Set og setberg 2.vika

Question 1

Hvað er set?

Answer 1

Set er 
- brot úr bergi og steindum
Dæmi : Sandur, möl, lausar skriður
- skeljabrot
Dæmi: fjörusandur
- útfallingasteindir
Dæmi : salt og hverahrúður

Question 2

Hvað ert setberg?

Answer 2

er samlímt set

t.d. kalksteinn og móberg

Question 3

Setkápa?

Answer 3

Er berggrunnur jarðarinnar er þakin “kápu” af seti.
- mismunandi þykkt : allt frá mm upp í km
Mjög þunnt á fjöllum og hæðum
Þykkt í setfyllum

Question 4

Veðrun:

Answer 4

Veðrun eru öfl sem brjóta upp berg og framleiða set

1. Aflræn veðrun : frostsprengingar og hitabrigðaveðrun
2. Efnaveðrun : Berg “leysist” upp með tilkomu vatns

Veðrun á sér stað þegar vatn hripar niður í jarðgrunninn.

• Berg getur verið lítið eða mikið veðrað
• veðrun á sér stað á yfirborði jarðar og niður á við.
• Veðrun myndar safn sundurlausra agna sem kallast set.

Question 5

Alfræn veðrun?

Answer 5

• Rennandi vatn losar um, flytur og sverfur korn
• Jökulís losar um, flytur og sverfur korn
• Víxlverkan frosts og þiðu veldur áraun á efnið og brýtur það niður.
  : Búsáhaldabyltingin

Question 6

Efna veðrun?

Answer 6

• vatn er nauðsynlegt til efnaveðrunar
• súrefni leyst í vatni “oxar” járn í bergi
• koltvísýringur leystur í vatni myndar : karbonsýru

Question 7

Jarðvegur í jarðfræðilegum skliningi

Answer 7

þá er jarðvegur sá hluti lausra jarðlaga sem plöntur vaxa í

• blanda af bergbrotum og steindum
• rotnandi lífrænar leifar plantna og smádýra

Question 8

Laus jarðlög?

Answer 8

Er laust ósamlímt set á yfirborði jarðar.
- sandur og möl í fjöru
- ármöl
- jökulruðningur
- skriður
- foksandur
Manngert set
- efni úr námu.

Question 9

Aflveðrun

Answer 9

Berg brotnar upp en engar breytingar verða á efnasamsetningu.

• Mjög misstór brot verða til
• Brotin eru flokkuð eftir stærð brotanna :
  1. stór brot - Hnullungar, steinar og völur
  2. Meðalstór brot - sandkornastærðir
  3. fínkorna - silt og leir (kornastærð)

Question 10

Nokkrar gerðir aflveðrunar

Answer 10

• Sprungur
• frostsprengingar
• rótarskot
• saltfleygun
• þan vegna hita
• athafnir dýra

Question 11

Kólnunarsprungur?

Answer 11

geta myndast í storkubergi.
þessi brot geta lsonað af vegna þyngdarafls
- stuðlaberg
- lauklaga sprungur í djúpberg

Question 12

Frostsprengingar?

Answer 12

Gerist þegar vatn treður sér inn í sprungur og þennst út um 10% þegar það frýs og á endanum brýtur það upp bergið.

Question 13

Rótarskot

Answer 13

Þá eru rætur jurta sem troða sér inn í sprungur

Question 14

Saltfleygun

Answer 14

Salt þennst út þegar það fellur út - dæmi : klettar á sjávarströnd

Question 15

Hitabreytingar

Answer 15

Frost og þíða brjóta upp berg með tímanum

Question 16

Athafnir dýra

Answer 16

Dýr rótast um í jarðvegi

Question 17

Efnaveðrun

Answer 17

Þar er samspil vatns og bergs og það leysir upp sumar steindir
er mest í röku og hlýju loftslagi
- mikil í hitabeltislöndum
- breytir granít í leir
Mismunandi hvernig steindir standast efnaveðrun fer mikið eftir hitastigi og þrýstingi.

Question 18

Efna veðrun á Íslandi

Answer 18

Rannsóknir benda til þess að efnaveðrun á Íslandi sé töluverð og þá aðallega vegna þess að basaltgler er mjög auðleyst í vatni - við höfum mikið vatn
: Vatnið leysir upp ákveðnar jónir og plokkar þar með sér og eftir situr berg sem er með öðruvísi efnasamsetningu en þar var með. Eitthvað farið úr berginu.

Question 19

Helstu gerðir efnaveðrunar:

Answer 19

1. Uppleysing : þá leysist kalt upp
2. Grotnun : granít og leirsteindir
3. Oxun : mýrrauði og rauðamöl
4. Vötnun : steindir taka til sín vatn og þenjast út.

Question 20

Lífræn efnaveðrun?

Answer 20

Lífverur valda oft efnaveðrun t.d.
- sveppir
- fléttur
- mosi
- bakteríur
sýrurnar frá lífverunum leysa steindirnar upp.

Question 21

Samspil veðrunar

Answer 21

Aflræn veðrun og efnaveðrun vinna saman:

• aflræn veðrun myndar nýja brotfleti og efnaveðrun á þá greiðri aðgang að nýjum flötum.
• efnaveðrun veikir bergið - vatn á greiðari leið í sprungur og holrými og þá eykst alfræn veðrun.

Question 22

Rof

Answer 22

heitir það þegar setmolar flytjast frá einum stað til annars.
rennandi vatn er áhrifaríkasti rofvaldurinn og veldur mikil úrkoma því mikilli aukningu á rofi
Hreyfiorka vatnsins magnast í bröttum hlíðum og eykur á ferlið
- burðageta vatns eykst

Question 23

Setberg :

Answer 23

samlímt set.

set er mög fjölbreytt

Question 24

3 meginflokkar setbergs

Answer 24

1. Ólífrænt (molaberg) - gert úr bergbrotum
2. Lífrænt - samlímdar skeljar lífvera og kolefnisríkar leifar lífvera
3. Útfellingar - steinefni falla út úr vatni

Question 25

Molaberg

Answer 25

algengasti flokkurinn af setbergi og hefur það upplifað ýmislegt

1. veðrun - myndun bergmola við niðurbrots bergs
2. rof - setkornin yfirgefa upprunastað
3. flutningur - kornin flutt með vindi, vatni og jökulís
4. samsöfnun - kornin safnast saman eftir flutning
5. hörðnun - setkornin límast saman og mynda hart berg

Question 26

Flokkun molabergs

Answer 26

Flokkað á grundvelli samsetningar og byggingar:

• kornastærð
• kornasamsetningu
• áferð og ávali
• aðgreiningu
• samlíming

Question 27

Kornastærð?

Answer 27

kornastærð - þvermál kornanna
- dreifingin getur verið frá mjög grófu og yfir í mjög fínt :
1. hnullungar, steinar og möl
2. grófur sandur, sandur og fínn sandur
3. silt
4. leir (kornastærð en ekki leirsteindir)
með aukinni fjarlægð frá upprunastað verður setið fínna.

Question 28

úr hverju eru kornin sem mynda setið?

Answer 28

geta verið kristallar, skeljabrot eða bergbrot

• gerð kristalla er mikilvæg: stöðugar steindir(kvars, jarnoxíð eða leirsteindir) eða óstöðugar steindir (ólivín eða plagíóklas)
• Með því að skoða samsetnignu hjálpar það til við að ákvarða uppruna og flutningsmáta

Question 29

Áferð og ávali

Answer 29

gefur til kynna flutningsvegalengd og ferðamáta
- fersk brot eru hrjúf : korn komin lengra að eru sléttari
Ávali endurspeglar ferðasögu kornanna
- ávöl korn hafa ferðast langt
- köntuð korn hafa lítið sem ekkert ferðast

Question 30

Samlíming

Answer 30

Eru steindir sem vaxa í loftrýmum milli korna.
- vökvi (grunnvatn): með uppleystum efnum renna í gegnum setið
- uppleystar jónir falla smámn saman út í holrýmum
· Samlímingin getur verið mismunandi
- veik samlíming - auðvelt að plokka einstök korn úr berginu
- sterk samlíming - erfitt að losa einstök korn

Question 31

Algengar steindir (holufyllingar)

Answer 31

1. Kvars (bergkristall)
2. Kalsít (silfurberg)
3. Hematít
4. Leirstendir
5. Zeolítar (geilsasteinar)

Question 32

Þroski sets :

Answer 32

1. byggingar þroski - hversu ávöl eða hrjúf kornin eru
2. holufyllingaþroski - hversu mikil af steindur hefur fallið út.
   - Vegalengd og tími ákvarða setþroskann

Question 33

Lífrænt set

Answer 33

gert úr leifum lífvera - kalk
- kalksteinn (CaCO3)
· gerður úr skeljabrotum
· leifar kóralrifja
· leifar af svifi

Dæmi um lífræn set :
Kol - ummyndaðar plöntuleifar
- myndast í votlendi í fornum hitabeltislöndum
- plöntuleifar grafast niður í mýrum þar sem súrefni kemst ekki að.

Olíuríkur siltsteinn (oil shale)
- siltsteinn með ummynduðum lifrænum leifum.

Question 34

Efnaset

Answer 34

Er gert úr steindum sem falla út úr vatnslausn.
uppgufunarset myndast þegar innlyksa sjór gufar upp
- steindirnar kristallast þegar vatnið gufar upp
Dæmi : halít(salt) og gifs

Question 35

Setbygging

Answer 35

Setlög eru yfirleitt lagskipt

• raðast upp í afmörkuð lög
• oft er hægt að rekja þessi lög langa vegalengd
• Einstök lög eru oft svipuð innan hverrar seteiningar

Question 36

Lagskipting seta

Answer 36

hún endurspeglar breytilegar aðstæður þegar setið settist til.
breytingar í :
- orku og þar með kornastærð
- getur þó verið upphrært vegna lífvera
lagskipting getur líka verið vegna rofs eða minnkuðu aðstreymi setkorna

Question 37

Setlag

Answer 37

hvert setlag hefur mismunandi byggingu

• skálögun (vindur feykir kornum sem skera bergið)
• lagskifting
• lóðgreining (rétt og öfug lóoðgreining)

Yfirborðseinkenni :
Þurrksprungur í leir
Roffletir eða gárur
Spor eftir risaeðlur og önnur dýr eða steingervinga.

Question 38

Seteining

Answer 38

Mörg setlög mynda seteiningu
rö seteininga sem endurspeglar svipaðar aðstæður á stærra svæði kallast setsyrpa
- setsyrpur koma í góðar þarfir við jarðfræðikortlagningu.

Question 39

Setmyndunarumhverfi

Answer 39

er það umhverfi sem set sest fyrir - mjög mismunandi umhverfi sem endurspegla orku umhverfis, hvaðan setið fluttist, hvernig fluttist það, har endar það, efnafræðilegar, aflrænar og umhverfisaðstæður
- það eru mismunandi aðstæður á landi (fjallalækir, eyðimerkur, stöðuvötn, ár, fljót og lækir) og í sjó (árósar(á sem rennur til sjávar), strendur, grunnsævi (kóralrif),

Question 40

Setfyllur

Answer 40

Setfyllur myndast oft vegnaplötuhreyfinga.

Þykkustu setlögin má finna í setfyllum
- þyngd setsins veldur því að landið sígur
· skorpan brotnar eða bognar
· orsakast af sífelldu framboði sets

Það má finna ýmsar náttúruauðlindir í setfyllum

1. Kol
2. Olíu
3. náttúrulegt gas
4. Úranium

Question 41

Jarðvegur

Answer 41

Er set sem er gert úr bergmylsnu (laus yfirborðslög) blandaðri lífrænum efnum.

• hlutfallið á milli lífræna efna og steinefna í jarðvegi er mjög breytilegt
• jarðvegur getur verið örþunnur (mm) upp í marga metra á þykkt

Question 42

myndun jarðvegs?

Answer 42

1. mosar og fléttur nema land á beru og veðruðu yfirborði
2. lífrænt efni eykst vegna framvindu vistrænna ferla. Veðrun undirlagsins heldur áfram. Fæðukeðja hafin og jarðvegur verður dýpri
3. Þróaður jarðvegur: Aðskilinn í mismunandi jarðvegslög og í jafnvægi við umhverfi sitt.

Question 43

íslenskur jarðvegur

Answer 43

Uppruni rekja til elsdvirkni landsins
- jarðvegurinn veðrast auðveldlega. við veðrunina myndast nýjar leirsteindir í jarðveginum, einkum allófan sem er einkennissteind eldfjallajarðar, en einnig imógólít og ferrihýdrít

• Þessar leirsteindir móta eiginleika jarðvegarins ásamt lífrænum efnum sem safnast fyrir í jarðveginum
• Þessir eiginleikar vala m.a. því að þúfnamyndun er mun virkari á Íslandi en annarsstaðar.