H10 Beeldethiek: tussen schockeren, manipuleren en informeren

Question 1

beeldcultuur

Answer 1

In de huidige beeldcultuur is een foto niet meer alleen een illustratie bij een verhaal, maar een verhaal op zichzelf. Denk bijvoorbeeld aan fotoreportages. Binnen de fotojournalistiek zijn er vier terreinen die voor dilemma’s zorgen (Evans): (1) foto’s die een inbreuk op de privacy betekenen, bijvoorbeeld als slachtoffers te zien zijn; (2) foto’s van geweld en gruwelijkheden; (3) foto’s die fatsoensnormen overschrijden, bijvoorbeeld op het gebied van seks; (4) foto’s waarbij trucage is gebruikt.

Question 2

geweld

Answer 2

Er zijn zeer veel voorbeelden van foto’s waarop gruwelijkheden te zien zijn: denk aan foto’s van springende mensen tijdens 11 september 2001, of de foto’s van de overleden Pim Fortuyn. Deze zorgen steeds voor commotie en debat. Naar aanleiding van 11 september hebben twee journalisten, Stalder en Kaufmann, richtlijnen opgesteld. De belangrijkste richtlijn houdt in dat foto’s van slachtoffers getoond kunnen worden zolang het hun menselijke waardigheid niet aantast: de mensen mogen niet duidelijk te herkennen zijn, de gebeurtenis waar het om gaat moet van grote betekenis zijn. Op basis van de ideeën van Evans kan gezegd worden dat het moet gaan om een gebeurtenis van grote historische betekenis en dat de beelden moeten leiden tot een beter begrip van de gebeurtenis.

Question 3

grenzen in het presenteren van gruwelijkheden

Answer 3

Een reden voor het publiceren van journalistieke foto’s waarop gruwelijkheden te zien zijn, kan zijn dat de journalistiek de wereld laat zien zoals die is. We leven nu eenmaal in een wrede wereld. De vraag is wel wanneer de foto echt functioneel is, en wanneer de foto het journalistieke doel voorbij schiet. Terughoudendheid is dus op z’n plaats, maar teveel terughoudendheid neigt weer naar betutteling.

Question 4

foto als propagandamiddel

Answer 4

Gruwelijke foto’s kunnen ook onderdeel uitmaken van een propaganda strijd om de ander te stigmatiseren bij het publiek. Foto’s die gaan over het Midden-Oostenconflict hebben vaak als doel de andere partij als slecht af te schilderen.

Question 5

lijkenprikkerij

Answer 5

Sensationele foto’s van rampen kunnen worden gezien door het publiek als ‘lijkenpikkerij’. De journalistiek scoort dan op onsmakelijke wijze met heftige beelden van slachtoffers. Voor de journalisten ter plekke is er het dilemma: helpen of vastleggen?

Question 6

uitlokken van geweld

Answer 6

Tijdens gewelddadige gebeurtenissen kunnen geweldplegers nog agressiever worden als ze in de gaten hebben dat hun daden worden vastgelegd: ze doen er nog een schep bovenop.

Question 7

privacy

Answer 7

foto’s kunnen worden gezien als een aantasting van de persoonlijke levenssfeer: niet alle afbeeldingen van publieke figuren kunnen zonder meer getoond worden. Daarom is steeds een zorgvuldige afweging vereist.

Question 8

fatsoen

Answer 8

Fatsoensnormen, zeker op het gebied van seks, zijn erg tijdgebonden. Wat als aanstootgevend wordt gezien, varieert op basis van tijd en cultuur. Algemene richtlijnen zijn dan ook moeilijk vast te stellen.

Question 9

manipulatie

Answer 9

Een centrale waarde van fotojournalistiek moet, behalve kwaliteit, ook betrouwbaarheid zijn. Manipulatie van foto’s wordt om die reden dan ook meestal afgekeurd. Dat foto’s tegenwoordig vaak gemanipuleerd worden, is over het algemeen aanvaard, maar wanneer het een nieuwsfoto betreft wordt dit wel als ‘not done’ gezien. Nieuwsfoto’s moeten echt zijn, omdat de geloofwaardigheid van de nieuwsbrenger (krant, tijdschrift) anders op het spel staat. Sommige kranten/journalisten zijn van mening dat bij iedere gemanipuleerde foto een icoontje moet worden geplaatst, zodat de kijker weet dat deze foto niet helemaal echt is. Daarnaast vinden sommigen dat fotografen moeten worden verplicht het onbewerkte materiaal mee op te sturen.

Question 10

juridische normen

Answer 10

Voor het verhinderen van publicatie van een foto moet sprake zijn van een ‘redelijk belang’. Dit redelijk belang moet volgens de Hoge Raad worden afgewogen aan de hand van de aard en de mate van intimiteit. Ook de context waarin een foto wordt geplaatst, is relevant.

Question 11

morele normen

Answer 11

Zowel nationaal als internationaal zijn er ethische codes geformuleerd voor de beeldjournalistiek. Samenvattend komen deze neer op het volgende: (1) de publicaties dienen betrouwbaar te zijn; (2) mensen in kwetsbare omstandigheden moeten worden gerespecteerd in hun persoonlijke levenssfeer; (3) fototrucage en manipulatie zijn alleen onder zeer beperkte omstandigheden toegestaan en dan moet er sprake zijn van openheid hierover.
Vooral over dit laatste punt is nog veel discussie. Men is nog op zoek naar bruikbare normen en richtlijnen.

Question 12

n persfotografie gaat steeds meer om esthetische kwaliteit:

Answer 12

foto moet uniek, opvallend en afwijkend zijn.

Question 13

4 delicate terreinen voor fotojournalist:

􏰁

Answer 13

• violence: nieuwsfoto van gruwelijke gebeurtenis
• 􏰁 intrusions into privacy: foto waarop mensen zichtbaar zijn die zich in kwetsbare situatie bevinden
• 􏰁 sex and public decency: foto die indruist tegen de publieke moraal
• faking: het toepassen van montage trucs of digitale manipulatietechnieken

Question 14

Geweld:
Naar aanleiding van WTC beelden zijn er vragen en stellingen geformuleerd of het publiceren van schokkende beelden juist is:

Answer 14

-􏰁 Wordt door beelden iets gedaan aan de verschrikkingen van ellende? Helpt het de beelden te laten zien, komt er dus bijvoorbeeld een politiek debat op gang? Gaat het daarnaast om historische gebeurtenissen? Twee keer ja? Dan is publiceren juist.
􏰁- Is afgebeelde persoon te identificeren? Wordt zijn menselijke waardigheid aangetast?
􏰁- Mediamensen moeten zich afvragen: zou ik dit als lezer willen zien?
􏰁- Aan wie zou schade berokkend kunnen worden? Afgebeelde persoon of kijker?
-􏰁 Weegt het recht van de dode om met rust gelaten te worden zwaarder dan het algemeen belang van
historische gebeurtenis?
-􏰁 Om afstomping tegen te gaan van de maatschappij is ook van belang de maatvoering in kwantitatief
opzicht in de gaten te houden.

Question 15

Wanneer mensen te identificeren zijn dan mogen beelden niet gepubliceerd worden:

Answer 15

dat zou de menselijke waardigheid van slachtoffers en nabestaanden aantasten.
􏰁 - Verslaggevers moeten terughoudend zijn wanneer men de overtuiging heeft dan de aanwezigheid van de cameraploeg het geweld kan versterken: de geweldplegers zijn namelijk uit op het verkrijgen van publiciteit.
􏰁 - Daarnaast bij monteren goed nadenken over mogelijke effecten, moet kijker hoofd afwenden van afschuwelijkheid, dan ben je te ver gegaan.
􏰁 - Als laatste moet rekening gehouden worden met tijdstip van uitzending: hoe vroeger hoe terughoudender.

Question 16

Met komst van televisiebeelden veranderden de normen en verschoven de grenzen van mensen
–> verharding in het karakter van het nieuwsaanbod en dit wekt op lange duur een vervlakking bij de kijkers.
–>􏰀Deze ontwikkeling had ook invloed op dagbladen: redacties van meeste kranten voeren een terughoudend beleid omdat een foto een indringender effect kan hebben dan televisie beelden:
.

Answer 16

􏰁- Een foto moet altijd iets toevoegen aan het nieuws en feiten
-􏰁 Wanneer gewenning aan schokkend nieuws bij lezer plaatsvindt dan mist krant haar doel: informeren.
􏰁- Gruwelijkheden moeten mensen raken en niet alleen schokken
-􏰁 Verschil tussen krant en televisie beelden is dat televisie kan waarschuwen en bij een foto kan je echt
de details zien en bij televisie beelden gaat dit vaak te snel

Question 17

Argumenten om beelden wel te plaatsen:

Answer 17

• Het gaat om conflict waarvan bekend is dat het groot is en veel slachtoffers eist.
  􏰁 - Beeld voegt iets toe aan wat al bekend is.
  􏰁- Slachtoffer komt in beeld op respectvolle manier.
  -􏰁 We weten in welke context foto is gemaakt.

Question 18

Argumenten om beelden niet te plaatsen:

Answer 18

• We weten niet wat op foto te zien is, omdat we niet weten wat precies gebeurd is.
  -􏰁 Door manier van afbeelden wordt geen recht gedaan aan slachtoffer.
  􏰁- Beeld wekt eerder sensationeel of afstotend dan dat we ons in slachtoffer kunnen verplaatsen.

Question 19

Lijkenpikkerij:

Answer 19

“eerst fotograferen in plaats van helpen en daarna foto verkopen aan krant.”

Question 20

Juridische normen:

Wettelijke bepaling over het publiceren van foto‟s en beelden is Auteurswet, artikel portretrecht:

Answer 20

-􏰁 “Is portret vervaardigd zonder daartoe strekkende opdracht, den maker door of vanwege den geportretteerde, of te diens behoeven, gegeven, dan is openbaarmaking daarvan door dengene, wien het auteursrecht daarop toekomt, niet geoorloofd, voor zoover een redelijk belang van den geportretteerde of, na zijn overlijden, van een zijner nabestaanden zich tegen openbaarmaking verzet.
-􏰁 Mensen die niet willen dat hun foto wordt gepubliceerd kan beroep doen op dit artikel, mits zijn duidelijk kunnen maken dat ze een redelijk belang bij hebben.
-􏰁 De term “redelijk belang” heeft invulling gekregen in twee richtingen:
o Belang in commercieel opzicht: wanneer iemands portret wordt gebruikt om reclame mee te
maken.
o Zedelijk belang: wanneer de persoonlijke levenssfeer van iemand op een onaanvaardbare
wijze wordt geschonden of wanneer iemand eer en goede naam wordt aangetast (zo staan
verdachten onschuldig zolang hun schuld niet is aangetoond).
o Ook van belang:
-􏰂 feitelijke omstandigheden: “ de aard en mate intimiteit” 􏰂
- karakter van foto
􏰂 -context waarin foto wordt afgebeeld

Question 21

Morele normen:

.

Answer 21

In ethische codes ook opmerkingen over ethische kanten van fotojournalistiek

Question 22

Nieuwsgaring:

Answer 22

o Code van Bordeaux: De journalist moet alleen fair methodes gebruiken om beelden,
documenten en nieuws te verkrijgen.

Question 23

Betrouwbaarheid:

Answer 23

o Code of Practice: De pers mag geen onjuiste, misleidende informatie inclusief foto‟s
publiceren.

Question 24

respect voor persoonlijke levenssfeer

Answer 24

o Leidraad van de Raad voor de Journalistiek: Journalist publiceert geen foto‟s en zendt geen
beelden uit die zijn gemaakt van personen in niet algemeen toegankelijke ruimten zonder hun toestemming, en gebruikt evenmin brieven en persoonlijke aantekeningen zonder toestemming. Journalist zal personen niet voor langere tijd lastigvallen, hinderen, volgen of schaduwen. Redacties zullen er op toezien dat informatie en beelden die op dergelijke wijze zijn vergaard, niet worden gepubliceerd. Journalist mag afwijken indien een gewichtig maatschappelijk belang dit rechtvaardigt en hetzelfde doel op geen andere manier bereikt kan worden.
o Code voor de Journalistiek van Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren: Journalist publiceert geen foto‟s of tekst en zendt geen audio opnames of beelden uit die zijn gemaakt van personen in privé situaties zonder toestemming van betrokkenen, tenzij met publicatie en groot maatschappelijk belang is gediend.

Question 25

fotomontage en beeldmanipulatie

Answer 25

o Leidraad van de Raad voor de Journalistiek: Fotomontages en andere beeldmanipulaties
mogen niet misleiden. Ingrepen die een duidelijke verandering in beeld teweegbrengen
moeten de lezer en kijker worden gemeld.
o Code Vlaamse Raad voor de Journalistiek: Journalist schrapt of verdraait geen essentiële
informatie in teksten, beelden, klankfragmenten of andere documenten.
o Code voor de Journalistiek van het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren: Bij
bewerken van nieuws, in tekst, beeld of combinaties daarvan maakt journalist duidelijk waaruit
zijn bewerking bestond.
o Bij andere landen is dit de algemene lijn in hun codes.

Question 26

ombudsman

Answer 26

Wanneer lezers zich ernstig storen aan foto kunnen zij zich wenden tot: hoofdredacteur, lezersredacteur of ombudsman. In columns van ombudsman en lezersredacteur komt thema van schokkende nieuwsfoto regelmatig terug.