum)
• Insúlínviðnám eykst
• Tíðni sykursýki II og vanstarfsemi skjaldkirtils er aukin

> Áhrif af flestum breytinga sem verða í starfsemi innkirtla eru ekki þekkt

Question 27

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á kynfærum kvenna sér?

Answer 27

• Eftir breytingaskeiðið hefur egglos hætt
• Brjóstin virðast minni og teygðari
• Eggjastokkar, leg og legháls rýrna
• Estrógenmagn minnkar
• Slímhúð í leggöngum og þvagrás rýrnar og verður þurrari

Question 28

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á kynfærum karla sér?

Answer 28

• Eistun rýrna og mýkjast
• Sáðlát er hægara og karftminna
• Testósterón magn minnkar
• Þvagteppa er algeng

Question 29

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í munni sér?

Answer 29

• Glerungur eyðist af tönnunum og þær verða viðkvæmari fyrir skemmdum
• Bragleukum fækkar
• Munnvatnsseyting minnkar og því er meiri hætta á munnþurrki
• Minni þorstatilfinning
• Vegna minnkaðs vöðvastyrks er hætta á að fæða sé ekki eins vel tuggin
• Rýrnun á slímhúð
• Aukin hætta á vökvaskorti, ruglingi í blóðsöltum og vannæringu

Question 30

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í maga sér?

Answer 30

• Hægari tæming á vélinga og maga
• Minna umfang maga og hægari hreyfingar
• Skert geta til að mynda “Gastric intrinsic factor” sem er glycoprotein sem framleitt er af frumum í magagnum og er nauðsynlegt við uppsog B12
• Verra uppsog kolvetna, B12, fólinsýru, kalsíums og lyfja
• Aukin hætta á bakflæði (e.gastroesophageal reflux disease, GERD)
• Aukin hætta á magabólgum og sárum vegna NSAID bólgueyðandi lyfja ss ibuprofen

Question 31

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í þörmum sér?

Answer 31

• Starfsemi í þarmatotum skerðist sem hefur áhrif á uppsog næringarefna
• Það hægist á þarmahreyfingum
• Hægðatregða verður algengari
• Minni skynjun á hægðaþörf

Question 32

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í lifur sér?

Answer 32

• Minni umframgeta (reserve)
• Minni geta til að umbreyta lyfjum

Question 33

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í miðtaugakerfinu sér?

Answer 33

• Stærð og þyngd heilans minnkar
• Fækkun á taugafrumum og minnkun á taugaboðefni
• Aðlögun taugafrumna að breytingum (cerebral dendrites, glial support cells, synapses)
• Skert líkamshitastjórnun
• Smávægis brytingar verða á vitrænni getu og hreyfifærni hjá þeim sem eru háaldraðir
• Stundum sést væg minnisskerðing og vandamál með jafnvægi
• Það getur tekið lengri tíma að framkvæma ákveðinn verk

Question 34

Hverjar eru frumubreytingarnar sem stuðla að aukinni viðkvæmni heilans fyrir aldurstengdum sjúkdómum?

Answer 34

Adult brain
- Microglia
* Brain immune cells
* First responders to injury
* Phagocytosis
- Neuron
* Synaptic transmission
* Sognition
- Oligodendrocyte
* Myelin formation
* Increase conduction velocity
* Regulate neuronal survival
- Astrocyte
* Regulate synaptic formation and function
* Metabolic support to neurons
* Blood Brain barrier structure

Aging Brain
- Microglia
* Accumulation of insoluble material
* Pro-inflammatory phenotype
* Decreased surveiling capacites
- Neuron
* Decreased synaptic function
* Impaired cognition
- Olgiodendrocyte
* Decreased myelination
* Release of myelin debris
* Shorter intermodes
- Astrocyte
* Display features of reactivity
* Decreased neuronal and sunaptic support
* Enhanced immune response

Question 35

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í úttaugakerfinu sér?

Answer 35

• Minnkað snertiskyn, stöðuskyn og næmi fyrir titringi
• Viðbragðstími er skertur þar sem taugaboð eru hægari
• Hægari hreyfingar
• Breyting á undirlagi -> rekur tærnar í -> missir jafnvægi -> breyting á stöðu líkamans sem er að falla -> skynjar ekki strax stöðubreytinguna -> viðbrögð við stöðubreytingu og falli seinkuð og hægari -> einstaklingurinn fellur því
• Aukin hætta á svefnstruflunum, óráði og taugasjúkdómum

Question 36

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á augum sér?

Answer 36

• Fjærsýni eykst og augasteinn þykknar
• Skerðing á litaskyni
• Augnlok missa teygjanleika og lafa
• Neðri augnlok geta farið að slapa og augnþurrkur er algengur
• Uppsog á vökva í innra auga skerðist
• Skerðing á sjónsviði

> Breytingar verða bæði á byggingu og starfsemi augans

Question 37

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á eyrum sér?

Answer 37

• Eyrnasneplar lengjast, lafa og hrukkast
• Gróf og stíf hár vaxa á og í eyrunum
• Eyrnagöngin þrengjast
• Eyrnamergur verður þurrari og þykkari

> Útlitsbreytingar verða á eyrum sérstaklega hjá körlum

• Aldurstengd heyrnarskerðing. Fyrst og fremst missir fólk getu til að heyra hátíðnihlóð (fuglasöngur, skrjáf í laufi og hvísl)

Question 38

Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í ónæmiskerfinu sér?

Answer 38

• Breytingarnar fela fyrst og fremst í sér aukna hættu á sýkingum
• Ónæmi minnkar á frumustigi, myndun ónæmis er skert og árangur af bólusetningu því skertur
• Líkamshiti lækkar sem þýðir að líkamshiti sem samsvarar eðlilegum hita hjá yngra fólki er í raun hitahækkun hjá öldruðum. (Miðað við venjulegan líkamshita einstaklingsins og hækkun um 1,1-1,3°C telst hiti; 37,2°C og hærra getur því talist hiti hjá öldruðum)
• Minni svörun við óþekktum mótefnavökum
• Aukning á immunoglobulini en það getur tengst sjálfsofnæmissjúkdómum, langvinnum sjúkdómum, sýkingum eða ákveðnum krabbameinum
• Viðvarandi bólguástand getur verið til staðar
• Einkenni Covid-19 hjá háöldruðum