Kafli 13: Þroski

Question 1

Tilfinningar (Emotions)

Answer 1

Geðhrif eða hugarástand
Kemur fram í tengslum við aðra
Tilfinningar eu misjafnlega sterkar & í eðli sínu margbrotnar
Tilfinningaleg vellíðan & jafnvægi skiptir miklu fyrir velferð einstaklingsins

Question 2

Tilfinningalíf Ungbarna

Answer 2

Frumtilfinningar til staðar hjá nýfæddu barni
Sjálfsvitund er komin fram um 18 mán aldur:
Um 2 ára: meðvitaðar tilfinningar eins og skömm, stolt
Tilfinningastjórn:
Hversu mikið vald við höfum á tilfinngaviðbrögðum
Ræður úrslitum um það hvernig við komumst af við aðra
Að lesa í viðbrögð annarra (social referencing)

Skapgerð:
Meðfædd tilhneiging
Hvernig við bregðumst við umhverfi okkar
Auðveld, erfið, seintekin börn
Sterkir skapgerðarþættir t.d ofurvarkárni & mikil feimni haldast nokkuð stöðug

Question 3

Kenning Eriksons (Erikson’s Psychosocial Theory)

Psychosocial stages

Answer 3

8 Þrep:
4 þrep á barnsárum
1 þrep á æskuárum
3 þrep á fullorðinsárum

Question 4

Kenning Eriksons (Erikson’s Psychosocial Theory)

Persónuþroski á barnsárum (Psychosocial stages)
4 þrep

Answer 4

1. Traust/vantraust (Basic trust vs basic mistrust):
   1 ár
   Barn lærir að treysta/ekki
   Mótar skapgerðina síðan
2. Sjálfstæði eða efi (Autonomy vs shame & daoubt):
   1-2 ára
   Barnið byrjar að kanna heiminn
   Þarf svigrúm til að gera eigin hluti - eflir sjálfstraust
3. Frumkvæði eða sekt (Initiative vs guilt):
   3-5 ára
   Barnið sýnir sjálfstæði gagnvart foreldrum, vill gera hlutina sjálft
   Jafnramt ótti við að mistakast - sektarkennd
4. Iðjusemi eða vanmáttarkennd (Industry vs Inferiority):
   6-12 ára
   Barnið upplifir vaxandi hæfni & kunnáttu eða mistök & skort á hæfni

Question 5

Félagsþroski & tengsl
Kenningar

Answer 5

Freud: Tengist móður því það fær mjólk hjá henni

Harlow: Hlýja mikilvægara en fæða

Erikson:Traust myndast þegar þörfunum er mætt

Question 6

Félagsþroski & Tengsl
Kenningar

5 stig Tengslamyndunar Bowlbys

Answer 6

1. Indiscriminate attachment behaviour:
   0-2 mán
   Barnið bregst við hverjum sem er
2. Discriminating attachment behaviour:
   2-7 mán
   Barnið lærir að aðgreina - mamma best
3. Specific attachment behaviour:
   7-8 mán
   Barnið myndar tengsl við sína nánustu, fjölskylduna
4. Goal-corrected attachment behaviour:
   Frá 3 ára aldri
   Barnið skynjar áform & ætlanir hjá öðrum, taka mið af því hvað aðrir eru að gera/vilja
   Geta beðið, leyft öðrum að gera eitthvað
5. Lessening of attachment:
   Skólaaldur
   Börnum finnst í lagi að hafa ekki nánustu hjá sér

Mannafælni (stranger anxiety):
Ótti við ókunnuga
6/7 mán - 18 mán

Aðskilnaðarótti (separation anxiety):
Líður illa þegar mamma er í burtu
12-16 mán, hverfur 3 ára

Question 7

The Strange Situation Ainsworth

Answer 7

Skoða tengsl hjá ungabörnum
Hvernig þau bregðast við ókunnugum & vera frá nánustu
8 skref

Question 8

4 Formgerðir Geðtengsla (Types of Attachment) Ainsworth

Answer 8

Trygg (Secure attachment):
2/3 barna
Sýnir heilbrigða tortryggni, skoðar sig um, leitar stundum til mömmu
Rólegt þegar móðir er nálæg, leitandi þegar hún fer, fagnar henni þegur hún kemur aftur

Flóttaleg (Anxious-avoidant attachment):
20% barna
Barnið leitar ekki eftir nálægð við móður, ekki vanlíðan þegar móðir fer, forðast móður þegar hún kemur aftur
Lítill greinarmunur á móður & ókunnugum

Tvíbent (Anxious-resistant attachment):
10-15%
Sambland jákvæðra & neikvæðra viðbragða
Hangir á móður, skoðar sig ekki um, kvíðið áður en móðir fer, óöryggi þegar móðir fer, fagnar ekki móður þegar hún kemur aftur & verður reitt

Ruglingsleg (Disorganized attachment):
5-10 % barna
Sambland af síðustu 2
Slök
Bætt við seinna

Question 9

Tengslaröskun

Answer 9

Rannsókn Bowlby 1944:
44 þjófar, kannaði uppeldi & tengsl
Röskuð tengsl trufla félagslega aðlögun

Rannsókn Wilson 2003:
Á börnum af rúmenskum munaðarleysingjahælum
Bjuggu við alvarlega alhliða vanrækslu
Þriðjungur náði samt tryggum geðtengslum eftir ættleiðingu

Question 10

Foreldrar & Uppeldi (Styles of parenting)
4 týpur Braumrind

Answer 10

2 víddir:
a) Hlýja/óvinátta (warmth/hostility)
b) Aðhaldssemi/frjálslyndi (restrictiveness/permissiveness)

Ákveðnir/leiðandi (Authoritative parents):
Hlýja & aðhaldssemi
Skýrar reglur, tilfinningalega styðjandi, leiðbeina & útskýra, hvetja barnið til sjálfstæðis
Útkoma:
Eflir sjálfstæði, sterk sjálfsmynd
Vinsamlegt en staðfast
Geta leyst vandamál

Skipandi/refsigjarnir (Authoritarian parents):
Óvinátta & Aðhaldssemi
Stjórnsamir, stífir, orð þeirra eru lög, strangir, krefjast hlýðni, þola ekki mótþróa
Útkoma:
Barnið hlédrægt, lítil félagshæfni, lágt sjálfsmat, gengur illa í skóla

Eftirlátsamir/ósamkvæmir (Indulgent parents):
Hlýja & frjálslyndi
Ósamkvæmir í viðbrögðum, krefjast lítils, taka litla ábyrgð á hegðun barnsins, engar reglur/leiðbeiningar
Útkoma:
Meiri líkur á ósjálfstæði, mislynt, skert félagshæfni & sjálfsstjórn

Skeytingarlausir (Neglectful parents):
Óvinátta & frjálslyndi
Sýna barni engann áhuga, tilfinningalega fjarlægir, bara næra & klæða barnið & veita húsaskjól, geta beitt ofbeldi
Útkoma:
Versta útkoman, skertur tilfinningaþroski, áhugalaus, mótþróafull, hvatvísi

Question 11

Kyn (Sex)

Answer 11

Líffræðileg staðreynd, karl/kona

Question 12

Kyngervi (Gender)

Answer 12

Tileinkum kynum viðhorf, hegðun, klæðnað

Question 13

Kynsemd/kynvitund (Gender identity)

Answer 13

Vitund um eigið kynferði festist fjótt
2 ára aðgreina sig & aðra sem stelpu/stráka
Væntingar um viðeigandi hegðun hjá hvoru kyni
Kyn gæti breyst seinna

Question 14

Kynfesti (Gender constancy)

Answer 14

6-7 ára
Börnin hafa sterkari staðalímyndir um konur & karla en fullorðnir, hvernig kynin eiga að hegða sér
Skilja að maður getur ekki ráðið kyninu

Question 15

Kynhlutverk (Gender role)

Answer 15

Samfélagið

Question 16

Staðlaðar Kynímyndir (Gender stereotypes)

Answer 16

Áberandi hjá börnum

Question 17

Tvíkynja/vífguma (Androgynous)

Answer 17

Með bæði karllega & kvennlega eiginleika
Einstaklingar nær miðju, jákvætt fyrir aðlögun

Question 18

Kynmótun (Gender typing)

Answer 18

Koma fram við fólk á mismunandi hátt miðað við kyn

Question 19

Þroski Siðgæðis (Moral development)

Siðgæði (Morality)

Answer 19

Hurænn þáttur:
Skilningur á siðferðislegum málum eða að greina rétt frá röngu

Hegðun:
Að haga sér í samræmi við viðurkenndar reglur eða lögmál
Geta haldið aftur af hvötum sínum

Tilfinningalegur þáttur:
Viðhorf til siðferðislegra álitamála, að finna fyrir stolti eða skömm

Question 20

Þroski Siðgæðis (Moral development)

3 Þroskastig Kohlbergs um Siðgæði (3 Levels of moral reasoning)

Answer 20

Saga um Heinz sem stelur lyf fyrir deyjandi konu sína

1. Forstig hefðbundins siðgæðismats (Pre-conventional moral reasoning):
   Verðlaun/refsing (reward/punishment)
   Hlýða reglum til að koma í veg fyrir refsingar
   Heinz: lendir í vandræðum ef hann lætur konuna deyja
2. Hefðbundið siðgæðismat (Conventional moral reasoning):
   Reynast öðrum vel, viðurkenning & velvilji, forðast höfnun
   Skilningur á mikilvægi allsherjareglu, skyldur & réttindi einstaklings í samfélaginu
   Heinz: skylda hans að bjarga lífi konu sinnar
3. Sjálfstætt siðgæðismat (Post-conventional moral reasoning):
   Virða lögin en átta sig á að stundum eru lög ekki réttlát, almennar siðareglur eru víðari en einföld lög & reglur
   Mikilvægt að fólk gerir rétt
   Heinz: bjarga lífi er mikilvægara en peningar

Question 21

Þroski Siðgæðis (Moral development)

3 Þroskastig Kohlbergs um Siðgæði (3 Levels of moral reasoning)

Gagnrýni

Answer 21

Sjálfstætt siðferðismat (stig 3) ekki fyrr en á unglingsaldri:
Helst í hendur við vitrænan þroska, erum ekki öll jafnklár
Ekki víst að allir komist á þetta stig
Siðgæðisþroski sést ekki alltaf í reynd/hvernig þú í raun hagar þér:
- Vita hvað er rétt en hegða sér ekki samkvæmt því
Byggir á gögnum úr vestrænni menningu:
- Siðferði getur verið mjög ólíkt milli menningarhópa
Líkleg kynjaskekkja:
Konur skora lægra en karlar
Giligan:
- Konur: ekkert má gera sem skapar vanlíðan
- Karlar: hann á það skilið
- Byggist á uppeldi kynja
Ekki nóg að mæla siðferðisþroska eins og Kohlberg gerði
Tileinkunn: gróið inn í okkar tilfinningalíf, þurfum ekki að spyrja aðra hvort hugsun okkar er rétt/röng

Question 22

Samviska (Conscience)

Answer 22

Samviska, hugrænt kerfi sem hindrar okkur í að gera það sem gæti verið skaðlegt eða siðlaust

Mestar líkur á að gildi foreldra skjóti rótum:
Þegar tengsl þeirra við börnin eru góð
Þegar foreldri setja reglur með útskýringum
Þegar ákveðnum aga er beitt, en ekki hörkulegum
T.d foreldrum að kenna ef barn hefur ekki siðferði

Question 23

Samviska (Conscience)
Freud

Answer 23

Samviskan byggist á samsömun við foreldra/lærum af foreldrum
Yfirsjálf (superego):
Stýrir okkur
Missterkt hjá okkur, líka slæmt ef superego of sterkt, alltaf gera rétt

Question 24

Æskuárin (Adolescence)

Answer 24

Tímabil milli barnsaldurs og fullorðinsárin
Manndómsvígsla:
- Táknræn athöfn sem undirstrikar að barnið er fullorðið
Félagslega ákvarðað, nýlægt vestrænt fyrirbæri
Breytingarskeið, ný hlutverk

Gelgjuskeið (puberty):
Kynþroskinn, líffræðilegt, í lok þess getur einstaklingurinn getið af sér afkvæmi

Question 25

Æskuárin (Adolescence)

Kenning Eriksons (Erikson’s Psychosocial Theory)

Persónuþroski (Psychosocial stages)
5. stig

Answer 25

5. Traust samsemd eða sundruð (Identitiy vs role confusion):
   12-19
   Vita hvað maður vill
   Æskan sem millistig

Question 26

Æskuárin (Adolescence)

Marcia
4 stig Samsemdar (Identity)

Answer 26

1. Forgefin sjálfsmynd (Identity diffusion):
   Pælum ekki í samsemd
2. Læst staða (Foreclosure):
   Vaknar meðvitund um samsemd, hver við erum
3. Gerjun-íhugun (Moratorium):
   Krísa, viljum mynda samsemd
4. Heildstæð sjálfsmynd (Identity achievement):
   Komin með sterka hugmynd um okkur sjálf sem einstaklinga, hverjum hópi við tilheyrum, gildi

Question 27

Æskuárin (Adolescence)

Hverjum gengur vel

Answer 27

Eiga foreldra sem:
- Sýna þeim hlýju & virðingu
- Sýna þeim einlægan áhuga
- Skilja & laga sig að þeim breytingum sem þeir ganga í gegnum félagslega & tilfinningalega
- Gera kröfur hvað varðar hegðun og árangur
Eru ráðagóðir og kunna að leysa vandamál & ágreining
Unglingar eru áhrifagjarnari
Unglingar fjarlægast foreldra, leyta til vina, en svo kemur það aftur seinna
umir vilja meina að þessi átök og togstreyta sem verður á unglingsárum sé ekki svona umframmikið

Question 28

Æskuárin (Adolescence)

Líðan

Answer 28

Bæði kyn upplifa depurð á unglingsaldri:
Sjálfsmat lækkar hjá fleirum en það hækkar
Eðlilegt að vera stundum dapur
Depurð getur myndast vegna umhverfisþátta frekar en hormónabreytinga

Þunglyndi hrjáir allt að 20% unglinga - meira hjá stelpum
Eiga erfiðara að hrista af sér vanlíðan, velta sér upp úr vanlíðan, líkamsímynd oftar neikvæð, verða oftar fyrir mismunun, verða kynþroska fyrr

Question 29

Fullorðinsár

Kenning Eriksons (Erikson’s Psychosocial Theory)

Persónuþroski (Psychosocial stages)
Síðustu 3 stig

Answer 29

6. Nánd eða einangrun (Intimicy vs isolation):
   Upphaf fullorðinsára 20-30 ára
   Tengjumst nýju fólki utan fjölskyldu
   Ná sér í maka
7. Sköpun eða stöðnun (Generativity vs stagnation):
   Miður aldur 40-64 ára
   Leggja eitthvað af mörkum til samfélagsins
   Erum virk á vinnumarkaði, félagslíf
8. Sátt eða örvænting (Integrity vs despair):
   Efri ár 65+
   Ná sátt við eigið framlag/lífsferil

Question 30

Fullorðinsár
Geðtengsl Bowlbys (Adult Attachment Interview, AAI)

Answer 30

1. Vera sjálfum sér nóg (Autonomous):
   besti staður, ræður vel við að vera í nánd en heldur sjálfstæði
2. Frávísandi (Dismissive):
   Þolir illa nánd, hrekkur frá
3. Flækt (Enmeshed):
   Maður binst of mikið við hinn, líður illa nema makinn er nálægt
4. Óleyst (Unresolved):
   Flækjur úr fortíð & samband við foreldra ekki gert upp
   Eldri krísur koma inn í seinni sambönd & flækja þau

Question 31

Fullorðinsár

Hvernig sambönd endast best?

Answer 31

Tilfinningaleg nálægð
Jákvæð & lausnarmiðuð samskipti
Samkomulag um grunngildi, samræmi í væntingum
Báðir aðilar fá svigrúm til að þroskast/breyta til
Ánægja í sambandinu mest í upphafi en dvínar svo
Þeir sem eru í sambúð almennt ánægðari en þeir sem eru einir

Question 32

Fullorðinsár & Eftirlaunaaldur

Answer 32

Lífsánægja minnkar ekki með aldrinum, miðaldrarkreppa etv goðsögn

Aðlögun & líðan eftir starfslok fer eftir:
- Hvort makinn er að vinna eða hefur lokið störfum
- Hvort starfslok eru sjálfsvalin eða þvinguð
- Afstaða til starfsins/vinnunnar
- Áhugamálum
- Heilsufari
- Fjölskyldutengslum
- Efnahag

Question 33

Dauði
5 þrep Kübler-Ross

Answer 33

1969
1. Afneitun (Denial)
2. Reiði
3. Samningar (Bargaining)
4. Depurð (Depression)
5. Sátt (Acceptance)
Gerist ekki hjá öllum & engin rétt leið til að mæta dauða
Siðir & trúarlegar áherslur mjög mismunandi