Kafli 14: Persónuleiki Flashcards
Persónuleiki (Personality)
Leiðir til að hugsa, líða & haga sér sem eru sérstæðar og nokkuð varanlegar & einkenna viðbrögð manneskju við ýmsu aðstæðum sem geta komið upp
Það sem sker okkur frá hinu
Persónuleikaþáttur (Personality trait)
5 Eiginleikar
Einstaklingsbunding tilhneiging samkvæm sjálfri sér eftir samhengi, óháð aðstæðum & tíma
Einstaklingsbundin:
Hvað á fólk sameiginlegt og hvað ekki?
Tilhneiging:
Hversu líklegt er að viðkomandi hegði sér á tiltekinn hátt?
Samkvæm sjálfri sér eftir samhenginu:
Hvaða sálfræðilegi eiginleiki býr undir?
Óháð aðstæðum:
Hegðar viðkomandi sér yfirleitt svona?
Óháð tíma:
Er mynstrið varanlegt?
Persónuleikaþættir (Traits) vs Eiginleikar (Characteristics)
Ekki það sama
Eiginleikar:
Pæling um afmarkaða getu (t.d námsgeta, tónlistarhæfileikar)
Einangrað við 1 svið (t.d kvíði fyrir atvinnuviðtal en ekki fyrir próf)
Rétt í þessum aðstæðum
Geta verið partur af persónuleikaþættinum - t.d tónlistarhæfileikar hluti af persónuleikanum listfengn
Persónuleikasálfræði (Personality Psychology)
Flokkað í 2:
a) Týpur: Hvað eru margar týpur til, óháð uppruna og erfðum?
b) Munur: Hvers vegna eru sumir eins að einhverju leiti, öðruvísi að öðru leiti?
Öfugt við félagssálfræði:
Hópar, mannlegt eðli almennt
Munur á hópum, menningarkimum, þjóðum, málsvæðum
Nálganir að Persónuleika
Einstaklingsnálgun (Idiographic approach)
Saga einstaklings
Klínísk viðtöl, eigindlegar rannsóknir, djúpviðtöl
Tímafrek, erfið í framkvæmd, skortir alhæfingargildi
Góð innsýn í einstaklinginn
Nálganir að Persónuleika
Almenn Nálgun (Nomothetic approach)
Mannlegt eðli út frá rannsóknum á einstaklingum og hópum
Tilraunir, persónuleikapróf fyrir marga, blönduð aðferðafræði (persónuleikapróf & viðtöl um prófið)
Meira alhæfingargildi, betri aðferðafræði til að uppgötva náttúrulögmál
Sálkönnun (Psychoanalysis)
Freud
3 Hugarstörf
Byrjaði pælingar með persónuleika
Persónuleiki er blanda af þrennskonar hugarstarfi
Meðvitund (conscious):
Getum alltaf nálgast
Forvitund (preconscious):
Getum sótt
Nöfn á vinum, hvar við eigum heima, vitneskja sem krefst til að taka próf
Dulvitund (unconscious):
Höfum engan aðgang að
Bernskuminningar, atvik bælt niður
Sálkönnun (Psychoanalysis)
Freud
3 sjálf
Frumsjálfið (Id):
Frá fræðingu
Stjórnast af ánægjulögmálinu
Viljum fá eitthvað núna, hvatvísi
Í dulvitund (unconscious)
Sjálf (Ego):
Stuttu seinna þróast sjálfið
Sáttarsemjari yfirsjálfsins og frumsjálfsins
Í meðvitund (conscious)
Yfirsjálf (Superego):
Seinna upp úr 4-5 ára þróast yfirsjálfið
Siðferðin
Vill fylgja gildum fjölskyldunnar og samfélagsins/það sem er gott og rétt í samfélaginu
Sálkönnun (Psychoanalysis)
Freud
Varnarþættir (Defence mechanisms)
Stöðug togstreyta milli yfirsjálf og frumsjálfs:
Geta orðið sjálfinu ofviða - grípur til varnarhátta
T.d missa stjórn á hvötum frumsjálfsins - kvíði - oftast tekið á með heilbrigðum hætti, en ekki alltaf = varnarhættir
Neikvæð áhrif á okkur
Bæling (repression)
Sálkönnun (Psychoanalysis)
Freud
Sálkynferðisleg þróun (Childhood sexuality)
2 fyrstu stigin
Umdeild
Börn ganga í gegnum sálkynferðisleg stig
Munlegt (oral):
Ánægja frá snuð, brjósti, þumal upp í sig
Endaþarmsstig (anal):
Ánægja er tengt losun
Ströng koppaþjálfun: ofuráhersla á hreinlæti, reglusemi
Öfugt: sóðalegur, neikvæður & ráðandi persónuleiki
Sálkönnun (Psychoanalysis)
Freud
Sálkynferðisleg þróun (Childhood sexuality)
Fallískt (Phallic)
Börn upplifa ánægju gegnum kynfærin
Strákar:
Oedipusarduldin (Oedipus Complex):
Líta á föður sem keppninaut og girnast móður
Stelpur:
Fá typpaöfund (Penis Envy), betra kynfæri samkvæmt Freud
Vilja ganga með barn föður síns
Elektruduld (Electra Complex):
- Öfugt við oedipusarduld
- Stelpa girnist föður og lítur á móður sem keppninaut
Nýsálkönnun (Neoanalytic approach)
Alfred Adler (1870-1937)
Við erum félagslegar verur
Félagslegir hagsmunir hvetja okkur áfram
Freud: viltar skeppnur, neydd til að vera í samfélagi
Nýsálkönnun (Neoanalytic approach)
Carl Jung (1875-1961)
Vinur Freud
Sammannelg menning:
Minningar og viska allra manna á undan okkur erfist, erum með vitneskju allra í sögu mannkyns
Erkitýpur:
Kemur út frá sammanleg menning
Leiðir til að setja vitnesku í eitthvað: tákn, trú, goðsagnir
Áhrif Sálkönnunarhugmynda
Áhrif í klíniskri vinnu: talmeðferð
Heimspeki, listir
Hugmynd um að fólk sé ekki alltaf meðvitað um gjörðir sínar
Mismunandi kenningar í persónuleikasálfræði komu fram - því margir ósammála
Takmarkanir:
Mjög huglægt, ekki raunprófanlegt
Fyrirferðafræði og Húmanistar (The Phenomenological-Humanistic Perspective)
Mótsvar
Húmanistar:
Ólíkt Freud: hegðun er ekki viðbrögð við ómeðvituðum kvötum/átökum
Bregðast við því sem er í gangi og með því hvaða álit við höfum á sjálfinu
Fyrirferðafræði og Húmanistar (The Phenomenological-Humanistic Perspective)
George Kelly (1905-1967)
Personal Construct Theory
Áhuga á hvernig við búum til raunveruleikann okkar
Persónulegar hugsmíðar (personal constructs):
Kategoríur sem við notum til að flokka fólk & atburði í mismunandi hópa innra með okkur
Mótar hvernig við sjáum & upplifum veruleikann
Grundvöllur fyrir því að við séum mismunandi
Markmið fólks að finna tilgang í heiminum
Fyrirferðafræði og Húmanistar (The Phenomenological-Humanistic Perspective)
Carl Rogers (1902-87)
Theory of The Self
Sjálfið (Self-concept):
Skipulagðar & samræmdar hugmyndir & trú um mann sjálfan
- Tvíþætt:
Skynjum eitthvað í umhverfinu
Meðtökum allt, eitthvað innra með okkur sem stjórnar hegðun okkar
Sjálfsálit (Self-esteem):
Hversu jákvætt/neikvætt viðhorf við hofum á okkur sjálf hefur áhrif á hvernig við upplifum heiminn
Samræmi (Congruence) skynjunar og veruleika:
Ef reynsla stangast á við sjálfsmynd (self-concept) okkar = kvíði
Skilyrðingslaust jákvætt viðmót (Unconditional positive regard):
Fæðumst með þörf fyrir jákvætt viðmót
Manneskja alltaf verðug þess að vera elskuð óháð afrekum/hegðun
Markmið: ná fram sjálfbirtingu (Self-actualization):
Fullvirk manneskja
Felur sig ekki á bakvið grímu/tekur upp hlutverk sem á ekki við þau
Sáttur í sjálfum sér
Mæla Perónuleika
Orðabókanálgunin (Lexical approach)
Ein af elstu aðferðum
Frá 1920/30 í kringum fyrri heimstiröld
Lásu yfir orðabók, tóku öll orð sem gat líst persónuleika, fleiri 1000 orð
Flokkað eftir hvað lýsti því sama
Fólk látið svara fullyrðingum um hversu vel lýsing ætti við það
Mæla Perónuleika
Raymond B. Cattell
Einn sá fyrsti til að koma með persónuleikaþætti
16 þættir
Til persónuleikapróf sem er til með 16 þætti
Eini sem hefur fengið fram 16 þætti - ekki taka of mikið fram
Mæla Persónuleika
Þurfum að Ákveða
Ætlum við að mæla persónuleika almennt eða ákveðinn persónuleikaþátt/þætti
Ef byrjað of huglægt verður hugsmíðarréttmæti ábótavant
- Byrja á stórum atriðabönkum:
Safnað úr rannsóknum og prófað
Verður prófið klíniskt (MMPI) eða almennt (NEO/HEXACO) - Þáttagreining (Factor analysis):
Aðferð til að minnka ringulreið í gögnum, finna mynstur, draga saman stór gögn í færri klasa, sjá hvar sambönd í gögnum liggja
- Túlkun á þáttagreiningu:
a) Leyfir samantekt á stórum gögnum:
T.d 100 atriða útgáfa HEXACO prófsins
b) Hversu margir eiga þættirnir að vera:
Ræðst af aðferðafræðinni sem var notuð við gerð spurningalistana/hvað okkur finnst þegar horfum á spurningalista/byggja á fyrri rannsóknum/tölfræðiforrit/
c) Mismunandi þættir eru ekki persónuleikatýpur:
Víddir sem fólk sýnir breytileika á
Mæla Persónuleika
Fimm Þátta Líkanið (The Big Five)
Vinsælast persónuleikalíkanið
Notað síðan 1992
Persónuleikapróf NEO Personality Inventor, NEO-PI-R:
Mikið af rannsóknum á bak við
Ókostur: þarf að borga 70.000 kr til að nota það
SVÚST/OCEAN:
Samviskusemi (Conscientiousness)
Víðsýni (Openness)
Úthverfa (Extraversion)
Samvinnuþýði (Agreeableness)
Taugaveiklun (Neuroticism/instability)
Upprunalega:
Bara Taugaveiklun (Neuroticism), Víðsýni (Openness) & Samvinnuþýði (Agreeableness)
1992: Samviskusemi & Úhverfa bættist við (Conscientiousness & Extraversion)
Mæla Persónuleika
Sex Þátta Líkanið (HEXACO)
Fjölþjóðleg orðabókarnálgun með nútíma þáttagreiningu
Goldberg endurskoðaði gagnasafn sitt um aldamótin, áður 5 - gæti hafa verið með of lítið af þáttakendum fyrst
6 persónuleikaþættir (SVÚSTH/OCEAEH):
Samviskusemi (Conscientiousness)
Víðsýni (Opennes to experience)
Úthverfa (Extraversion)
Samvinnuþýði (Agreeableness)
Tilfinningasemi (Emotionality)
Heiðarleiki-auðmýkt (Honesty-Humility)
Íslensk gerð á 100 atriða útgáfu HEXACO í vinnslu
Kostir:
Frítt að nota prófið í rannsóknir
Erfðir eða umhverfi
Áhuga áhuga á hvort erfðir/umhverfi orsaka breytileika á persónuleikaþáttum
Erfðir eða Umhverfi
Rannsóknir á Fjölskildum
Fjölskyldur/ættingar sem búa saman og ekki saman
Flokkuð í pör eftir skyldleika: Systkini/systkinabörn/þremenningar
Munur á ættingjum (within-family variance)
Munur á ættingjapörum (between-family variance)
Þeim minni munur á ættingjum - þeim meiri munur á óskildu fólki í líkaninu og öfugt
Innanhópafylgni (interclass correlation coefficient):
Líkindi á skildleika þáttakenda á viðkomandi breytu
Niðurstöður:
Að einhverju leiti genatengt og umhverfi heldur áfram að móta persónuleikann
Gagnrýni:
Sjálfsmatslistar
Við hverja eru þau að bera sig saman?
Getum ekki vitað hversu ólíkt umhverfið er í raun - lifum öll í sviðuðu umhverfi
