Kafli 4: Lífeðlislegar Undirstöður Hegðunar

Question 1

Phineas Gage

Answer 1

Fékk járnstöng ígengum heilann
Hegðun & framkoma/persónuleiki breyttist

Question 2

Taugafrumur (neurons)
3 Hlutar

Answer 2

Stjórnstöð líkamans
Litlir þræðir tengjast um allann líkamann
Bera boð á rétta staði
Karl hefur 86 billjónir í heilanum

3 hlutar:
Frumubolur (cell body/soma):
- Geymir kjarna

Taugagriplur (dendrites):
- Viðtakendur
- Senda boð TIL frumubol (soma)
- Taka boð frá nærliggjandi taugafrumum

Taugasími (axon):
- Sendandi
- Senda boð FRÁ frumubol (soma) áfram til aðrar taugafrumur, vöðva, kirtla

Question 3

3 Típur Taugafrumna
Skyntaugafrumur (Sensory Neurons)

Answer 3

Aðlagaðar (afferent)
Flytja boð TIL heilans & mænuna (MTK, miðtaugakerfisins, e. CNS)

Question 4

3 Típur Taugafrumna
Hreyfitaugafrumur (Motor Neurons)

Answer 4

Svara áreitinu
Frálagaðar (efferent)
Flytja boð FRÁ heila og mænu (MTK) út til vöðva & líffæri

Question 5

3 Típur Taugafrumna
Millitaugafrumur (Interneurons)

Answer 5

Liggja innan MTK
Sjá um starfsemi & tengingar innan MTK

Question 6

Mýelinslíður (Myelin Sheath)

Answer 6

Fitulag sem umlykur taugasímann (axon) & hraðar á taugaboðum

Skemmdir:
MS Sjúkdómur: ónæmiskerfið ræðst á mýalínið, taugaboðin komast ekki til þá vöðva sem ætlað, sjóntruflanir, jafnvægisleysi, lömun

Question 7

Taugamót (Synapse)

Answer 7

Þar sem 2 taugar mætast

Question 8

Miðtaugakerfið, MTK (Central Nerveous System, CNS)

Answer 8

Í heila & mænu
Tengir flesta hluta úttaugakerfisins við heilann

Mæna (spinal cord):
- Tengir saman miðtaugakerfið & úttaugakerfið
- Að framan: hreyfitaugafrumur (motor neurons)
- Að aftan: skyntaugafrumur (sensory neurons)

Heilinn:
Gráa efnið:
- Frumubolir (cell bodies) mynda heilabörkinn þar sem öll skynúrvinnsla fer fram

Hvíta efnið:
- Taugasímar (axons), þráðurinn á taugunum sem tengja svæði innan heilans saman

Question 9

Úttaugakerfið, UTK (Peripheral Nervous System, PNS)
Skipt í 2 og aftur 2

Answer 9

Utan heila & mænu
Viljastýrða Taugakerfið (somatic nerveous system):
- Skyntaugar
- Hreyfitaugar
- Skynja & bregðast við umhverfisáreiti

Ósjálfráða/Dul Taugakerfið (autonomic nerveous system):
- Skynjar & stjórnar innri virkni líkamans
- Stýrir sléttum vöðvum (hjarta, andardrátttur, melting, æðar)
Skipt í 2:

Sympatíska kerfið/Drifkerfið:
- Virkjun
- Fight or flight

Parasympatíska Kerfið/Sefkerfið:
- Hægir á okkur

Question 10

Rafvirkni Taugafrumna
Taugafrumur (neurons) Innihalda Hvaða Jónir?

Answer 10

K+ & A-

Question 11

Rafvirkni Taugafrumna
Frumuhimna (Cell Membrane)

Answer 11

Aðskilur taugafrumu frá umliggjandi vökva
Virkar eins og sía:
Leyfir ákveðnum jónum að fara ígegnum jónagöng (ion channels)

Question 12

Rafvirkni Taugafrumna
Jónir (Ions)

Taugaboð (Nerve Impulses)

Answer 12

Rafhlaðin átóm

Skipting á jónum

Question 13

Rafvirkni Taugafrumna
3 skref

Answer 13

1. Hvíldarspenna (Resting Potential):
   + Hlaða utan frumuhimnu (cell membrane) & - hlaða innan frumuhimnu
   Mismunur í rafspennu er -70 mV
   Engin taugaboð
   Na+ & K+ göng lokuð
   Na+ að utan
   K+ & A- að innan
2. Boðspenna (Action Potential):
   Þröskuldur (thershold): þarf að fara í -50mV
   Jónagöng opnast
   Na+ fer inn í taugafrumu & breyta rafspennu
   Áður var + að utan & - að innan, nú er innri væg + & spennan er 40mV
   Na+ göng opin & K+ göng lokuð
   Na+ fer ígegnum göngin og inn í taugasímana (axon)
3. Endurskautun (Return to Resting Potential):
   Taugafruma bregst við
   K göng opnast & K+ fer út, - hlaða aftur að innan
   K+ göng opin & Na+ lokuð
   Na+ göngin opnast síðan & Na+ streymir inn & fer niður taugasímann (axon)
   Hvíldarspenna aftur

Stigspenna (Graded Potentials):
Stigspennur geta lagst saman og myndað boðspennu við vissar aðstæður

Question 14

Flutningur Yfir Taugamót (Synaptic Transmission)
5 skref

Answer 14

1. Synthesis:
   Flutningssameindir (transmitter molecules) myndaðar í taugafrumu (neuron)
2. Storage:
   Flutningssameindir geymdar í blöðrum (vesicles) í símahnúði (axon terminal)
3. Release:
   Boðspenna niður taugasímans (axon)
   Blöðrurnar fara að yfirborði taugasíma
   Flutningssameindir (molecules) færast frá blöðrum yfir bilið
   Fyrri taugafruma (presynaptic neuron) losar taugaboðefni (neurotransmitters) út í taugamótsbilið (bil milli taugasímans og næstu taugafrumu, synaptic cleft)
4. Binding:
   Flutningssameindir bindast við viðtakasvæði hinnar taugfrumunnar
5. Deactivation:
   Boðefni brotið niður af öðrum efnum
   Endurupptaka: flutningssameindir teknar aftur upp í símahnúð fyrri taugafrumunnar (presynaptic axon terminals)

Question 15

Helstu 7 Taugaboðefni (Neurotransmitters)

Answer 15

Hafa letjandi (inhibitory) eða kvetjandi (excitatory) áhrif á taugar
Noradrenaline
Serotonin
Dopamine
GABA (gamma-aminobutyric acid)
Endorphin
Glutamate

Acetylcholine (ACh):
- Örvandi (excitatory)
- Vöðvavirkni & minni
- Undirframleiðsla = Alzheimer’s
- Yfirframleiðsla: Svarta Ekkjan (könguló) bítur, krampar, dauði
Lyf sem hindra ACh framleiðslu:
- Botulism
- Botox

Question 16

Lyf og Áhrif á Heilann

Answer 16

Agonist:
Auka virkni taugaboðefna (neurotransmitters)

Antagonist:
Hamla virkni taugaboðefna

Koffein:
Antagonisti á adenósín & hægir á virkni þess
Fruman verður virkari

Nicotin:
Agonist fyrir ACh

Question 17

Smá Um Heilann

Answer 17

2% Af heildarþyngd líkamans
Notar 25% af súrefni líkamans & 70% af glúkósanum
Efnaskiptahraðinn EYKST í draumsvefni
Gráa efnið:
Frumubolir mynda heilabörkin þar sem öll skynúrvinnsla fer fram

Hvíta efnið:
Taugasímar, þráðurinn á taugum sem tengja svæði innan heilans saman

Question 18

Taugasálfræði (Neuropsychology)

Answer 18

Skoðar virkni heilans með að horfa á afleiðingar heilaskemmda á virkni líkamans

Question 19

Paul Broca

Answer 19

Vinstra heilakvel
Ennisblað (frontal lobe)
Uppgötvaði svæði í vinstra heilakveli hjá sjúklingi sem hafði mist málið eftir heilaskemmd
Skemmd á Broca svæði:
Geta ekki myndað setningar, tal, lestrar- og skriftarörðuleikar en málsskilningur

Question 20

Karl Wernicke

Answer 20

Vinstra heilakvel
Gagnaugablað (temporal lobe)
Lykilhlutverk í málsskilningi
Skemmd:
Erfiðleikar með að skynja & skilja talað & skrifað mál
Geta talað en meikar ekki sens

Question 21

Afturheili (Hindbrain)
4 hlutar

Answer 21

Neðsti hluti heila, frumstæður (primitive)

Heilastofn (Brain Stem):
Taugabrautir sem tengja saman heila & mænu
Stýrir ósjálfráðri starfsemi (öndun, líkamshita, blóðþrýsting, svefn/vaka)

Mænukylfa (Medulla):
Stýrir líka ósjálfráðri starfsemi
Skyn- og Hreyfitaugafrumur (sensory & motor neurons) víxlast
Skaði = dauði

Brú (Pons):
Liggur fyrir ofan Mænukylfu
Tengistöð heilabörks (Cerebal Cortex) & Litla Heila (Cerebellum)
Stýrir líka ósjálfráðri starfsemi
Skaði = dauði

Litli Heili (Cerebellum):
Afstast og neðst
Tengd við Heilastofn (Brain Stem)
Vöðvahreyfingar, jafnvægi, lærdómur & minni, timing
Uppl frá skynnemum (sensory neurons) berast hingað
Skaði = erfitt með gang

Question 22

Miðheili (Midbrain)

Answer 22

Liggur fyrir ofan Afturheila (Hindbrain)
Inniheldur skyn- & hreyfitaugar (sensory & motor neurons)
Boð frá augum & eyrum sent til Framheila (Forebrain)
Hreyfitaugar stýra augnhreyfingar
Skaði = kóma

Dreif (Reticular Formation):
Hlið (gate)
Skilaboð frá skynfærum flokkast & sum komast áfram

Question 23

Framheili (Forebrain)
3 hlutar

Answer 23

Mest þróaður hluti
Seinastur að þroskast

Hvelaheili (Cerebrum):
Stærsti hluti Framheilans
Skipt í 2 heilahvel (Hemispheres):
- Hægra & vinstra, vinstra stjórnar hægra hluta líkamans og öfugt
- Vinstra: túngumál, orð, jákvæðar tilfinningar
- Hægra: heildarsýn, myndir, tónlist, list, neikvæðar tilfinningar

Stúka (Thalamus):
Fyrir ofan Miðheila (Midbrain)
Einn í vinstra & einn í hægra
Sendir skilaboð áfram á rétta staði
Sjón, heyrn, skynjun
Skaði = truflun á skynjun, ofsjónir, Schizophrenia

Undirstúka (Hypothalamus):
Undir Stúku (Thalamus)
Hvatning & tilfinningar (kynhvöt, hitastig, svefn, borða, drekka)
Tengist innkirtlasystemi (endocrine system) & hormónum sem stýra kynhvöt, efnaskiptum & stress
Skaði = truflun á öllu, Bulimia/Anorexia (ekki geðsjúkdómarnir)

Question 24

Randakerfið (Limbic System)
2 hlutar

Answer 24

Liggur innan við heilahvelinn
Lykilhlutverk í tilfinningum & sársauka

Drekinn (Hippocampus):
Myndar & geymir minningar
Skaði = skammtímaminni skerðist

Mandlan (Amygdala):
Tilfinningar eins & árásagirni & ótti
Skilgreinir áreiti & hjálpar okku að haga okkur í samræmi við það

Question 25

Heilabörkur (Cerebal Cortex)
4 hlutar

Answer 25

Ysta lag heilans

Ennisblað (Frontal Lobe):
Hugsun, persónuleiki, hreyfing, sjálfsvitund, framtakssemi, ábyrgðartilfinning
29% af heilanum - þess vegna erum við mest þróaða dýrið
Skaði = áhugaleysi, kæruleysi
- Framheilabörkur (Prefrontal Cortex):
Hjálpar okkur að haga okkur í samræmi við aðstæður
Markmiðssetning, dómgreind, skipulagning, sjálfsstjórn
Skaði = ekki skilningur á langtíma afleiðingar, Phineas Gage

Hvirfilblað (Parietal Lobe):
Skynúrvinnsla

Hnakkablað (Occipital Lobe):
Sjónskyn

Gagnaugablað (Temporal Lobe):
Heyrn, bragð, lyktarskyn

Question 26

Hreyfibörkur (Motor Cortex)

Answer 26

Taugar víxlast, hvert hvel stjórnar gagnstæðan hluta líkamans
Yfir 600 vöðvar sem sjá um sjálfráðar (voluntary) hreyfingar líkamans

Question 27

Skynbörkur (Somatosensory Cortex)

Answer 27

Skynjun eins & hiti, snerting, jafnvægi og hreyfing, sjón, heyrn

Question 28

Tengibörkur (Association Cortex)

Answer 28

Skynjun, túngumál, hugsanir
Skaði = truflun á máli, skilning, hugsun og verkefni leysun

Question 29

Mótanleiki Tauga (Neural Plasticity)

Answer 29

Hæfileiki tauga til að breytast í byggingu & virkni
Hægt að þjálfa heilann

Question 30

Nýmyndun Tauga (Neurogenesis)

Answer 30

Áður haldið að taugafrumur gætu ekki endurnýjað sig

Question 31

Taugastofnfrumur (Neural Stem Cells)

Answer 31

Óþroskaðar taugafrumur sem geta orðið að hverju sem heilinn þarf