Vatn - 9 kafli

Question 1

Skilgreining : grunnvatn

Answer 1

Regnvatn sem sígur ofan í jarðlög svo sem holrými, glufur og sprungur

Question 2

Hvar lendir grunnvatn ?

Answer 2

Alveg ofan í berggrunninum

Question 3

Er mikið eða lítið um grunnvatn þar sem mikið er um holufyllingar ?

Answer 3

Lítið

Question 4

Í hvað er grunnvatn notað á höfuðborgarsvæðinu ?

Answer 4

Sem drykkjarvatn

Question 5

Skilgreining : grunnvatnsflötur

Answer 5

Yfirborð grunnvatns í jarðlögum

Question 6

Hvar má sjá hæð grunnvatnsflatar ?

Answer 6

Stöðuvötnum

Gljúfrum

Question 7

Hverju er hæð grunnvatnsflatar háð ?

Answer 7

Loftslagi
Landslagi
Þéttleika bergs

Question 8

Hvernig eru holur og sprungur fyrir neðan grunnvatnsflöt ?

Answer 8

Fullar af vatni

Question 9

Skilgreining : jarðrakasvæði

Answer 9

Svæði í jarðlögum milli grunnvatnsflatar og yfirborðs

Question 10

Hvað inniheldur holrými jarðrakasvæðana ?

Answer 10

Loft

Raka

Question 11

Hvar er jarðrakasvæði ?

Answer 11

Fyrir ofan grunnvatnið og nær oft alveg að yfirborðinu

Question 12

Eftir hverju fer magn grunnvatns í berggrunninum ?

Answer 12

Veðurfari

Question 13

Hvar er hraðast rennsli á grunnvatni ?

Answer 13

Gropnum berglögum

Þar sem er sprungukerfi

Question 14

Hvar rennur grunnvatn hægt ?

Answer 14

Undan halla

Question 15

Hvað gerist þegar grunnvatnsflötur hækkar og lækkar ekki jafn hratt og landslagið ?

Answer 15

Hæð grunnvatnsins getur náð að yfirborði

Dæmi : Flosagjá og Kerið í Grímsnesi

Question 16

Skilgreining : lind

Answer 16

Uppspretta grunnvatns þar sem grunnvatnsflötur sker yfirborð

Question 17

Eftir hverju er grunnvatnsvæðin skipt hérlendis ?

Answer 17

Bergmyndunum

Question 18

Hverjar eru bergmyndanirnar ?

Answer 18

Blágrýtismyndun (tertíer)

Grágrýtis- og móbergsmyndun (kvarter)

Question 19

Blágrýtismyndun (tertíer)

Answer 19

Vel holufylltur og þéttur berggrunnur
Lítið um grunnvatn
Berg sem myndaðist á tertíertímabilinu er kallað blágrýti
Víða á Vestfjörðum og Austfjörðum
Byrjaði fyrir 66 milljónum ára
Lauk fyrir ca. 2,5 milljónum ára

Question 20

Grágrýtis- og móbergsmyndun (kvarter)

Answer 20

Gropinn berggrunnur
Úrkoman sígur niður í berggrunninn
Mikið grunnvatnsrennsli og vatnsmiklar lindir
Hitastig og magn jafnt allt árið
Sandar og áreyrar eru auðug af grunnvatni
Byrjaði fyrir ca. 2,5 milljónum ára

Question 21

Skilgreining : vatnsföll

Answer 21

Yfirborðsvatn sem rennur undan halla og leitar í farvegi sem lækir eða ár

Question 22

Í hvaða flokka skiptast vatnsföll í námsefninu ?

Answer 22

Flokkun íslenskra vatnsfalla
Árrof
Landsmótun vatnsfalla
Setmyndun vatnsfalla

Question 23

Hvernig eru íslensk vatnsföll flokkuð ?

Answer 23

Dragár
Lindár
Jökulár

Question 24

Dragár

Answer 24

Vatnsfall
Engin glögg upptök (frekar litlir lækir sameinast og verða að einni á)
Yfirborðsvatn - svo háð veðurfari
Á þéttum blágrýtissvæðum
Flæða yfir bakka sína - óstöðugar 
Tærar en litaðar í vexti
Mikill rofmáttur (áin getur flutt með sér mikið magn af seti)
Hitastig sveiflast með lofthita
Grýttir bakkar
Eru virkjaðar

Dæmi : Fnjóská, Grímsá og Hengifoss

Question 25

Lindár

Answer 25

``` Vatnsfall Upptök í lindum (uppsprettur með grunnvatni) Myndast á svæðum þar sem er grunnvatn Kvarter jarðmyndanir - gropinn berggrunnur Jafnt vatnsrennsli Eru tærar Lítill rofmáttur Jafnt hitastig allt árið (3-5°C) Grónir bakkar Eru virkjaðar ``` Dæmi : Sogið og Laxá í Aðaldal

Question 26

Jökulár

Answer 26

Vatnsfall Renna undan jöklum Leysingar- eða regnvatn (spretta undan jöklinum en kvíslan síðan yfirleitt og mynda marga læki) Renna yfirleitt á sandi og því farvegur breytilegur Dægursveifla á rennsli milli dags / nætur Árstíðarsveifla á rennsli milli sumars / veturs Langtímasveifla í rennsli, t.d. veðurfarsbreytingar Eru tærar yfir í kolmórauðar Mikill rofmáttur Hitastig 0°C við upptök Eru virkjaðar Dæmi : Hvítá, Þjórsá og Skeiðará

Question 27

Hvað er spurt um í töflu um vatnsföll ?

Answer 27

``` Upptök Vatn Berggrunnur Rennslissveiflur Litur Rofmáttur Hitastig Bakkar Virkjun Dæmi ```

Question 28

Jökullhlaup

Answer 28

Vegna eldgosa eða jarðhita Leysingavatn safnast saman í dæld undir jökli Lyftir jöklinum og flæðir fram Myndast sigketill í kjölfar flóða

Question 29

Árrof

Answer 29

Brottfluttningur bergmylsnu með rennandi vatni

Question 30

Eftir hverju fer framburðargeta eftir ?

Answer 30

Vatnsmagni | Straumhraða

Question 31

Hvernig eru vatnsföll mikilvirk við mótun landsins ?

Answer 31

Þau sverfa landið með seti / framburði sem bæði breikkar ár og dýpkar

Question 32

Í hvað skiptist árrof ?

Answer 32

Skessukatlar | Fossar

Question 33

Skessukatlar

Answer 33

Árrof Myndast við botnsvörfun þegar möl eða steinar sverfa holu í berggrunninn í hringiðum Litlar holur Holurnar geta orðið 1-2 m að þvermáli og nokkra m á dýpt Steinarnir sem mynda skessukatlana festast ofan í holunum og halda áfram að dýpka hana Dæmi : Skessukatlar við Aldeyjarfoss og Fjarðará

Question 34

Fossar

Answer 34

Árrof Myndast oft í farvegum sem grafast í lagskiptar jarðmyndanir með mishörðum lögum eða þar sem jökulrof, sjávarrof eða jarðskorpuhreyfingar hafa truflað rof ánna Fossar eru flokkaðir eftir brúninni sem þeir falla af

Question 35

Eftir hverju eru fossar flokkaðir ?

Answer 35

Eftir brúninni sem þeir falla af

Question 36

Hver er flokkun fossa ?

Answer 36

``` Hraunlög með mjúku undirlagi = Gullfoss og Dettifoss Jökulrof = Dynjandi Árrof = Hraunfossar og Barnafossar Sjávarrof = Skógafoss og Seljalandsfoss Bergskrið Misgengi = Öxarárfoss Eldsumbrot ```

Question 37

Hvað gera vatnsföll ?

Answer 37

Grafa gil og dali

Question 38

U-laga dalir | V-laga dalir

Answer 38

Jökulsorfnir | Ársorfnir

Question 39

Hvernig breyta vatnsföll gilum og dölum ?

Answer 39

1. Í byrjun eru gil þverhnípt | 2. Veðrun og rof sjá til þess að dalurinn / gilið verður smám saman V-laga

Question 40

Í hvað skipist landsmótun vatnsfalla ?

Answer 40

Rofmörk | Bugður

Question 41

Rofmörk

Answer 41

Landsmótun vatnsfalla Mörk sem sjávarmál setur hæð árbotnsins Þegar rofmörkum er náð hætta árnar að grafa sig niður og taka að bugðast og breikka dalbotninn um leið

Question 42

Bugður

Answer 42

Landsmótun vatnsfalla Einkenni þroskaðra vatnsfalla Náð rofmörkum Færast niður eftir farveg Dæmi : bugður í Huang He (Gulafljót) og Húseyjarkvísl í Varmahlíð

Question 43

Hvað gerist þegar á nær rofmörkum ?

Answer 43

Áin er búin að renna á sama staðnum mjög lengi og þá nær hún rofmörkum. Hún getur ekki dýpkað farveginn meira og byrjar því að bugðast og breikkar dalbotninn um leið.

Question 44

Í hvað skiptist setmyndun vatnsfalla ?

Answer 44

Aurkeilur | Óshólmar

Question 45

Aurkeilur

Answer 45

Setmyndun vatnsfalla Myndast þegar á / vatnsfall rennur úr bröttu gili og farvegurinn breikkar snögglega Þá missir vatnið kraftinn og setið fellur til botns og myndar aurkeilu Setlögin eru víxllaga (halla í allar áttir frá gilkjafti)

Question 46

Óshólmar

Answer 46

``` Setmyndun vatnsfalla Alþjóðlega heitið er delta Myndaðir úr framburði / seti vatnsfalla í sjó / stöðuvatni Grófasta setið sest niður við ströndina Fínasta setið endar í sjónum ``` Lagskipting = Víxllaga áður en komið er að strönd Skálaga í fjörunni Lárétt utan við ströndina Dæmi : óshólmar í Dýrafirði Malarhjallar = fornir óshólmar inni í landi Dæmi : Vindheimamelar

Question 47

Óshólmar

Answer 47

Setmyndun vatnsfalla Fornir óshólmar inni í landi Dæmi : Vindheimamelar

Question 48

Skilgreining : stöðuvötn

Answer 48

Vatn sem liggur í dæld allt árið

Question 49

Stöðuvötn

Answer 49

Vatn sem liggur í dæld allt árið Flest eru með í- og útrennsli Dældir stöðuvatnanna myndaðar á margs konar hátt

Question 50

Hver er flokkun stöðuvatna ?

Answer 50

Jökulsmynduð vötn Eldsumbrotavötn Vötn mynduð við jarðskorpuhreyfingar Lón við sjó

Question 51

Í hvaða flokka skiptast jökulmynduð vötn ?

Answer 51

Jökulsorfin dæld Sporðlón Jökullón Jökulker

Question 52

Jökulsorfin dæld

Answer 52

Stöðuvatn Jökulsmyndað vatn Berggrunnur molnar undan jöklinum og dæld myndast eftir hann ,,Far skriðjökuls" Algengasta myndunin Dæmi : Skorradalsvatn og Lögurinn

Question 53

Sporðlón

Answer 53

Stöðuvatn Jökulsmyndað vatn Jökull ryður upp ruðningi Dæld myndast þar sem jökull er þykkastur Jökull hopar Dældin fyllist af leysingarvatni því setið er fyrir Dæmi : Jökulsárlón og Breiðamerkurlón

Question 54

Jökullón

Answer 54

Stöðuvatn Jökulsmyndað vatn Jökull stíflar dali og hindrar frárennsli Dæmi : Grænalón

Question 55

Jökulker

Answer 55

Stöðuvatn Jökulsmyndað vatn Þegar jökull bráðnar þá bráðnar fremstu hlutinn ekki alltaf jafnt og ísjakar geta myndast Með tímanum bráðnar ísinn og skilur eftir sig dæld sem getur fyllst af vatni Tímabundið því það er ekkert í-rennsli ,,Far eftir bráðnandi jökla" Dæmi : Ljósavatn fjær

Question 56

Í hvaða flokka skiptast eldsumbrotavötn ?

Answer 56

Gígvötn Hraunstífluð vötn Dæld milli móbergshryggja Öskjuvötn

Question 57

Gígvötn

Answer 57

Stöðuvatn Eldsumbrotavatn Þegar gígur nær niður fyrir grunnvatnsflöt og hann fyllist af grunnvatni Dæmi : Kerið í Grímsnesi, Vítið og Veiðivötn

Question 58

Hraunstífluð vötn

Answer 58

Stöðuvatn Eldsumbrotavatn Hraun rennur fyrir dal og stíflar Dæmi : Mývatn og Hlíðarvatn

Question 59

Dæld milli móbergshryggja

Answer 59

Stöðuvatn Eldsumbrotavatn Móbergshryggir myndast undir jöklum Ef það gýs á tveimur samsíða sprungum getur myndast dæld Seinna getur dældin fyllst af vatni Dæmi : Langisjór

Question 60

Öskjuvatn

Answer 60

Stöðuvatn Eldsumbrotavatn Öskjur megineldsstöðva fyllast af grunnvatni ,,Vatn í sigkatli" Dæmi : Öskjuvatn og Grímsvatn

Question 61

Vötn mynduð við jarðskorpuhreyfingar

Answer 61

Stöðuvatn Sigdæld fyllist af vatni Dæmi : Þingvallavatn

Question 62

Lón við sjó

Answer 62

Stöðuvatn Möl og sandur berst fyrir víkur og voga Með tímanum lokast víkin með malarrifi Dæmi : Hópið og Tjörnin í Reykjavík