Uppbygging jarðar og Flekakenningin 1. vika

Question 1

Segulsvið og segulsviðslínur?

Answer 1

Jörðin hefur tvípóla segulsvið og er það eins og segulmögnuð stöng sem streymir frá N til S.
- Ef það væri ekkert segulsvið þá væri ekkert líf á jörðinni (forsendur fyrir lífi á jörðinni)
Segulsviðslínurnar ná út í geim, verða veikari með aukinni fjarlægð frá jörðu og mynda skjöld umhverfis jörðina.

Question 2

Norður og Suðurljós?

Answer 2

Sumar jónir sleppa í gegnum Van Allen beltið, þær raðast upp í kringum segulpólanna og mynda ljós á himninum.
Norðurljós - Aurora borealis
Suðurljós - Aurora australis

Question 2

Norður og Suðurljós

Answer 2

Sumar jónir sleppa í gegnum Van Allen beltið, þær raðast upp í kringum segulpólana og mynda ljós í himninum.
Norðurljós - Aurora Borealis
Suðurljós - Aurora Australis

Question 3

Andrúmsloftið

Answer 3

Jörðin er umlukin þróuðu andrúmslofti sem gerir jörðina einstaka (sérstaklega í okkar sólkerfi). Andrúmsloftið er efnisþéttast við sjávarmál en þynnist þegar ofar dregur.

Question 4

Lagaskipting andrúmsloftsins.

Answer 4

• Veðrahvolfið (0-11 km) - Hægðir og lægðir (allt “veður” inná þessu hæða bili) Stormarnir og óveðrið ná aldrei hærra en 11 km
• Veðrahvörf (11-12 km) - millibils ástand
• Heiðhvolf (12-30km) - ekkert veður, þarna vilja þoturnar komast því þar er minnsta mótsstaðan.

Question 5

Innihald andrúmslofstins

Answer 5

Andrúmsloftið samanstendur að mestu af köfunarefni og nú til dags er um 21% af andrúmsloftinu súrefni en ekkert súrefni var í andrúmslofti jarðar þar til fyrir 2.5 milljörðum ára þegar við fórum að fá plöntur sem bjuggu til súrefni.

Question 6

Efnasamsetning jarðar

Answer 6

Um 90% af efnasamsetningu jarðar samanstendur af 4 fumefnum.
- járn, Iron (Fe) · 35%
- Súrefni, oxygen (O) · 30%
- Kísill, silicon (Si) · 15%
- Magnesium (Mg) · 10%
Hin 88 frumefnin má finna við innan 10% af jarðefnum.

Question 7

Hvað er jarðefni?

Answer 7

Þegar frumefnin raðast í mismunandi hlutföllum við myndun ýmissa jarðefna.
- Lífræn efni sem innihalda kolefni, allar lífverur innihalda kolefni.

Question 8

Steindir? (jarðefni)

Answer 8

Eru ólífræn efni með ákveðna kristalbyggingu.

Mynda berg og þar með megnið af jörðinni. Flest berg á jörðinni eru síliköt (byggja á kísil og súrefni)

Question 9

Gler ? (jarðefni)

Answer 9

Ólífræn ókristölluð efni.
Frosna saman í ehv massa.
Rúða = kvasskorn sem eru brædd saman og kæld snögglega niður og mynda gegnsætt gler.

Question 10

Berg ? (jarðefni)

Answer 10

Samansett úr mismunandi steindum.

• Gosberg (storknuð kvika) 99% af Íslandi er úr gosbergi.
• Setberg ( samlímdir molar sem hafa brotnað úr eldra bergi) Ekki á Íslandi
• Myndbreytt berg ( Berg (gosberg og setberg) sem hefur breyst vegna hita og þrýstings) Ekkert myndbreytt berg á Íslandi.

Question 11

Málmar ? (jarðefni)

Answer 11

Föst efni úr málmum(frumefnum).

Question 12

Bráð? (jarðefni)

Answer 12

Berg sem hefur bráðnað vegna hita.

• kvika (bráðið berg undir yfirborði jaðar)
• Hraun ( bráðið berg á yfirborði jarðar)

Question 13

Gös ? (jarðefni)

Answer 13

Efni sem eru gaskennd á yfirborði jarðar
- H2O, CO2, CH4
og SO2 (myndast við eldvirkni)

Question 14

Jörðin samanstendur af?

Answer 14

Skorpa
Efri möttull
Neðri möttull
Ytri kjarni
Innri kjarni,
Við búum á yfirborði jarðar

Question 15

Jarðskjálftabylgja

Answer 15

Myndast þegar verður ehv brot í skorpunni (algengasta gerðin), bylgjurnar breytast út í 3víðu plani og orkan í jarðskjálftunum ferðast í gengum jörðina með þessum bylgjum. Bylgjuhraði breytist með mismundandi eðlisþyngds berg og hraðabreytingar og endurkast gefa til kynna lagskiptingu.
Breytingar með dýpt - þrýstingur og hitastig

Question 16

Innri gerð jarðar

Answer 16

Jörðin og aðrar plánetur hafa lagskipta innri gerð

• Skorpa (meginlands og úthafs) Ólíkar skorpur
• Möttull (efri, milli og neðri)
• Kjarni (ytri (fljótandi) og innri(fastur))

Question 17

Skorpan

Answer 17

Hún er skurn jarðar og með breytilega þykkt. Hún er þykkust undir fjallgörðum (um 70km) og þynnst undir úthafshryggjum (um 3km)
Mohorovivic mörkin (moho) eru neðri mörk skorpu, þar sem skorpan og möttullinn mætast. Voru uppgötvuð 1909 af Andrija Mohorovivic.
Þetta er það svæði sem hraðabreytingar verða í endurkasti p-bylgjna. P- bylgjur eru jarðskjálftabylgjur og eru fyrstu bylgjurnar að koma.

Question 18

Tvær tegundir af skorpu.

Answer 18

· Meginlandsskorpan

• hún myndar meginlöndin
• meðalrúmþyngd bergs um 2.7 g/cm3 (er eðlisléttari og flýtur hærra)
• meðalþykkt um 35-40 km
• granítlík bergsamsetning

Úthafsskorpan

• liggur undir úthöfunum
• eðlisþyngd er um 3.0 g/cm3 (eðlisþyngri og flýtur lægra)
• meðalþykkt um 7-10 km
• basaltlík bergsamsetning

Question 19

Samsetning skorpunnar

Answer 19

98. 5% skorpunnar samanstendur af einungis 8 frumefnum.

- Langmest er af súrefni í skorpunni. súrefnisatómin eru stór og taka þau um 93% rúmmáls skorpunnar

Question 20

Möttull jarðar

Answer 20

Er þétt berglag úr Peridótíti sem liggur milli skorpu og kjarna - Peridótíti er útbasísk bergtegund (40% ólivín)
Er 2.885 km þykkur og er um 82% af heildar rúmmáli jarðar. (stærsti hluta jarðarinnar)
Bergið í möttlinum hagar sér smá eins og smákökudeig - næganlega heitt til að flæða en er ekki bráðið.
í möttlinum er flæði - heitt efni rís og kaldara sekkur
1. efri 2. milli 3. neðri

Question 21

Stinnhvolf ?

Answer 21

Stinnhvolf - berghvel (lithosphere) er ystu 100-150 km jarðar.

• hegðar sér eins og óflæðandi stökkt efni
• brotið upp í fleka
• samanstendur af skorpu og efsta hluta möttuls.

Question 22

Deighvolf ?

Answer 22

Deighvolf (Asthenosphere)

• Efri hluti möttuls undir Berghvelinu.
• Er nægjanlega heitt til að flæða en er þó ekki bráðið

Question 23

Kjarninn

Answer 23

Er járnrík kúla með 3.471 km radíus.
Hann skiptist í tvennt : 
1. Ytri kjarni 
- bráðin blanda af járni, nikkel og brennisteini
- radíus um 2.255 km
- eðlisþyngd er um 10-12 g/cm3
- flæði efnis í ytri kjarna myndar segulsvið jarðar.
2. Innri kjarni
- Massíf kúla úr járni og nikkel
- radíus um 1.222 km
- eðlisþyngd er um 13 g/cm3

Question 24

Landrekskenningin.

Answer 24

Alfred Wegener 1915 - Einu sinni voru öll meginlöndin eitt stórt meginland, þessi kenning gerir ráð fyrir því að meginlöndin færast til. - Meginlöndin "passa" vel saman - útbreiðsla jökulminja - útbreiðsla steingervinga finnast á öllum meginlöndunum. - svipað berg og jarðlög á meginlöndunum, bergtegundir og aldur bergs (passar allt saman) - útbreiðsla forna loftslags belta

Question 25

Hafsbotninn

Answer 25

Um 1950 fóru menn að kortleggja hafsbotninn með endurvarpsmælingum. - Kom mönnum á óvart að : 1. Hafsdýpi var stundum mest næst landi 2. Fjallgarðar liggja eftir öllum úthöfunum 3. Neðansjávareldfjöll mynda hryggi eftir hafsbotninum

Question 26

Hvað má finna á hafbotni?

Answer 26

1. Úthafshryggi 2. Djúpsjávarrennur 3. Brotabelti

Question 27

Úhafsskorpan?

Answer 27

- Er þakin seti, setið er þykkast næst meginlöndunum og er lítið næst úthafshryggjunum. - úthafsskorpan er úr basalti (gabbói), ekkert granít eða myndbreytt berg. - Mikið hitaútstreymi er á úthafshryggjunum

Question 28

Neðansjávar jarðskjálftar?

Answer 28

Þeir raða sér í línur sem : 1. eru á brotabeltum í skorpunni 2. eru á úthafshryggjum 3. eru í djúpsjávarrennum

Question 29

Kenningin um gliðnun úthafanna.

Answer 29

Harry Hess, 1960 - kom með kenninguna og hún gat útskýrt Landrek. - Nýtt efni kemur upp á úthafshryggjunum - í úthafsrennum sekkur úthafsskorpan aftur niður í möttulinn.

Question 30

Segulskipti?

Answer 30

Er sönnun fyrir gliðnun úthafanna og hafa menn notast við segulfrávik og segulskipti. - Þegar hraun storknar raðast segulmagnaðar málmagnir upp í línu segulsviðsins. - Rétt segulmagnað berg er myndað í segulsviði eins og það er núna - Öfugt segulmagnað berg hefur myndast þegar pólarnir eru öfugir. - Segulskipti verða á 500-700 þúsund ára fresti og eru 171 segulskipti þekkt síðan á krítartímabilinu (risaeðlu tímabilið)

Question 31

Segulfrávik

Answer 31

Menn fóru að segulmæla á hafsbotninum sem leiddi í ljós að á línum sem liggja samsíða úthafshryggjunum, liggur berg sem skiptist á að vera rétt og öfugt segulmagnað - segulskipti útskýra segulfrávik - segulfrávikin eru samhverf yfir úthafshryggi.

Question 32

Flekakenningin

Answer 32

Er góð útskýring á því hvernig jörðin "virkar". - Skorpa jarðar er brotin upp í stífar plötur sem hreyfast til. - Þessar hreyfanlegar plötur breyta ásýnd jarðar. - Útskýrir jarðfræðileg fyrirbæri og dreifingu þeirra á jörðinni t.d. 1. Gosberg, setberg og myndbreytt berg 2. Dreifingu jarðskjálfta og eldgosa 3. Uppruna meginlanda og hafsbotna 4. Dreifingu steingervinga plantna og dýra 5. YUppbyggingu og eyðingu fjallgarða 6. Landrek Flekakennignin útskýrir þetta allt

Question 33

Stinnhvolfið

Answer 33

Flekarnir tilheyra Stinnhvolfinu. - Stinnhvolfið samanstendur af skorpunni og efsta hluta möttuls. - Stinnhvolfið er á hreyfingu yfir deighvolfinu. - Það sveigist eða brotnar undir álagi - Deighvolfið flæðir undar álagi

Question 34

Kenningin um Flotjafnvægi

Answer 34

Arkimedes kom með hugmyndina fyrir meira en 2200 árum. - Fljótandi hlutir ryðja burtu jafnmiklu vatni og massi hlutarins er. t. d. með flekana - meginlandsflekarnir eru eðlisléttari svo þeir fljóta hærra en úthafsflekarnir eru eðlisþyngri og fljóta því lægra

Question 35

2 gerðir Stinnhvolfs

Answer 35

1. Meginlands - 150 km þykk - Granít skorpa, 35-40 km þykk, eðlisléttari og fýtur hærra 2. Úhafs - 7 til 100 km þykk - Basalt skorpa, 7-10 km þykk, eðlisþyngri og flýtur lægra.

Question 36

Flekarnir

Answer 36

Stinnhvolfið er brotið upp í 20 fleka. | Flekarnir hreyfast stöðugt með hraða á bilinu 1-15 cm á ári.

Question 37

Flekamörk

Answer 37

Eru þar sem flekarnir eru að mætast. - miklir jarðskjálftar - nátengd ýmsum öðrum fyrirbærum Jarðskjálftarnir verða sjaldan inni á flekunum.

Question 38

3 gerðir - flekamörk

Answer 38

1. Flekaskil/Rekbelti - þá færast flekarnir frá hver öðrum 2. Flekamót/sökkbelti - þá færast flekarnir að hver öðrum 3. Sniðgeng flekamörk - Flekar færast meðfram hver öðrum

Question 39

Flekaskil / Rekbelti

Answer 39

- Þá er úthafsgliðnun að færa fleka í sundur. - Kvika streymir upp og fyllir upp í bilið - Kvikan kólnar svo og bætir við flekann Alltaf að stækka t.d. atlandshafið Ísland væri alltaf að stækka ef við hefðum ekki haföldina sem naga að landinu.

Question 40

Úthafshryggir

Answer 40

``` Á úthafshryggjum myndast hryggir sem hægt er að rekja eftir hafsbotninum. t.d. Atlantshafshryggurinn : - Hann nær allt að 2 km hæð miðað við hafsbotninn Hryggurinn er : - 500 m djúpur - 10 km breiður - Samhverfur - einkennist af gosvirkni ``` Við gliðnun rís nýtt efni upp í miðjunni, hluti af stinnhvolfinu bráðnar og myndar basaltbráð. Kvikan storknar á mismunandi dýpi - Bólstaberg myndast á hafsbotninum - Gangar eru algengir (kvikan storknar í sprungunni sjálfri) - Gabbró myndast á meira dýpi.

Question 41

Gliðnun meginlandsfleka

Answer 41

``` Þá geta meginlöndin brotnað upp - flekarnir togna í sundur og þynnast - Stökk skorpan brotnar - Deig neðri skorpan flæðir - Bráðnun verður í möttli - Bráðin nær til yfirborðs Þetta allt leiðir til að ný úthafsskorpa myndast og hringrásin heldur áfram. ```

Question 42

Flekamót / Sökkbelti

Answer 42

Mismunandi aðstæður eftir því hverskonar flekar rekast í átt að hvor öðrum 1. Hafsbotnsfleki - Hafsbotnsfleki = þá gengur hafsbotn undir annan, eldvirkni og eyjabogi myndast. Annar flekinn sekkur undir hinn (mynda eyjaboga - Japan, Taivan og Indónesía) 2. Hafsbotnsfleki - Meginlandsfleki = þá gengur hafsbotn undir meginland, fellingafjöll með eldfjöllum myndast. Úthafsflekinn sekkur undir (myndar fjallgarða - Andesfjöllin) 3. Meginlandfleki - Meginlandfleki = Meginland mætir meginlandi. Mikil fellingafjöll og harðir jarðskjálftar en engin eldvirkni. Hvorugur flekinn sekkur (myndar Fellingafjöll - alparnir)

Question 43

Sniðgeng Flekamót

Answer 43

Flekarnir færast meðfram hvor örðum. - Sniðgengi má einnig finna á úthafshryggjum - Sum sniðgengi skera í sundur meginlandsfelka · Einkennast af sterkum jarðskjálftum og algerum skorti á eldvirkni t.d. San Andreas og Los Angeles úthafshryggir einkennast af sniðgengi, myndast vegna hnattlögunar jarðar. Jarðskjálftarnir á úthafshryggjum er útaf sniðgengja

Question 44

Þreföld flekaskil

Answer 44

Verða þar sem 3 flekar koma saman, allar gerðir plötuskila geta verið virkar og margar flóknar afleiðingar

Question 45

Orsakir landreks

Answer 45

Heitt berg rís á úthafshryggjum og lyftir upp landinu sem síðan "sígur" í burtu. Fleki sem er að sökkva "togar" restina af flekanum með sér. Iðustraumar heits efnis í möttli geta svo annað hvort ýtt undir hreyfingar flekanna eða unnið á móti þeim.

Question 46

Heitir reitir

Answer 46

Mikið og stöðugt uppstreymi, óháð flekaskilum. - basísk kvika streymir upp úr neðro möttli - Hægt að rekja slóðir þeirra eftir flekunum Einn undir Íslandi. Flekarnir fara yfir heitu reitina, heiti reiturinn alltaf kyrr. - Eldfjöll á yfirborði

Question 47

Íslenskar aðstæður

Answer 47

- Við höfum flekaskil og höfum einnig sniðgeng flekaskil. - Undir landinu er heitur reitur (sirka undir vatnajökli) - Skorpan undir Íslandi er töluvert þykkari en annarsstaðar - íslenski heiti reiturinn er sérstakur : 1. Óvenju mikill kvikuskapur 2. Hann er á úthafshrygg 3. Feril heita reitsins má rekja til beggja átta.