Veðrun og rof - 7 kafli

Question 1

Skilgreining : veðrun

Answer 1

Molnun og grotnun bergs á staðnum, þ.e. á eða nálægt yfirborði jarðar

Question 2

Skilgreining : rof

Answer 2

Brottfluttningur bergmylsnu af veðrunarstað

Question 3

Roföfl

Answer 3

Ár
Haf
Jöklar
Vindar
Þyngdarkrafturinn

Question 4

Hvað gera roföfl ?

Answer 4

Færa til bergmylsnu

Question 5

Veðrast bergtegundir jafn hratt ?

Answer 5

Nei, bergtegundir veðrast mishratt

Question 6

Hvaða þættir hafa áhrif á hraða veðrunar ?

Answer 6

Loftslag
Sýrustig vatns
Samsetning bergs

Question 7

Hvað er eitt það mikilvægasta í veðrun ?

Answer 7

Vatn

Question 8

Hverjar eru helstu gerðir veðrunar á Íslandi ?

Answer 8

Efnaveðrun

Frostveðrun

Question 9

Hverjar eru aðrar veðranir ?

Answer 9

Hitabrigðaveðrun
Veðrun vegna þrýstingsbreytinga
Veðrun af völdum lífvera

Question 10

Efnaveðrun

Answer 10

Grotnun bergs af völdum uppleystra efna í regn- og grunnvatni
Krefst hita og raka
Er mikil í heittempruðu- og hitabeltisloftslagi
Hraði efnarofs hérlendis er 2-3x meiri en á meginlandinu

Question 11

Hvað er nauðsynlegt fyrir efnaveðrun ?

Answer 11

Hiti

Raki

Question 12

Í hvernig loftslagi er mikil efnaveðrun ?

Answer 12

Heittempruðuloftslagi

Hitabeltisloftslagi

Question 13

Hvar er mest efnaveðrun hérlendis ?

Answer 13

Á hitasvæðum

gufu- og leirhverir - leirsteindir myndast

Question 14

Hvaða holufylling myndast við efnaveðrun ?

Answer 14

Mýrarrauði

Question 15

Hvar er efnaveðrun erlendis ?

Answer 15

Þar sem kalksteinslög er að finna og loftslagið er rakt
Kalksteinninn leysist auðveldlega upp í köldu og súru grunnvatni
Göng, hellar og dropasteinar geta myndast

Question 16

Hvernig myndast karst ?

Answer 16

Þegar þök hella sem myndast við efnaveðrun falla og mynda niðurföll

Dæmi : Guatemala, 2019 og Florida, 1994

Question 17

Frostveðrun

Answer 17

Af völdum frosts
Afkastamesta veðrunin á Íslandi
Forsendur = raki, hitasveiflur í kringum frostmark og gropinn berggrunnur

Question 18

Hverjar eru forsendur frostveðrunar ?

Answer 18

Raki
Hitasveiflur í kringum frostmark
Gropinn berggrunnur

Question 19

Á hverju byggir frostveðrun ?

Answer 19

Byggir á því að vatn þenst út um 9% þegar það frýs (-5°C - -22°C)

Question 20

Hvernig virkar frostveðrun ?

Answer 20

Þegar vatnið frýs í holum og glufum í bergi og það þenst út. Það myndast svo mikill þrýstingur á bergið að það molnar

Question 21

Hverju getur frostveðrun valdið ?

Answer 21

Grjóthruni

Question 22

Grjóthrun

Answer 22

Frostveðrun getur valdið því
Myndast við frostþenslu eða sólsprengingar þannig að grjót hrynur niður hlíðar fjalla og myndar litlar skriður
Á austfjörðum og vestfjörðum

Dæmi : í Ingólfsfjalli

Question 23

Hvar er vindur virkur og hvar vinnur hann lítið ?

Answer 23

Vindur er virkur á þurru gróðurvana landi

Vindur vinnur lítið á fastri glöpp eða á grónu landi

Question 24

Hvar er landmótun vinds áberandi ?

Answer 24

Í eyðimörkum

Question 25

Hverjar eru forsendur vindrofs ?

Answer 25

Þurrt
Lítið af gróðri
Mikið af sandi

Question 26

Hvað er fínasta efnið ?

Answer 26

Leir
Silt
(Sandur)

Question 27

Hverju er framburður (flutningur sets) háður ?

Answer 27

Vindhraða

Question 28

Hvað gerist þegar vindhraði tvöfaldast ?

Answer 28

30-föld aukning á magni bergmylsnu

Question 29

Dæmi um vindrof

Answer 29

Eyðimörkin sunnan Siwa í Egyptalandi
Foksandur
Sandstormur í Írak

Question 30

Hversu hátt þyrlast fínasta efnið (leir og silt) við flutning sets ?

Answer 30

Nokkurra km hæð

Question 31

Hversu hátt þyrlast stærstu kornin við flutning sets ?

Answer 31

Skoppa við yfirborð og hrinda öðrum kornum af stað ef þau lenda á þeim

Question 32

Sandöldur

Answer 32

Vindur skefur setinu upp í öldur
Víxllaga
Færast til
Almennt 1-30 metra háar
Geta orðið mjög háar en frekar lágar hérlendis

Myndast á hörðu undirlagi þar sem

• vindur er stöðugur úr einni ríkjandi átt
• hindrun verður á vegi
• fínkorna set (sandur/silt/leir)

Question 33

Hver eru einkenni sandalda ?

Answer 33

Víxllaga
Færast til
Almennt 1-30 metra háar
Geta orðið mjög háar en frekar lágar hérlendis

Question 34

Hvað eru forsendur þess að sandöldur geta myndast ?

Answer 34

Myndast á hörðu undirlagi þar sem

• vindur er stöðugur úr einni ríkjandi átt
• hindrun verður á vegi
• fínkorna set (sandur/silt/leir)

Question 35

Hver eru einkenni vindborins sets ?

Answer 35

Víxllaga lagskipt
Fínkornótt (sandur/silt/leir)
Vel aðgreint set

Question 36

Úr hverju er íslenskur jarðvegur ?

Answer 36

Fokjarðvegur úr bergmylsnu, ösku og vikri

Question 37

Hvað gerðist við jarðveg á Íslandi eftir landnám ?

Answer 37

Hröð jarðvegsþykknun

Question 38

Úr hverju má lesa þykknun jarðvegs ?

Answer 38

Mýrum

Rofabörðum

Question 39

Hversu mikið var gróið á Íslandi fyrir 3-4000 árum ?

Answer 39

75% gróið

1/2 (35%) vaxið skógi

Question 40

Hversu mikið var gróið á Íslandi við landnám ?

Answer 40

40% gróið

1/2 (20%) vaxið skógi

Question 41

Hversu mikið er gróið á Íslandi í dag ?

Answer 41

25% gróið

1% vaxið skógi

Question 42

Hverjar eru helstu ástæður uppblásturs

Answer 42

Loftslag kólnaði fyrir um 2500 árum
Ágangur manna og dýra eftir landnám
Öskugos
Jökulhlaup
Árrof

Question 43

Hverjar eru afleiðingar uppblásturs (hringrás) ?

Answer 43

1. Gróðureyðing = ef gróður eyðist nær vatn betur að sverfa sig ofan í berggrunninn
2. Vindrof = vindur nær tökum á bergmylsnunni og feykir henni áfram sem sest fyrir í mýrum og á grónu landi

(umhvergis uppblásturssvæðið myndast oft rofabörð)

3. Jarðvegsþykknun / vindsvörfun = það verður hröð jarðvegsþykknun svo gróður kaffærist og jarðvegur þurrkast út

Sama hringrás hefst á nú

Question 44

Rofabörð

Answer 44

Myndast við uppblástur
Eru síðustu leifar gróðurþekju
Standa eftir sem stórar torfur þegar jarðvegurinn í kring er horfinn
Lesa má þykknunarhraða fokjarðvegs með hjálp öskulaga

Dæmi : rofabarð í Skaftafelli