Kafli 4: Lífeðlislegar Undirstöður Hegðunar Flashcards
Phineas Gage
Fékk járnstöng ígengum heilann
Hegðun & framkoma/persónuleiki breyttist
Taugafrumur (neurons)
3 Hlutar
Stjórnstöð líkamans
Litlir þræðir tengjast um allann líkamann
Bera boð á rétta staði
Karl hefur 86 billjónir í heilanum
3 hlutar:
Frumubolur (cell body/soma):
- Geymir kjarna
Taugagriplur (dendrites):
- Viðtakendur
- Senda boð TIL frumubol (soma)
- Taka boð frá nærliggjandi taugafrumum
Taugasími (axon):
- Sendandi
- Senda boð FRÁ frumubol (soma) áfram til aðrar taugafrumur, vöðva, kirtla
3 Típur Taugafrumna
Skyntaugafrumur (Sensory Neurons)
Aðlagaðar (afferent)
Flytja boð TIL heilans & mænuna (MTK, miðtaugakerfisins, e. CNS)
3 Típur Taugafrumna
Hreyfitaugafrumur (Motor Neurons)
Svara áreitinu
Frálagaðar (efferent)
Flytja boð FRÁ heila og mænu (MTK) út til vöðva & líffæri
3 Típur Taugafrumna
Millitaugafrumur (Interneurons)
Liggja innan MTK
Sjá um starfsemi & tengingar innan MTK
Mýelinslíður (Myelin Sheath)
Fitulag sem umlykur taugasímann (axon) & hraðar á taugaboðum
Skemmdir:
MS Sjúkdómur: ónæmiskerfið ræðst á mýalínið, taugaboðin komast ekki til þá vöðva sem ætlað, sjóntruflanir, jafnvægisleysi, lömun
Taugamót (Synapse)
Þar sem 2 taugar mætast
Miðtaugakerfið, MTK (Central Nerveous System, CNS)
Í heila & mænu
Tengir flesta hluta úttaugakerfisins við heilann
Mæna (spinal cord):
- Tengir saman miðtaugakerfið & úttaugakerfið
- Að framan: hreyfitaugafrumur (motor neurons)
- Að aftan: skyntaugafrumur (sensory neurons)
Heilinn:
Gráa efnið:
- Frumubolir (cell bodies) mynda heilabörkinn þar sem öll skynúrvinnsla fer fram
Hvíta efnið:
- Taugasímar (axons), þráðurinn á taugunum sem tengja svæði innan heilans saman
Úttaugakerfið, UTK (Peripheral Nervous System, PNS)
Skipt í 2 og aftur 2
Utan heila & mænu
Viljastýrða Taugakerfið (somatic nerveous system):
- Skyntaugar
- Hreyfitaugar
- Skynja & bregðast við umhverfisáreiti
Ósjálfráða/Dul Taugakerfið (autonomic nerveous system):
- Skynjar & stjórnar innri virkni líkamans
- Stýrir sléttum vöðvum (hjarta, andardrátttur, melting, æðar)
Skipt í 2:
Sympatíska kerfið/Drifkerfið:
- Virkjun
- Fight or flight
Parasympatíska Kerfið/Sefkerfið:
- Hægir á okkur
Rafvirkni Taugafrumna
Taugafrumur (neurons) Innihalda Hvaða Jónir?
K+ & A-
Rafvirkni Taugafrumna
Frumuhimna (Cell Membrane)
Aðskilur taugafrumu frá umliggjandi vökva
Virkar eins og sía:
Leyfir ákveðnum jónum að fara ígegnum jónagöng (ion channels)
Rafvirkni Taugafrumna
Jónir (Ions)
Taugaboð (Nerve Impulses)
Rafhlaðin átóm
Skipting á jónum
Rafvirkni Taugafrumna
3 skref
- Hvíldarspenna (Resting Potential):
+ Hlaða utan frumuhimnu (cell membrane) & - hlaða innan frumuhimnu
Mismunur í rafspennu er -70 mV
Engin taugaboð
Na+ & K+ göng lokuð
Na+ að utan
K+ & A- að innan - Boðspenna (Action Potential):
Þröskuldur (thershold): þarf að fara í -50mV
Jónagöng opnast
Na+ fer inn í taugafrumu & breyta rafspennu
Áður var + að utan & - að innan, nú er innri væg + & spennan er 40mV
Na+ göng opin & K+ göng lokuð
Na+ fer ígegnum göngin og inn í taugasímana (axon) - Endurskautun (Return to Resting Potential):
Taugafruma bregst við
K göng opnast & K+ fer út, - hlaða aftur að innan
K+ göng opin & Na+ lokuð
Na+ göngin opnast síðan & Na+ streymir inn & fer niður taugasímann (axon)
Hvíldarspenna aftur
Stigspenna (Graded Potentials):
Stigspennur geta lagst saman og myndað boðspennu við vissar aðstæður
Flutningur Yfir Taugamót (Synaptic Transmission)
5 skref
- Synthesis:
Flutningssameindir (transmitter molecules) myndaðar í taugafrumu (neuron) - Storage:
Flutningssameindir geymdar í blöðrum (vesicles) í símahnúði (axon terminal) - Release:
Boðspenna niður taugasímans (axon)
Blöðrurnar fara að yfirborði taugasíma
Flutningssameindir (molecules) færast frá blöðrum yfir bilið
Fyrri taugafruma (presynaptic neuron) losar taugaboðefni (neurotransmitters) út í taugamótsbilið (bil milli taugasímans og næstu taugafrumu, synaptic cleft) - Binding:
Flutningssameindir bindast við viðtakasvæði hinnar taugfrumunnar - Deactivation:
Boðefni brotið niður af öðrum efnum
Endurupptaka: flutningssameindir teknar aftur upp í símahnúð fyrri taugafrumunnar (presynaptic axon terminals)
Helstu 7 Taugaboðefni (Neurotransmitters)
Hafa letjandi (inhibitory) eða kvetjandi (excitatory) áhrif á taugar
Noradrenaline
Serotonin
Dopamine
GABA (gamma-aminobutyric acid)
Endorphin
Glutamate
Acetylcholine (ACh):
- Örvandi (excitatory)
- Vöðvavirkni & minni
- Undirframleiðsla = Alzheimer’s
- Yfirframleiðsla: Svarta Ekkjan (könguló) bítur, krampar, dauði
Lyf sem hindra ACh framleiðslu:
- Botulism
- Botox
Lyf og Áhrif á Heilann
Agonist:
Auka virkni taugaboðefna (neurotransmitters)
Antagonist:
Hamla virkni taugaboðefna
Koffein:
Antagonisti á adenósín & hægir á virkni þess
Fruman verður virkari
Nicotin:
Agonist fyrir ACh
Smá Um Heilann
2% Af heildarþyngd líkamans
Notar 25% af súrefni líkamans & 70% af glúkósanum
Efnaskiptahraðinn EYKST í draumsvefni
Gráa efnið:
Frumubolir mynda heilabörkin þar sem öll skynúrvinnsla fer fram
Hvíta efnið:
Taugasímar, þráðurinn á taugum sem tengja svæði innan heilans saman
Taugasálfræði (Neuropsychology)
Skoðar virkni heilans með að horfa á afleiðingar heilaskemmda á virkni líkamans
Paul Broca
Vinstra heilakvel
Ennisblað (frontal lobe)
Uppgötvaði svæði í vinstra heilakveli hjá sjúklingi sem hafði mist málið eftir heilaskemmd
Skemmd á Broca svæði:
Geta ekki myndað setningar, tal, lestrar- og skriftarörðuleikar en málsskilningur
Karl Wernicke
Vinstra heilakvel
Gagnaugablað (temporal lobe)
Lykilhlutverk í málsskilningi
Skemmd:
Erfiðleikar með að skynja & skilja talað & skrifað mál
Geta talað en meikar ekki sens
Afturheili (Hindbrain)
4 hlutar
Neðsti hluti heila, frumstæður (primitive)
Heilastofn (Brain Stem):
Taugabrautir sem tengja saman heila & mænu
Stýrir ósjálfráðri starfsemi (öndun, líkamshita, blóðþrýsting, svefn/vaka)
Mænukylfa (Medulla):
Stýrir líka ósjálfráðri starfsemi
Skyn- og Hreyfitaugafrumur (sensory & motor neurons) víxlast
Skaði = dauði
Brú (Pons):
Liggur fyrir ofan Mænukylfu
Tengistöð heilabörks (Cerebal Cortex) & Litla Heila (Cerebellum)
Stýrir líka ósjálfráðri starfsemi
Skaði = dauði
Litli Heili (Cerebellum):
Afstast og neðst
Tengd við Heilastofn (Brain Stem)
Vöðvahreyfingar, jafnvægi, lærdómur & minni, timing
Uppl frá skynnemum (sensory neurons) berast hingað
Skaði = erfitt með gang
Miðheili (Midbrain)
Liggur fyrir ofan Afturheila (Hindbrain)
Inniheldur skyn- & hreyfitaugar (sensory & motor neurons)
Boð frá augum & eyrum sent til Framheila (Forebrain)
Hreyfitaugar stýra augnhreyfingar
Skaði = kóma
Dreif (Reticular Formation):
Hlið (gate)
Skilaboð frá skynfærum flokkast & sum komast áfram
Framheili (Forebrain)
3 hlutar
Mest þróaður hluti
Seinastur að þroskast
Hvelaheili (Cerebrum):
Stærsti hluti Framheilans
Skipt í 2 heilahvel (Hemispheres):
- Hægra & vinstra, vinstra stjórnar hægra hluta líkamans og öfugt
- Vinstra: túngumál, orð, jákvæðar tilfinningar
- Hægra: heildarsýn, myndir, tónlist, list, neikvæðar tilfinningar
Stúka (Thalamus):
Fyrir ofan Miðheila (Midbrain)
Einn í vinstra & einn í hægra
Sendir skilaboð áfram á rétta staði
Sjón, heyrn, skynjun
Skaði = truflun á skynjun, ofsjónir, Schizophrenia
Undirstúka (Hypothalamus):
Undir Stúku (Thalamus)
Hvatning & tilfinningar (kynhvöt, hitastig, svefn, borða, drekka)
Tengist innkirtlasystemi (endocrine system) & hormónum sem stýra kynhvöt, efnaskiptum & stress
Skaði = truflun á öllu, Bulimia/Anorexia (ekki geðsjúkdómarnir)
Randakerfið (Limbic System)
2 hlutar
Liggur innan við heilahvelinn
Lykilhlutverk í tilfinningum & sársauka
Drekinn (Hippocampus):
Myndar & geymir minningar
Skaði = skammtímaminni skerðist
Mandlan (Amygdala):
Tilfinningar eins & árásagirni & ótti
Skilgreinir áreiti & hjálpar okku að haga okkur í samræmi við það
