Skynjun spurningar Flashcards
Til hvers er skynjun?
- Upplýsingar til að stýra…
…viðbrögðum við ytra umhverfi
…innra umhverfi
…hreyfingum - Getur „vakið“ heilabörkinn
- Skynjun umhverfis
- Upplýsingar settar í minni
- Áhrif á tilfinningar og hegðun
Hvernig virkar skynjun?
Áreiti - himnuspennubreyting - stigspenna - boðspenna (ef þröskuldur næst)
Hvers vegna er betra að skynnemar séu sér frumur tengdar við aðrar frumur með taugamótum, heldur en hluti af taugafrumu?
Vegna þess að ef að skynnemi deyr vegna of sterkrar skynjunar þá deyr taugafruman ekki líka. Ef skynneminn væri hluti af taugafrumunni þá myndi taugafruman líka deyja.
Hvað gerist við skynjun?
jónagöng opnast mekanískt við skynjun - Na+ flæðir inn - afskautun á sér stað - stigspenna myndast ( ef hún er nógu mikil, opnast spennustýrð Na+ göng sem veldur þá boðspennu (einfaldari orð= ef þröskuldur næst)
ómeðvituð skynjun
boð um innra ástand
meðvituð skynjun
boð frá yfirborði líkama, vöðvum og liðum. + boð frá sérstökum skynfærum (sjón, heyrn, jafnvægi, lykt, bragð)
Hvað er áreiti?
Breyting í innra eða ytra umhverfi sem numin er af skynnema
Dæmi um áreiti:
* Varmi (hiti)
* Ljós
* Hljóð
* Þrýstingur
* Breyting í styrk efna
Nefnið 6 flokka skynnema…
- Ljósnemar (photoreceptors)
-
Mekanískir skynnemar (mechanoreceptors)
Skynja snertingu, hljóð, þrýsting og breytingu á líkamsstöðu. - Hitanemar / kuldanemar (thermoreceptors)
-
Osmónemar (osmoreceptors)
Eru í undirstúku, greina breytingu á osmótískum þrýsting - Efnanemar (chemoreceptors)
Greina breytingu á efnasamsetningu blóðs - Sársaukanemar (nociceptors / pain receptors)
Hvað er sensory transduction (umbreyting)?
Umbreyting á áreiti yfir í skynnemaspennu
Hvernig má skipta skynnemum eftir því hvernig þeir aðlagast áreiti?
Tónískir - Aðlagast ekki eða aðlagast mjög hægt að stöðugu áreiti og veitir því stöðugar upplýsingar um áreitið.
Fasískir - Aðlagast hratt að stöðugu áreiti og sýnir oft “off response” þegar áreitið er fjarlægt. Þessir viðtakar senda boð um breytingar á styrk áreitis.
Nefnið dæmi um skynnema í húð.
- free nerve endings
- Meissner’s corpuscles
- Pacinian corpuscles
- Ruffini corpuscles
- Merkel receptors
Hvernig er eftirfarandi komið til skila í taugakerfinu?
styrkur áreitis
sterkara áreiti->stærri skynnemaspenna->tíðari boðspennur->meiri losun boðefna á næstu frumu
Sterkara áreiti -> fleiri skynnemar örvast
Hvernig er eftirfarandi komið til skila í taugakerfinu?
hvers konar boð og staðsetning boða
MTK getur túlkað boðin þótt þau séu bara röð af boðspennum því kerfið “veit” hvaðan boðin komu og hvaða eðlis þau eru (afþví að þau komu ákveðna leið)
Hvað er viðtakasvið?
„Svæðið“ þar sem áreiti getur
komið af stað boðum
Hvað gerir hliðlæg hömlun?
Eykur skerpu skynjunar
Hvað „bjagar“ / breytir meðvitaðri skynjun?
Við skynjum bara hluta af umhverfinu -> Það er átt við skynboðin/þau stillt af; hlyti magnaður upp/hluti dempaður. Heilinn túlkar og setur í samhengi.
Til hvers er sársauki?
* Til að forða okkur frá skaða
* Minningar um sársauka
* Verndum laskaðan vef
Að hvaða leyti er sársauki flóknari en t.d. hitaskyn?
Hann er margþættur. Breytt hegðun og tilfinningar spilla inní og fyrri reynsla og aðstæður geta haft áhrif.
Hverjar eru þrjár gerðir sársaukanema?
* Mekanískir sársaukanemar
(bregðast t.d. við höggi og skurði)
* Hita-sársaukanemar
* Fjölhæfir (polymodal) sársaukanemar
Svara öllu sársaukafullu áreiti
Hraður sársauki
- Mekanískir / hitasáraukanemar
- A-delta taugasímar (hraðir)
- Fyrsti sársaukinn
- Skarpur sárauki
- Staðsetning greinileg
Hægur sársauki
- Polymodal sársaukanemar
- C taugasímar (hægir)
- Kemur aðeins síðar, varir lengur
- Verkur, ekki eins skarpur
- Staðsetning ekki eins greinileg
Hraðir og hægir taugasímar
* Hraðir A-delta símar
* Tengdir mekanískum sársaukanemum og hita-sársaukanemum
* Mýelínslíður
* Allt að 30m/s
* Hægir C símar
* Tengdir polymodal sársaukanemum
* Ekki mýelínslíður
* Allt að 12m/s
Nefnið dæmi um áhrif sársaukaboða á heilastarfsemi
Boð um mænu (eða heilastofn) til heila. Td dreif sem hjálpar til við að “vekja mann”, aukin athygli
Hvaða tvö taugaboðefni losna úr taugasímum sársaukanema?
Substance P
* Losað af sumum taugafrumum sem miðla sársauka
* Ekki tengt öðrum boðum en sársauka
Glútamat
* Algengt taugaboðefni (fyrir ýmislegt)
* Virkar á tvenns konar viðtaka í millitaugungi:
AMPA: Boðspennumyndun, boð um sársauka
NMDA: Gerir brautina næmari en áður
Nefnið dæmi um sársaukastillandi efni í miðtaugakerfinu?
Ópíöt framleidd í líkamanum (td endorfín)
Hvar virka sársaukastillandi efni í MTK?
í heila og mænu
Hvað er hljóð?
sveiflur í efni
- t.d einhvað hreyfist og þjappar saman lofti og lætur það titra með ákveðni tíðni
Hvað ræður tónhæð?
tíðni sveifla
- eftir því sem sveiflur eru tíðari því hærri er tónhæðin
Hvað ræður hljóðstyrk?
hversu háar sveiflurnar eru
Hvað ræður nánari eiginleikum hljóðs?
yfirtónar - minni sveiflur sem leggjast ofaná grunntón
Hvað tilheyrir innra eyra?
Kuðungur
Vestibular aparatus (bogagöng og otolith organs = utricle og saccule)
Hvað tilheyrir miðeyra?
Heyrnarbeinin = hamar, steðji og ístað
kokhlustinn
Hljóðhimna á mörkum miðeyra og ytra eyra
Hvað tilheyrir ytra eyra?
Hlustinn
Blöðku sem að grípur hljóðið
Hvers vegna fáum við hellu fyrir eyrun?
Vegna þess að þrýstingur verður misjafn sitthvoru megin við hljóðhimnu
- við getum jafnað það út með því að opna kokhlustina
Hver eru heyrnarbeinin og hvert er hlutverk þeirra?
Hamar, steðji og ístað
Hlutverk þeirra er að magna upp hljóðið eða hljóðbylgjuna sem að kemur í lofti en þarf að vera sterkari þegar hún fer inn í vökvan í innra eyranu
Hvernig berst titringur (hljóð) um innra eyra?
Ístaðið lemur á sporöskjulaga gluggan í innra eyranu og það veldur titringi í vökvanum í innra eyranu
Titringurinn berst inn í scala media hólfið
Í hvaða hólfi er Organ of Corti og á hvaða himnu situr það?
Scala media hólfinu
Situr á basilar himnu
Hvernig verður titringur í vökvanum í innra eyra til þess að hár hárfrumna svigna?
Titringur í vökvanum sveiflar basilar himnunni
Á basilar himnunni sitja organ of corti og hárfrumurnar í organ of corti, og við það að það allt saman titrar þá fara hárin að svigna afþví að þau eru föst í tectorial himnu ofan til
Hvernig greinum við mismunandi tíðni / yfirtóna?
Mismunandi eiginleikar basilar himnunar valda því að mismunandi partar af basilar himnu titra við mismunandi tíðni.
Heilin getur síðan fengið upplýsingar um það á endanum.
Hvernig greinum við hljóðstyrk?
basilar himnan sveiflast meira eftir því sem hljóðstyrkurinn er meiri og það skilar sér í tíðari boðspennum á viðkomandi svæði.
Hvaða svæði í heila fá boð um hljóð (dæmi)?
Dreifin
Stúka
Gagnaugablaði
Úr hvaða tvenns konar hlutum eru andarfæri (vestibular apparatus)?
Bogagöngum og otolith organs (utricle + saccule)
Hvers konar hreyfingu nema bogagöng? Hvernig gerist það?
Snúningshröðun eða breyting á snúningshraða
Það gerist þannig að vökvinn hreyfist inn í bogagöngunum miðað við umgjörðina
Hvað heita völulíffærin (otolith organs)?
Utricle og saccule
Hvers konar hreyfingu nema völulíffæri? Hvernig gerist það?
Línulega hröðun annað hvort í lárétta eða lóðrétta stefnu og breytingu á höfuðstöðu.
Það gerist afþvi að hár svigna
Í hvað eru boðin frá andarfærunum notuð (í heila) og hvaða önnur boð eru notuð samhliða?
Þau eru notuð til þess að stilla jafnvægi og skynja það sem þarf fyrir jafnvægi og líkamsstöðu. Hjálpar til að stjórna augnvöðvanum, þannig að við getum fókusað á eitthvað þó svo að höfuðið sé að hreyfast.
Annað sem er notað samhliða eru: Augun, húð, liðir og vöðvar
Hvaða gagn er af bragð- og lyktarskyni?
Bragðskyn
* Gæðatékk á fæðu
Forðumst það sem er vont fyrir okkur
Sækjum í það sem er gott fyrir okkur
Þefskyn
* Forðast hættur
Skemmdur matur
Hættuleg efni
Hvernig er bragðlaukur saman settur?
Samsettur úr 50 bragðskynfrumum, og stoðfrumum. Hver bragðlaukur getur verið með mismunandi tegundir af bragðskynfrumum.
Hverjar eru fimm (til sex) frumbragðtegundirnar og hvað gagn er af hverri þeirra?
Salt
- nemur Na+ og aðrar jónir
Súrt
- nemur H+ (hjálpar við að forðast skemmdan mat)
Sætt
- nemur glúkósa
Umami
- nemur “kjötlegt “bragð, merki um amínósýrur sem gætu verið gagnlegar fyrir okkur
Biturt - nemur allskonar efni sem gætu verið skaðleg fyrir okkur
(fita?)
Hvernig verður (flókið) bragð til?
Lykt, hitastig, áferð og fyrri reynsla hefur áhrif
Nefnið þrjár frumugerðir í lyktarslímhúð
Lyktarskynfrumur, basal frumur (sem geta orðið að lyktarskynfrumum) og stoðfrumur sem seyta slími niður í nefholið
Hvar liggur lyktarklumba (olfactory bulb) og hvað gerist þar?
Lyktarklumbra liggur ofan á beininu sem myndar þakið í nefholinu, þannig hún er eiginlega inní heilanum - fyrir ofan nefholið. Hún tekur við boðum frá bragðskynfrumum og vinnur úr þeim, svo sendir hún boðin áfram með lyktartauginni áfram til heilans.
Hvað einkennir efnaviðtakana á lyktarskynfrumunum? (Fjöldi, sértækni…)
Þeir eru um 1000 talsins, hver og einn tengist mismunandi efnum, sama efni getur tengst mismunandi efnaviðtökum, þetta hjálpar okkur að reikna út 10.000 mismunandi lyktir út frá 1000 mismunandi efnaviðtökum.
Hvernig greinum við mismunandi lykt?
Mítral frumur í lyktarklumbu taka við boðum, þar á sér stað úrvinnsla og svo eru unnin boð send til heilans þar sem frekari úrvinnsla á sér stað.
Hvaða heilastöðvar koma við sögu í lyktarúrvinnslu?
Lyktarbörkur (primary olfactory cortex): hluti af randkerfi og hefur áhrif á hegðun og tilfinningar.
Stúka, sem sendir áfram í orbitofrontal cortex og þar verður meðvituð skynjun og fínni úrvinnsla á lyktarboðunum.
Hvernig aðlögumst við lykt / hvernig hættum við að finna lykt?
Aðlögunin talin vera í MTK, við hættum að finna lykt bæði vegna aðlögunarinnar og ensím í slímhúðinni brjóta niður efnin eftir að þau koma þangað.
Hvað er vomeronasal organ?
Mikilvægt í dýrum, nemur ferómón og skapar ómeðvitaða lykt.
Til að sjá þurfum við að…
- Að koma ljósi inn í augað (hornhimnan og linsan).
- Að breyta ljósáreyti í rafboð (sjónhimnan).
- Að túlka boðin og breyta þeim í mynd (aftari hluti heila).
Hvernig er augað varið í höfuðkúpunni?
Með orbit og nasolacrimal duct
Hver eru hin þrjú lög augans?
Ysta lagið:
Trefjalag (bandvefslag)
Hornhimna (cornea) + hvíta (sclera).
Miðlagið:
Æðalag (uvea)
Lithimna (iris) + ciliary body + choroid.
Innsta lagið:
Taugalagið (Retina
(sjónhimna)) skiptist í taugafrumulag og
litþekju.
Leið ljóssins
Hornhimnan – augasteinn
(Fókus og ljósopi stýrt)
Sjónhimnan
(Ljósi breytt í rafboð)
Sjóntaugin
(Leiðsla og úrvinnsla)
Aftasti hluti heilabörksins
(Úrvinnsla og útreikningar)
Hvernig virkar fókusinn?
Sjá mynd
Hvert er hlutverk ciliar body?
Ciliary body hefur tvö hlutverk: Hann stjórnar lögun augasteinsins og þar með á hvað við fókuserum. Framleiðsla augnvökva fer einnig fram í ciliary body.
Hvernig eru áhrif ósjálfráða taugkerfisins á fókusinn og á ljósopið?
Stjórnar ljósopi
Hverjar eru frumur sjónhimnunnar?
Ljósnemar
Aðrar frumur: Tvískautafrumur, hnoðfrumur, láréttar frumur og símalausar frumur.
Hversu margar gerðir ljósnema eru til og undirgerðir?
Keilur
þrjár gerðir (litasjón, í birtu).
Stafir
Ein gerð (svarthvítt, í rökkri).
Hvernig myndast breytingar í himnuspennu við ljósáreyti?
Ljós breytist í rafmagn
- Stafir og keilur innihalda
ljósnæm efni sem brotna
niður við ljósáreyti. - Byggir á breytingum í
ljósnæmum efnum. - Er ljós fellur á þessi efni þá
fer af stað ferli sem kemur
af stað boðspennum í
tvískautafrumunum.
Hvaða hlutverki hafa stoðfrumurnar í auganu?
?
Hvaða hlutverk hefur ljósopið í sjón?
Það er mikilvægt við fókus og að stýra ljósinu inn
Hvað er sjónsvið?
Svæðið sem við sjáum
Hvernig sjáum við í þrívídd?
- Dýptarskyn
Hvort auga sér sama hlut á mismunandi hátt
Þrívídd reiknuð út
Hvernig liggja bolir hnoðfrumanna aftur í heilann?
Hnoðfrumur eru staðsettar í efsta lagi sjónhimnunnar. Taka við upplýsingum frá tvískauta og símalausu frumunum.
Taugasímar ferðast um sjóntaug og flytja sjón upplýsingar til aftari svæði heila.
Hvert er hlutverk stúkunnar í sjón?
- Það liggja þræðir frá sjónhimnu beint til stúkunnar
- Stúkan hjálpar við að túlka heiminn
- Taugar liggja beint frá stúku til sjónhluta heilabarkar
Hver eru helstu hlutverk sjónbarkarins í sjón?
Staðsetning, staða í rúmi, hreyfing, útlínur og lengd
- Reiknað út úr upplýsingunum frá sjónhimnu
Dýptarskyn
- Hvort auga sér sama hlut á mismunandi hátt
- Þrívídd reiknuð út
