Lyfjahvarfafræði og aukaverkanir (fyrir fyrsta kaflapróf)(Kristín og Bjarni) Flashcards
Almenn flokkun aukaverkana
háð skammti - algengt, ótal dæmi
óháð skammti - ofnæmi, óþol
háð skammti og tíma - nýrnahettubæling v. stera
háð tíma - krabbamein, síðkomin hreyfitruflun
fráhvarf - ópíöt, beta-blokkar, paroxetín
engin verkun - algengt, milliverkun o.fl.
hvað skilgreinist sem alvarleg aukaverkun?
Aukaverkun hjá mönnum sem leiðir til: dauða lífshættulegs ástands veldur fötlun fjarveru frá vinnu fæðingargalla sjúkrahúsvist eða lengingar á sjúkrahúsvist ólæknandi eða langvarandi sjúkdómseinkennum
hvernig skilgreinum við óvænta aukaverkun?
Aukaverkanir sem vegna eðlis, alvarleika eða afleiðinga þeirra eru ekki eins og getið er um í samantekt á eiginleikum lyfs (SPC) í sérlyfjaskrá.
hvernig tilkynnum við aukaverkanir?
Eyðublaðið er að finna á heimasíðu Lyfjastofnunar (www.lyfjastofnun.is)
Velja aukaverkanatilkynningar.
Tilkynna aukaverkun á vefnum (vefeyðublað)
hvað er ATC?
Anatomical, Therapeutical and Chemical classification (alþjóðlegt flokkunarkerfi lyfja) (samheitalyf hafa sömu t-lur í ATC flokkunarkerfinu)
Hvað er DDD?
Defined Daily Dose (skilgreindur dagskammtur)
hvað er lyfjahvarfafræði (pharmacokinetics)?
Hvað líkaminn gerir við lyfin
Hvað er Lyfhrifafræði (pharmacodynamics) ?
Hvað lyfin gera í líkamanum, verkunarháttur lyfja (lyfhrif)
hvernig er flutningur efna yfir himnur?
Flæði beint í gegnum fitulagið (algengast f. lyf)
- frásogshraði = gegndræpi x stærð yfirb. x styrkfallandi
- Háð fituleysanleika og jónun lyfsins
- Óvirkur flutningur
Flutningur með himnupróteinum
- Virkur eða óvirkur flutningur
- Getur mettast
- Samkeppni við önnur efni eða lífefni
Lýsið pH-gildrunni
Jónuð form lyfjanna flytjast illa yfir himnur en ójónuð vel, A- (AH er veik sýra) safnast því fyrir þar sem pH er hátt og BH+ (B er veikur basi) safnast við lágt pH (súrt umhverfi)
Hvaða þættir ákvarða hraða frásogs úr meltingarvegi?
Magainnihald
- Hefur áhrif á hraða tæmingar
- Milliverkanir við efni í fæðu
magatæmingarhraði (ef aukinn hraði, þá er oftast aukið frásog)
blóðflæði í þarmaslímhúð
leysni úr lyfjaformi (vatnsleysanleiki)
- Hvaða salt var notað við gerð lyfsins
- kornastærð
Hvað merkir “First pass”
að lyfin sem frásogast úr görn þurfa first að fara í gegnum lifrina og verða því fyrir umbroti þar fyrir fyrsta hring sinn í blóði
hver er munurinn á að sprauta undir húð (s.c), í vöðva (i.m) og í æð (i.v)?
Undir húð: sjúkl. getur séð um lyfjagjöf, litlir skammtar, hægt frásog
Í vöðva: stærri skammta en undir húð og hraðara frásog, þó háð hvar er stungið, þjálfað starfsfólk, tilviljanakennt magn frásogast.
Í æð: hratt og 100% nýting, möguleg eituráhrif, þjálfað starfsfólk
- Mjög mikið notað og örugg leið innan sjúkrahúsa
Hvað er nýting (bioavailability, F) lyfs?
lýsir magni lyfs í blóði eftir frásog borið saman við gjöf þess beint í æð
AUC(oral)/AUC(intravenous)
hvaða þrír þættir ráða mestu um dreifingu lyfja eftir frásog?
- Próteinbinding í plasma
- Meðan lyf er bundið próteinum, hefur það ekki verkun en bindingin hefur mikla þýðingu í sambandi við helmingunartíma - Himnugegndræpi (fituleysanleiki)
- Binding í vefjum (tissue binding)
hvernig stjórnast flutningur á milli líkamshólfa?
Gegndræpi himna milli hólfanna
- dæmi: BH þröskuldur hleypir fremur fáum lyfjum í gegn
Bindingu lyfjanna í hólfunum
- ræðst t.d. af albúmín styrk
Sýrustigi – pH
- muna eftir pH gildru
Fituleysanleika
- fitusækin lyf safnast upp í fituríkum vefjum
Vatn er 50-70% líkamsþunga, yfirleitt minna í konum
nefnið 3 þætti sem geta minnkað þéttni BBB
Bólga getur minnkað þröskuldinn
Sum peptíð minnka þröskuldinn, t.d. bradykinin
Stress minnkar þröskuldinn
hvað er blóðþéttni lyfs?
venjulega heildarstyrkur lyfsins: ójónað, jónað og bundið plasmapróteinum
hvernig finnum við dreifirúmmál lyfs?
dreifirúmmál = magn (g)/þéttni (g/l)
Við mælum blóðþéttni lyfs og finnum þannig reiknað dreifirúmmál
Almennt um frásog, útskilnað og umbrot
Frásog: lungu, húð, meltingarveg
Almennt gildir:
aukinn fituleysanleiki => aukið frásog
Útskilnaður: þvag, gall, saur, útöndun, svita
Almennt gildir:
aukinn vatnsleysanleiki => aukinn útskilnaður
Umbrot: með hjálp ensíma, aðallega í lifur
Tilgangur: að auka vatnsleysanleika
Cytochrome P450 (Cyt P450) (fasa I ensím (í frymisneti))
Margvísleg hvörf hvötuð af Cyt P450 fjölskyldunni
Dæmi: R-H verður R-OH
setur “handföng” á efnin
Cyt P450 eru tengd frymisneti (SER, líka kölluð microsomal ensím, microsomal oxidase)
cyp1, cyp2 og cyp3 eru aðalgenin sem snúa að lyfjum í mönnum en fjölmörg cyp ensím til
önnur 1. stigs ensím t.d.:
- alcohol dehydrogenase, xanthine oxidase, monoamine oxidase
Fasa I hvörf
oxun hydroxylering dealkylering deaminering vatnsrof
Fasa II hvörf
gera samgilt (conjugate)
Fasa II ensím (í frymi)
a. UDP-glucuronyl-transferasi
- bætir sykru (glucuronyl) á hvarf-hópa
- Mólþungi yfir 350 –> gall
- Mólþungi minni en 350 –> þvag
- oft vanvirkt í nýburum –> losna ekki við bílírúbín
b. Sulfotransferasi
- bætir sulfati á -OH hópa
- Leiðir til útskilnaðar í þvagi
c. Glutathion- S - transferasar
- bæta gamma-glu-cys-gly á e–sæknar kolefnissameindir
- Leiðir til útskilnaðar í þvagi
d. N-acetyl-transferasi
- Bætir acetyl-hópi á R-OH
- Leiðir til útskilnaðar í þvagi
- notar acetyl-coA
hvað er úthreinsun?
Úthreinsun = síun + seyting - enduruppsog
Eða:
úthreinsun = hraði brotthvarfs (mg/mín) / styrkur lyfs (mg/ml) = ml/mín
Úthreinsun: 1 ml/mín – 700 ml/min
úthreinsun flestra lyfja er konstant vegna þess að útskilnaðarleiðir mettast sjaldnast
úthreinsun lyfja takmarkast oft bara af blóðflæði í gegnum útskilnaðar-líffærin
úthreinsun er því mjög háð aldri og sjúkdómum
hver er formúlan fyrir helmingunartíma lyfs?
t1/2=0,693 x Vd/clearance
þar sem
Vd (dreifirúmmál) = magn (g)/þéttni (g/l)
clearance = hraði brotthvarfs (mg/mín) / styrkur lyfs (mg/ml) = ml/mín
Helmingunartími lyfs
Háður dreifirúmmáli og hraða útskilnaðar
Meira rúmmál
- hægari útskilnaður
- langur t1/2
Minna rúmmál
- hraðari útskilnaður
- stuttur t1/2
t1/2 breytist oft
- með aldri
- vegna lifrarsjúkdóma
- getur breyst vegna alls sem hefur áhrif á útskilnað og umbrot lyfsins
Helmingunartimi er mest notaður til að áætla skömmtun lyfja
eins fasa brotthvarf (eitt hólf)
Tvö mism lyf a og b gefin í æð við tímann 0, b’ er helmingi minni skammtur en b.
- Ath. t1/2 er óháður skammti.
- það tekur alltaf jafn langan tíma fyrir þéttnina að minnka um helming:
Einshólfa líkan: gildir um mörg lyf:
- stigs fall: Ct=C0*e^-kt
- Hraði brotthvarfs er í réttu hlutfalli við styrk lyfsins í blóði:
- dC/dt= -kC
tveggja fasa brotthvarf (tvö hólf)
Talið að fyrsti hlutinn lýsi dreifingu en seinni hlutinn brotthvarfi.
- stigs fall, tveir t1/2
brotthvarf óháð blóðstyrk
Úthreinsun = hraði brott-hvarfs/C
Hærri skammtur –> minna hreinsast
Eitthvað hefur mettast
Dc/dt=-k
Berðu saman 0. stigs og 1. stigs brotthvarf
0-stigs brotthvarf
- Styrkur lyfs lækkar línulega með tíma
- Hraði brotthvarfs er fasti
- Hraði brotthvarfs er óháður styrk
- Enginn ákveðinn t1/2
- stigs brotthvarf
- Styrkur lyfs fellur exponential m/ tíma
- Hraði brotthvarfs er í réttu hlutfalli við styrk
- Línuleg tengsl á milli log eða ln af styrk vs. tíma
- t1/2 er fasti óháður styrk
Frásog nýbura
Frásog:
- Meltingarveg
- Hærra sýrustig maga
- Seinkuð magatæming/minni peristalsis
- Flutningsprótein færri
- Minnkuð “first pass” áhrif í lifur
- Vöðva
- Minni vöðvamassi/minna blóðflæði um vöðva
- Minnkað lyfjafrásog
- Húð
- Aukið frásog
- Endaþarm
- Minna frásog
Hvort er utanfrumuvökvi eða innanfrumuvökvi mestur hjá nýburum?
utanfrumuvökvi (60% í preterm neonate og 45% í term neonate)
breytingar á dreifingu, umbroti og útskilnaði hjá öldruðum
Dreifing
- Hlutfallslega meiri fita
Umbrot
- Almennt eru umbrot hægari með auknum aldri
Útskilnaður
- GFR minnkað um 25% við fimmtugt
- GFR minnkað um 50% við 75 ára aldur
hvað er aukaverkun?
adverse drug reaction
side effect
sérhver verkun lyfs, önnur en sú sem sótt er eftir, þegar lyfið er gefið í venjulegum skömmtum
