2. Öldrunarbreytingar (6. nóvember) Flashcards
1
Q
Hvað eru öldrunarbreytingar?
A
- Það eru breytingar sem tengjast aldri og eru mest áberandiu hjá þeim ssem eru 85 ára og eldri
- Fyrstu öldrunarbreytingarnar hefjast þó fyrir 20 ára aldurinn
- Þær geta breytt svörun aldraðra við veikindum, eru mjög breytilegar eftir einstaklingum og verða oft fyrir áhrifum af erfðafræðilegum þáttum og lífsstíl
- Þær fela oft í sér minnkaða umframgetu lífærrakerfa (minni varasjóður, e.reserve) og minni svörun við streituvöldum
2
Q
Hvernig lýsir líffræðileg öldrun sér?
A
- Líffræðileg öldrun lýsir sér sem sífellt flóknari og samverkandi breytingar, sem leiða til minnkaðra líffræðilegrar umframgetu (varasjóður), aukinnar hrörnuna hjá frumum og auknu varnarleysi fyrir sjúkdómum
3
Q
Hvernig lifa lífverur af?
A
- Lífverur lifa af vegna þess að þær geta endurnýjað frumur
4
Q
Hvernig lýsir þetta sér á frumustigi?
A
- DNA og RNA stýrir því að nýjar frumur eiga að vera eins að uppbyggingu og starfsemi eins og þær eldri
- Ef þessi endurnýjun frumna væri alltaf fullkomin þá myndum við ekki eldast
- Eiginleiki sumra frumna til að endurnýja sig minnkar, villur koma upp í uppbyggingu nýrra frumna og að lokum stöðvast endurnýjun frumnanna
5
Q
Orsakir og svipgerð öldrunar
A
- Ekki er nákvæmlega vitað hvað veldur þessum breytingum á frumum og líffæra stigi
- Hver er kveikjan að öldrun frumna og líffæra?
- Stökkbreytingar?
- Erfðir?
- Afleiðingar umhverfisáhrifa á RNA?
- Lífstíll?
6
Q
Er öldrunarbreyting sjúkdómur?
A
- Öldrunarbreytingar (öðru nafni aldurstengdar breytingar) eru ekki sjúkdómar
- Áhættan á að fá ýmsa sjúkdóma getur aukist með hækkandi aldri, en eru samt ekki öldrunarbreytingar
7
Q
Dæmi um öldrunarbreytingar (aldurstengdar breytingar)
A
- Minni vöðva- og beinstyrkur
- Slitbreytingar í vefjum
- Bandvefur tapar teygjanleika
- Hægari viðbrögð taugakerfis
8
Q
Dæmi um aldurstengda sjúkdóma
A
- Alzheimer sjúkdómur
- Æðasjúkdómur í heila
9
Q
Hvað er heilkenni (e.syndrome)?
A
- Td heilabilun er heilkenni eða ástand þeas samsafn mismunandi einkenna sem koma vegna heilabilunarsjúkdóms
- Heilabilun er ekki öldrunarbreyting en getur orsakast af sjúkdómum eða efnaskorti
10
Q
Hvað er einkenni (e.symptom)?
A
- Hegðunartruflanir eru einkenni vegna heilabilunarsjúkdóms og er hluti af birtingarmynd heilabilunar sem er heilkenni sem orsakast af heilabilunarsjúkdómum
11
Q
Hvað er mikilvægt fyrir hjúkrun tengt öldrunarbreytingum?
A
- Þegar hjúkrunarmat er gert og tekin ákvörðun um hjúkrunarmeðgerð er mikilvægt að taka tillit til öldrunarbreytinga hjá einstaklingum
- Greina þarf eðlilegar öldrunarbreytingar frá afleiðingum sjúkdóma til að hægt sé að veita rétta meðferð
12
Q
Öldrunarbreytingar geta..?
A
- Haft áhrif á heilsu og færni einstaklinga
- Breytt einkennum sjúkdóma
- Breytt því hvernig líkaminn bregst við meðferð
- Haft áhrif á árangur af meðferð
13
Q
Hvers vegna verða öldrunarbreytingar í húð?
A
- Breytingar í húð verða vegna erfðafræðilegra þátta einstaklingsins (intrinsic) og umhverfisáhrifa (extrinsic)
14
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í yfirhúð (húðþekja, e.epifermis) sér?
A
- Yfirhúðin þynninst þannig að æðar og marblettir verða sýnilegri
- Færri litfrumur leiða til ljósari útlits húðarinnar
- Aldursblettir eða lifrarblettir (lentigines) birtast á handarbökum, úlnliðum og á andliti
- Seborrheic keratoses eru góðkynja blettir á líkama, andliti, hálsi og höfuðleðri og koma yfirleitt fram hjá einstaklingum 65 ára eða eldri
15
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í leðurhúð (e.dermis) sér?
A
- Missir um það bil 20% af þykkt sinni
- Æðum í leðurhúð fækkar og veldur því meiri fölva og kaldari húð
- Nýmyndun kollagens minnkar
- Elastín trefja þykkna og verða brotkenndar, sem leiðir til minni teygjanleika, skertrar seiglu og “lafandi” útlits
16
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í undirhúð (e.subcutaneous tissue eða hypodermis) sér?
A
- Undirhúð rýrnar og veldur auknu næmi fyrir kulda og fitukirtlar rýrna
17
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar sér á hárinu?
A
- Þynnist á höfði
- Aukinn hárvöxtur í eyrum, nefi og á augabrúnum
- Missir lit og gránar
- Konur fá hár á vanga og hár á fótleggjum, undir höndum og á kynfærum minnkar
18
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar sér á nöglum?
A
- Verða harðari, þykkari, mattari og brothættari
- Fram koma upphleyptar rendur á neglur
- Hægist á vexti
19
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar sér í vöðvum og stoðkerfi?
A
- Liðbönd, sinar og liðir verða stífari og sveiganleiki minnkar
- Vöðvamassi minnkar og veldur því að styrkur minnkar
- Liðþófar í hrygg rýrna og valda styttingu í bol
- Minni beinþéttni þe minni af steinefnum í beinum og því meiri hætta á beinbrotum bæði með eða án áverka
- Minni vatnsforði í vefjum og því meiri hætta á ofþornun
- Aukið hlutfall af fitu í líkamanum og staðsetning fitu brteytist. Þegar vöðvar rýrna eykst hlutfall fituvefs
- Breyting á líkamsstöðu þar sem einstaklinguinn verður hokinn (kyphosis)
> Breytingar hafa áhrif á færni og lífsgæði
Margir þættir hafa áhirf á þessar breytingar svo sem aldur, kyn, kynþáttur og umhverfi
20
Q
Hvað er Sarcopenia?
A
- Heimildir nefna oft að sarcopenia sé hluti af öldrunarbreytingum en hefur nú verið skilgreind sem vöðvasjúkdómur (ICD-10-MC)
- Birtingarmynd Sacrcopeniu, sem er sjúkdómur, skarast þó við skerðingu á vöðvamassa vegna öldrunarbreytinga og hrumleika sem er öldrunar heilkenni
- Meðferð þessara þriggja fyrirbæra skarast einnig sem er: Aukið prótein í fæðu, aukin orka í fæðu, D-vítamín, fækkun lyfja og líkamleg þjálfun
21
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í hjarta sér?
A
- Veggur vinstri slegils þykknar
- Stærð vinstri gáttar eykst lítillega
- Þykknun á atrial og mítral hjartalokum
- Vefir hjartans stífna og þykkna og því á það erfiðara með að bregðast við þörf líkamans fyrir aukið blóðflæði (súrefni)
- Hámarksblóðflæði kransæða, slag magn og útfall hjarta minnkar
- Hjartað er lengur að auka eða minnka hjartsláttar hraða og á því erfiðara með að komast aftur í hvíldarstöðu eftir álag
- Við álag og áreynslu er hámarks hjartsláttartíðni lækkuð og útfall hjarta því minnkað sem veldur þreytu, mæði, og að hjartað er lengi að hægja aftur á sér
- Aukin hætta á hjartsláttartruflunum, stöðu lágþrýstingi (ortostatic hypotension), lágþrýstingi tengt lyfjum sem getur leitt til yfirliðs (syncope)
22
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í æðum sér?
A
- Teygjanleiki æða minnkar og því er meiri hætta á háþrýstingi og skertri blóðrás til ákveðinna líffæra ss nýrna
- Eiginleiki æða til að dragast saman er einnig skertur
- Bláæðar verða teygðari og æðalokur starfa ekki eins vel
23
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í öndunarfærum sér?
A
- Brjóstverkur verður stífari og styrkur öndurnarvöðva minni og því verður útöndun ekki eins áhrifamikil
- Öndunartíðni er 12-24 (almennt viðmið 12-20)
- Hæfni öndunarvegar til að dragast saman minnkar
- Loftskipti eru ekki eins áhrifarík (súrefni og koldíoxíði)
- Minnkuð viðbrögð við súrefnisskorti í blóði eða uppsöfnun á koldíoxíði (CO2) í blóði
- Aukið viðnám við loftflæði
- Hóstaviðbrað minnkar
- Virkni bifhára í öndunarvegi verður minni og virkni macrophaga minni
- Hæfni til að hreinsa slím og aðskotahluti úr öndunarvegi minnkar
- Þetta leiðir til minni afkastagetu öndunarfæra þannig að minna þol verður fyrir áreynslu og við aukið álag mæðist fólk frekar
- Aukin hætta verður á sýkingum og vöðvasamdrætti í lungnablöðrum (broncospasm sem gerir útöndun erfiðari)
- Andrýmd minnkar (vital capacity) = heilarrúmtak lungna að frádreginni loftleif
> Vandamál í öndunarfærum eru oftast afleiðing umhverfis ss eiturefna frekar en aldurs
24
Q
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í nýrum sér?
A
- Blóðflæði um nýru minnkar
- Stærð og starfsemi nýrna minnkar
- Útskilnaður kreatíníns í þvagi minnkar
- Gaukulsíunarhraði (GSH út frá kreatínín gildi i stermi, e.glomerular filtration rate, GFR) lækkar um 10% fyrir hver 10 ár eftir 30 ára aldur
- Minnkuð hæfni nýrna til að útskilja lyf og því aukin hætta á nýrnaskaða vegna eitrunar eða lyfja
- Minnkuðu umframgeta (reserve) og því meiri hætta á nýrnatengdum vandamálum í veikindum
- Aukin hætta á vökvasöfnun við hjartabilun
- Hætta á ofþornun, natríumskorti (tengt þvagræsilyfjum eða hita), kalíumskorti (tengt þvagræsilyfjum)
- Minni útskilnaður nýrna til að vinna gegn súrnun líkamans
25
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í þvagfærum sér?
* Minnkaður teygjanleiki þvagblöðru, vöðvatónus og rýmd
* Verri tæming á þvagblöðru (aukið resifual þvag)
* Meiri framleiðsla á þvagi nóttunni
* Stækkun á blöðruhálskirtli hjá karlmönnum
* Aukin hætta á bráðri þvaglátaþörf, þvagleka, og þvagsýkingum
* Aukning á næturþvaglátum og þar með aukin hætta á föllum
26
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á starfsemi innkirtla sér?
* Flestir kirtlar minnka
* Seytingarhraði minnkar (framleiðsla á efnum)
* Insúlínviðnám eykst
* Tíðni sykursýki II og vanstarfsemi skjaldkirtils er aukin
> Áhrif af flestum breytinga sem verða í starfsemi innkirtla eru ekki þekkt
27
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á kynfærum kvenna sér?
* Eftir breytingaskeiðið hefur egglos hætt
* Brjóstin virðast minni og teygðari
* Eggjastokkar, leg og legháls rýrna
* Estrógenmagn minnkar
* Slímhúð í leggöngum og þvagrás rýrnar og verður þurrari
28
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á kynfærum karla sér?
* Eistun rýrna og mýkjast
* Sáðlát er hægara og karftminna
* Testósterón magn minnkar
* Þvagteppa er algeng
29
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í munni sér?
* Glerungur eyðist af tönnunum og þær verða viðkvæmari fyrir skemmdum
* Bragleukum fækkar
* Munnvatnsseyting minnkar og því er meiri hætta á munnþurrki
* Minni þorstatilfinning
* Vegna minnkaðs vöðvastyrks er hætta á að fæða sé ekki eins vel tuggin
* Rýrnun á slímhúð
* Aukin hætta á vökvaskorti, ruglingi í blóðsöltum og vannæringu
30
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í maga sér?
* Hægari tæming á vélinga og maga
* Minna umfang maga og hægari hreyfingar
* Skert geta til að mynda "Gastric intrinsic factor" sem er glycoprotein sem framleitt er af frumum í magagnum og er nauðsynlegt við uppsog B12
* Verra uppsog kolvetna, B12, fólinsýru, kalsíums og lyfja
* Aukin hætta á bakflæði (e.gastroesophageal reflux disease, GERD)
* Aukin hætta á magabólgum og sárum vegna NSAID bólgueyðandi lyfja ss ibuprofen
31
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í þörmum sér?
* Starfsemi í þarmatotum skerðist sem hefur áhrif á uppsog næringarefna
* Það hægist á þarmahreyfingum
* Hægðatregða verður algengari
* Minni skynjun á hægðaþörf
32
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í lifur sér?
* Minni umframgeta (reserve)
* Minni geta til að umbreyta lyfjum
33
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í miðtaugakerfinu sér?
* Stærð og þyngd heilans minnkar
* Fækkun á taugafrumum og minnkun á taugaboðefni
* Aðlögun taugafrumna að breytingum (cerebral dendrites, glial support cells, synapses)
* Skert líkamshitastjórnun
* Smávægis brytingar verða á vitrænni getu og hreyfifærni hjá þeim sem eru háaldraðir
* Stundum sést væg minnisskerðing og vandamál með jafnvægi
* Það getur tekið lengri tíma að framkvæma ákveðinn verk
34
Hverjar eru frumubreytingarnar sem stuðla að aukinni viðkvæmni heilans fyrir aldurstengdum sjúkdómum?
Adult brain
- Microglia
* Brain immune cells
* First responders to injury
* Phagocytosis
- Neuron
* Synaptic transmission
* Sognition
- Oligodendrocyte
* Myelin formation
* Increase conduction velocity
* Regulate neuronal survival
- Astrocyte
* Regulate synaptic formation and function
* Metabolic support to neurons
* Blood Brain barrier structure
Aging Brain
- Microglia
* Accumulation of insoluble material
* Pro-inflammatory phenotype
* Decreased surveiling capacites
- Neuron
* Decreased synaptic function
* Impaired cognition
- Olgiodendrocyte
* Decreased myelination
* Release of myelin debris
* Shorter intermodes
- Astrocyte
* Display features of reactivity
* Decreased neuronal and sunaptic support
* Enhanced immune response
35
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í úttaugakerfinu sér?
* Minnkað snertiskyn, stöðuskyn og næmi fyrir titringi
* Viðbragðstími er skertur þar sem taugaboð eru hægari
* Hægari hreyfingar
* Breyting á undirlagi -> rekur tærnar í -> missir jafnvægi -> breyting á stöðu líkamans sem er að falla -> skynjar ekki strax stöðubreytinguna -> viðbrögð við stöðubreytingu og falli seinkuð og hægari -> einstaklingurinn fellur því
* Aukin hætta á svefnstruflunum, óráði og taugasjúkdómum
36
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á augum sér?
* Fjærsýni eykst og augasteinn þykknar
* Skerðing á litaskyni
* Augnlok missa teygjanleika og lafa
* Neðri augnlok geta farið að slapa og augnþurrkur er algengur
* Uppsog á vökva í innra auga skerðist
* Skerðing á sjónsviði
> Breytingar verða bæði á byggingu og starfsemi augans
37
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar á eyrum sér?
* Eyrnasneplar lengjast, lafa og hrukkast
* Gróf og stíf hár vaxa á og í eyrunum
* Eyrnagöngin þrengjast
* Eyrnamergur verður þurrari og þykkari
> Útlitsbreytingar verða á eyrum sérstaklega hjá körlum
* Aldurstengd heyrnarskerðing. Fyrst og fremst missir fólk getu til að heyra hátíðnihlóð (fuglasöngur, skrjáf í laufi og hvísl)
38
Hvernig lýsa öldrunarbreytingar í ónæmiskerfinu sér?
* Breytingarnar fela fyrst og fremst í sér aukna hættu á sýkingum
* Ónæmi minnkar á frumustigi, myndun ónæmis er skert og árangur af bólusetningu því skertur
* Líkamshiti lækkar sem þýðir að líkamshiti sem samsvarar eðlilegum hita hjá yngra fólki er í raun hitahækkun hjá öldruðum. (Miðað við venjulegan líkamshita einstaklingsins og hækkun um 1,1-1,3°C telst hiti; 37,2°C og hærra getur því talist hiti hjá öldruðum)
* Minni svörun við óþekktum mótefnavökum
* Aukning á immunoglobulini en það getur tengst sjálfsofnæmissjúkdómum, langvinnum sjúkdómum, sýkingum eða ákveðnum krabbameinum
* Viðvarandi bólguástand getur verið til staðar
* Einkenni Covid-19 hjá háöldruðum
