Íslenskar eldstöðvar - 3 kafli

Question 1

Atlanthafshryggurinn

Answer 1

Stöðug eldvirkni
Flekaskil
Plötur að færast í sundur

Question 2

Skilgreining : möttulstrókur

Answer 2

Afmarkað uppstreymi heits möttuefnis til ytri jarðlaga

Question 3

Hvað gera möttulstrókar ?

Answer 3

Stjórna hreyfingum (flekamót og flekaskil)

Question 4

Hvað gerist ef möttulstrókur deyr út ?

Answer 4

Landið fyrir ofan mun sökkva

Question 5

Skilgreining : heitur reitur

Answer 5

Staður á yfirborði jarðar með aukinni eldvirkni vegna undirliggjandi möttulstróks

Question 6

Dæmi um heitan reit

Answer 6

Ísland
Hawaii
Yellowstone

Question 7

Hver eru gosbeltin á Íslandi ?

Answer 7

Þverbrotabelti
Gosbelti
Rekbelti

Question 8

Hvað gerist á þverbrotabeltinu ?

Answer 8

Flekar fara í sitthvora áttina

Question 9

Hvað gerist á gosbeltinu ?

Answer 9

Gýs (eldgos)

Question 10

Hvað gerist á rekbeltinu ?

Answer 10

Flekaskil

Alltaf gosbelti þar sem er rekbelti

Question 11

Kvikuhólf

Answer 11

Megineldstöðvar hafa kvikuhólf

Meginldstöðvar fá kvikuna beint úr kvikuhólfi

Question 12

Hvernig myndast sprungusveimar ?

Answer 12

Myndast þegar jarðskorpan fyrir ofan kvikuhólfið brotnar og þyrpingar af gossprungum og misgengjum myndast
Fullt af litlum sprungum
Geta myndað sjálfstæð eldstöðvakerfi

Question 13

Hvernig gýs þegar eldstöðvar eru ekki með kvikuhólf ?

Answer 13

Kvika myndast í möttlinum, fer í sprungu og gýs þar

Kvikuhólf myndast oft þegar það gerist

Question 14

Hvar á þróun kviku sér stað í kvikuhólfinu ?

Answer 14

Efst

Question 15

Hvað getur valdið því að basísk kvika þróast í súra ?

Answer 15

• Algengast að þungar og járnríkar steindie sökkva en léttari og kísliríkar steindir stíga upp. Súru steindirnar safnast þá fyrir efst í kvikuhólfinu
• Kvikan súrnar ef veggir og þak kvikuhólfsins eru úr súru bergi. Bergið bráðnar og eykur magn kísilríkra steinda

Question 16

Skilgreining : eldstöðvakerfi

Answer 16

Samansafn af sprungum (sprungusveimar) og eldstöðvum á afmörkuðu svæði sem hafa efnafræðilega skylda kviku

Question 17

Í hvaða flokka skiptast íslenskar eldstöðvar ?

Answer 17

Basalt eldstöðvar

Megineldstöðvar

Question 18

Basalt eldstöðvar

Answer 18

Basísk gosefni
Ekkert kvikuhólf
Getur gosið hvar sem er á sprungusveimum
Eitt gos sem getur staðið yfir mjög lengi
Aflangt gosop eða kringlótt gosop
Seigja kviku og snerting við vatn hafa áhrif á hegðun goss

Question 19

Hver er munurinn á aflöngu gosopi og kringlóttu gosopi ?

Answer 19

Aflangt gosop = gýs í allri sprungunn

Kringlótt gosop = gýs á afmörkuðum stað á sprungunni

Question 20

Hvaða atriði hafa áhrif á hegðun goss (basalt eldstöðvar) ?

Answer 20

Seigja kviku (hraungos eða blandgos)
Snerting við vatn (sprengigos)

Question 21

Í hvaða flokka skiptast basalt eldstöðvar ?

Answer 21

Hraungos
Blandgos
Sprengigos

Question 22

Eldstöðvar sem myndast við hraungos

Answer 22

Eldborg

Dyngja

Question 23

Eldborg

Answer 23

Basalt eldstöð
Hraungos

Stutt basískt gos á kringlóttu gosopi
Reglulegur og brattur gígur sem myndast úr þunnum hraunskánum þegar kvikan slettist upp úr gígnum

Dæmi : Eldborg í Hnappadal

Question 24

Dyngja

Answer 24

Basalt eldstöð
Hraungos

Langt basískt gos á kringlóttu gosopi
Flatir hraunskildir úr þunnum hraunlögum
8° meðalhalli
Hraun beltuð

Dæmi : Trölladyngja, Skjaldbreiður og Mauna Loa á Hawaii

Question 25

Eldstöðvar sem myndast við blandgos

Answer 25

Gjall- og klepragígar Gjall- og klepragígaraðir Gos undir jökli (bólstrabergshryggir, móbergshryggir, móbergskeila og móbergsstapi)

Question 26

Blandgos

Answer 26

``` Hraun og gjóska Seig basísk kvika Kvikustrókavirkni (gas sleppur úr kvikunni og það verða smá sprengingar) Algengustu gosin á Íslandi Apalhraun myndast ```

Question 27

Gjall- og klepragígar

Answer 27

Basalt eldstöð Blandgos Basísk kvika Kringlótt gosop ``` Gjallgígar = kvikan storknuð áður en hún lendir á gígnum Klepragígar = kvikan ekki storknuð áður en hún lendir á gígnum ``` Dæmi : Búðaklettur, Þríhnúkagígur og Kerið

Question 28

Gjall- og klepragígaraðir

Answer 28

Basalt eldstöð Blandgos Basísk kvika Aflangt gosop á sprungu Dæmi : Lakagígar

Question 29

Gos undir jökli (eða neðansjávar)

Answer 29

Basalt eldstöð Blandgos Basískt gos Sprungukerfið undir jökli eða á landgrunninum Fjöll sem myndast við gos undir jökli = Móbergsfjöll

Question 30

Hraungos

Answer 30

Hraun | Myndar helluhraun

Question 31

Hver eru stig við gos undir jökli (eða neðansjávar) ?

Answer 31

1. Kvikan streymir upp í leysingavatn jökuls Mikill vatnsþrýstingur á gosop Bólstraberg myndast ``` 2. Þrýstingur á gosop minnkar Bólstrabergsmyndun hættir Gos breytist í þeytigos Kvikan brýst í gegnum vatnið Kvikan breytist í gjósku Gjóskan leggst ofan á bólstrabergið Gjóskan ummyndast í móberg ``` ``` 3. Ef gosið nær upp úr jökulvatninu hefst hraungos á ný Hraun flæðir út í jökulvatnið umhverfis Skálaga bólstraberg myndast Hraun leggst síðan yfir ```

Question 32

Bólstrabergshryggur

Answer 32

Basalt eldstöð Blandgos Lítið sprungugos á sprungu + 1 Dæmi : Sigalda

Question 33

Móbergshryggur

Answer 33

Basalt eldstöð Blandgos Stórt sprungugos á sprungu + 1 + 2 Dæmi : Sveifluháls

Question 34

Móbergskeila

Answer 34

Basalt eldstöð Blandgos Lítið gos á kringlóttu gosopi + 1 + 2 Dæmi : Keilir

Question 35

Móbergsstapi

Answer 35

Basalt eldstöð Blandgos Stórt gos á kringlóttu gosopi + 1 + 2 + 3 Dæmi : Herðubreið

Question 36

Hvaða eldstöð sýnir lágmarksþykkt jökuls ?

Answer 36

Móbergskeila

Question 37

Hvaða eldstöð sýnir hámarksþykkt jökuls ?

Answer 37

Móbergsstapi

Question 38

Sprengigos

Answer 38

Gjóska og lofttegundir Einnig nefnt þeytigos Gerist þegar vatn á greiða leið að kviku

Question 39

Hvað gerist ef vatn hættir að renni í sprengigosum ?

Answer 39

Gosið getur breyst í hraungos eða blandgos

Question 40

Öskugígur

Answer 40

Basalt eldstöð Sprengigos Kraftlítið gos á kringlóttu gosopi Eldstöðvarnar myndast þegar kvika kemst í snertingu við vatn og gufusprenging verður í gosrás Dæmi : Hverfjall í Mývatnssveit

Question 41

Öskugígaröð

Answer 41

Basalt eldstöð Sprengigos Sprengigos á sprungu Margir litlir öskugígar Dæmi : Vatnaöldur

Question 42

Sprengigígur

Answer 42

Basalt eldstöð Sprengigos Kraftmikið gos á kringlóttu gosopi Gufusprengingar en nær engin gjóska Nær engin upphleðsla við gígbarmana Gígarnir svo djúpir að þeir ná niður fyrir grunnvatnsflöt og fyllast oft af vatni Dæmi : Grænavatn í Krýsuvík

Question 43

Sprengigígaröð

Answer 43

Basalt eldstöð Sprengigos Myndast við gos á sprungu Dæmi : Veiðivötn

Question 44

Hvað eru megineldstöðvar ?

Answer 44

Eldstöðvakerfi á gosbeltunum

Question 45

Hvað finnast margar megineldstöðvar á Íslandi ?

Answer 45

ca. 25

Question 46

Hvaðan fá megineldstöðvar kviku ?

Answer 46

Þær eru tengdar kvikuhólfi

Question 47

Hvað eru megineldstöðvar virkar lengi ?

Answer 47

1-1.5 milljón ár

Question 48

Hvernig eru megineldstöðvar lagskiptar ?

Answer 48

Gjósku og hraunlög

Question 49

Gjósa megineldtöðvar oft eða sjaldan ?

Answer 49

Oft

Question 50

Hvernig er efnasamsetning kviku í megineldstöðvum ?

Answer 50

Basísk, ísúr eða súr

Question 51

Hvar hlaðast megineldstöðvar upp ?

Answer 51

Hlaðast upp á miðjum sprungusveim

Question 52

Hvað myndast umhverfis megineldstöðvar ?

Answer 52

Háhitasvæði

Question 53

Af hverju hætta megineldstöðvar að vera virkar ?

Answer 53

Þær reka út af virka gosbeltinu

Question 54

Hvað eru megineldstöðvar oftast mörg eldfjöll ?

Answer 54

Oftast eitt stórt eldfjall

Question 55

Hvað getur myndast þegar megineldstöðvar springa (eru orðnar gamlar) ?

Answer 55

Öskjur

Question 56

Megineldstöðvar

Answer 56

``` Eldstöðvakerfi á gosbeltunum ca. 25 á Íslandi Hlaðast upp á miðjum sprungusveim Með kvikuhólf Virkar í 1-1.5 milljón ár Gjósa oft Skiptast í gjósku og hraunlög Basísk, ísúr eða súr kvika Háhitasvæði myndast umhverfis eldstöðvarnar Í ellinni myndast öskjur Oftast eitt stórt eldfjall ```

Question 57

Eldstöðvar sem myndast við sprengigos

Answer 57

Öskugígur Öskugígaröð Sprengigígur Sprengigígaröð

Question 58

Dæmi um eldkeilu (megineldstöð)

Answer 58

Snæfellsjökull

Question 59

Dæmi um eldhrygg (megineldstöð)

Answer 59

Hekla

Question 60

Hvernig myndast öskjur ?

Answer 60

Kvikuhólf tæmist með sprengigos með mikilli gjósku Þrýstingur í kvikuhólfi og í jarðskorpunni minnkar Landsig eða hrun verður í megineldstöð Hringlaga dæld myndast Nýtt kvikuhólf myndast Þessi hringrás getur endurtekið sig nokkrum sinnum (askja í öskju)

Question 61

Dæmi um öskjur

Answer 61

Askja Grímsvötn Yellowstone

Question 62

Hvað eru Grímsvötn ?

Answer 62

Megineldstöð Háhitasvæði Askja

Question 63

Gos í öskjum undir jökli

Answer 63

Mikil sprengigos Fylgir oft flóð Dæmi : Öræfajökull, Katla og Grímsvötn