Rennandi vatn og stöðuvatn 5. vika

Question 1

Hvað er á eða vatnsfall?

Answer 1

Þetta er vatn sem rennur undan halla, í ákveðnum farvegi og ber með sér bergbrot og uppleyst efni

Question 2

Farvegur og rennsli áar?

Answer 2

Rennsli áa og vatnsmagn sem fer um farveginn er breytilegt og farvegurinn er stöðugt að breytast:

• dýpkar / grynnist
• breikkar / mjókkar
• lengist / styttist
• breytingar geta verið bæði tímabundnar og varanlegar

Question 3

Straumvötn

Answer 3

Straumvötn eru mikilvægur þáttur í landmótun á yfirborði jarðar
Straumvötn :
- Rjúfa, flytja og skila af sér seti
- móta landslag

Jörðin er eina plánetan í okkar sólkerfi með rennandi vatn
Án rennandi vatns myndi jörðin líta úr eins og Mars

Question 4

Vatnasvið vatnsfalla:

Answer 4

• Er það svæði sem öll úrkoma á ákveðnu svæði rennur til ákveðins vatnsfalls
• Mörk milli vatnasviða nefnist vatnaskil og fylgja þau venjulega hæðardrögum
• Stærð vatnsviðisins ræður miklu um stærð vatnsfallsins
• Íslensk vatnsföll greinast eftir uppruna og eðli í 3 meginflokka:
  · Dragár : vatnsvið í fjalllendi
  · Lindár : grunnvatnsstraumar, vatnasvið neðanjarðar
  · Jökulár : Ákveðinn jökull, vatnasvið á jökli og hefur ísskil

Question 5

Vatnasvið - vatnaskil

Answer 5

• Vatnasvið getur verið af mismunandi stærðum t.d. mývatn og laxá
• Mörk vatnasviða kallast vatnaskil
• Vatnasvið á meginlöndum geta beint rennsli til mismunandi úthafa

Question 6

Myndun straumvatna

Answer 6

Upphaf straumvatna er að úrkoma fellur á land og hefur mislangan dvalartíma á þurru landi.

Question 7

Hvað er á og hvað er ekki á?

Answer 7

Sírennsli:

• Áin flæðir allt árið
• Úrkoma er næg og áin fellur ekki niður fyrir grunnvatnsborð
• Rennsli getur þó verið mismikið eftir árstíðum

Farvegur : tímabundið rennsli:

• Áin flæðir ekki allt árið
• Úrkoma er ekki meiri en svo að afrennsli á yfirborði er mjög tímabundið. Grunnvatnsborð fellur niður fyrir árbotn
• Flæðið er að mestu í reglulegum eða óreglulegum flóðum.

Question 8

Vatnsföll:

Answer 8

Vatnsföll eru að uppruna ýmist; (t.d. á Íslandi)

• Afrennsli af þéttum berggrunni
• Grunnvatn úr gropnum jarðlögum
• Leysingarvatn úr snjó eða jöklum

Question 9

3 meginflokkar vatnsfalla?

Answer 9

1. Dragár
   - afrennsli er á yfirborði í sístækkandi farvegum
2. Lindár
   - Upptök árinnar eru í ákveðnum lindum þar sem grunnvatn streymir fram
3. Jökulár
   - Upptök árinnar er undirj jöklum

Question 10

Myndun Dragáa

Answer 10

• Afrennsli byrjar sem þunn vatnshula (sheetwash) sem rennur undan halla.
• Safnast saman og verður að seytlum
• mynda að lokum lítinn læk í ákveðnum farvegi
• lækirnir dragast smámn saman og fara að renna í víðari og dýpri farvegi
• farvegurinn grefst síðan lengra inn í landið með tímanum (headward erosion) og við fáum gljúfur
• lækirnir og árnar skera sig oft niður í gegnum veik jarðlög eða sprungur

Question 11

Um Dragár

Answer 11

Helst að finna Dragár á eldri svæðum landsins

• þær hafa engin glögg upptök heldur safnast lækir saman í sístækkandi læki og ár
• Berggrunnurinn er orðin þéttur : holur og sprungur í berggrunninum hafa fyllst af holufyllingum og fínkorna seti
• úrkoma streymir eftir yfirborði
• farvegir eru grýttir og árset nær langt út frá bökkum
• rennsli ánna er mjög háð veðurfari og úrkomu : lítið rennsli í köldu veðri, mikil rennsli í hlýju veðri og ringingu og ísstíflur eru algengar

Question 12

Einkenni Dragáa

Answer 12

Árnar renna úr gilskorningum í stærri ár
- flóð mjög algeng og bakkar árinnar og umhverfi eru þaktir árseti

Árvatnið er yfirleitt tært, nema í flóðum en þá verður vatnið gruggugt og mórautt

Hitastig fer eftir veðri

Question 13

Jökulár

Answer 13

Eru afrennsli leysingavatns undan jöklum.
- koma undan jökli í mörgum kvíslum sem sameinast síðan oft í eina á
Bera með sér ógrynni af seti
- á láglendi og við árósa flæmist áin um stórt svæði og myndar víðáttumikla sand
Mikil árstíð og dægursveifla er í jökulám
Mikið rennsli á sumrin
- síðdegis á heitum sumardögum og minnsta rennslið undir morgun
- jökulár eru yfirleitt fremur kaldar 1-4 gráður
Grunnstingull og lagnaðarís myndast auðveldlega
- flæðir niður ánna og myndar klakastíflur sem veldur því að áin flæðir yfir bakka sína

Question 14

Einkenni jökuláa

Answer 14

Grafa voldug gljúfur á hálendisbrúninni

• mikill straumhraði
• mikið magn af seti sem sverfur

Þær eru kolmórauðar vegna gríðalegs magns af seti

• Botnskrið
• Svifaur

Mynda víðáttumikla sanda á láglendi
- áin flæmist um sandanna og setur af sér et og verður því að finna sér nýjan farveg
Mikil árstíða og dægursveifla

Question 15

Lindár

Answer 15

Þær eiga sér glögg upptök í lindum á hrauna-, móbergs og grágrýtissvæðum Íslands
- mjög algengar á Reykjanesi og í Ódáðahrauni
- Berggrunnurinn er ennþá mjög gropin og úrkoma hripar niður
Rennsli í þeim er mjög jafnt og flóð fátíð þar sem rennslið er ekki háð aðstæðum á yfirborði
- flóð geta þó komið þegar asahláku gerir síðla vetrar, en þá streymir yfirborðsvatn í lindánna
Hitastig er um 4 gráður jafnt vetur sem sumar
- lindár leggur sjaldan, sérstaklega næst upptökum
Bakkar lindáa eru gróðursælir og lítið um stórgrýti á botninum

Question 16

Einkenni lindáa

Answer 16

Fallegir og gróðursælir staðir

• bakkarnir eru grónir
• rennslið getur verið mikið og vatnið spýst upp úr lindinni

Question 17

Rennsli

Answer 17

Þegar talað er um rennsli þá er það magn vatns sem streymir um farveginn.
- rúmmál vatns sem streymir um ákveðin punkt á ákveðnum tíma (m3/s)

Breytilegt eftir árstíðum
- mest í leysingum á vorin

Rennslið og rennslihraðinn er ekki sá sami allsstaðar í farveginum.
- viðnám hægir á rennslinu við bakkana og botninn
: mikið viðnám í víðum farvegum og minna viðnám í djúpum farvegum

Í beinum farvegi er mesta rennslið í miðju árinnar
Mjög fáir náttúrulegir farvegir eru beinir

Question 18

Rennsli - streymi

Answer 18

Lagstreymi - rólegt flæði vatns
Iðustreymi - vatnið streymir hratt í allskonar boðaföllum

Lagstreymið breytist í Iðustreymi við :

• aukin hraða
• aukið hrýfi botnsins

Question 19

Straumvötn

Answer 19

Straumvötn valda rofi í farvegi sínum
Rofmáttur straumvatna eykst með:
- Auknu vatnsmagni
- Auknum vatnshraða
-Magni sets í árbotni

Question 20

Rof straumvatna

Answer 20

Rof er mest í flóðum
Rof straumvatna er með ýmsum hætti:

1. Plokkun - Scouring/hydrolic plucking
   - kröftug iðuhreyfing
   - sprungið berg rofnar
2. Svörfun - Abration
   - verður við lágan og háan straumhraða
   - Set skríður eftir árbotninum
   - Verkar sí og æ
3. Holun - Cavitation
   - Straumhraði a.m.k. 15-20 km/sek
   - Þrýstingur > 30.000 bör
   - Brot á heilu bergi
4. Uppleysing - Dissolution
   - vatn leysir auðleystrar steindir

Question 21

Árrof

Answer 21

• Skessukatlar myndast þegar smásteinar núast við botninn við kröftugar iðuhreyfingar í vatninu.
• Mesti gröftur í farvegum fer fam í flóðum (farvegir dragáa og jökuláa eru því mikli meira grafnir en farvegir lindáa

Þröng gil einkenna óþroskað landslag
- Árrof myndar svokallaða V-laga dali

Question 22

Langsnið straumvatna : nálægt upptökum

Answer 22

Einkenni straumvatna breytist með aukinni fjarlægð frá upprunastað

Nálægt upptökum sem er oftar en ekki í fjalllendi er :

• mikill halli
• vatnsviðið er lítið
• setkornin eru gróf/stór
• farvegir eru tiltölulega beinir
• farvegir eru grýttir og klettóttir

Question 23

Langsnið straumvatna : nálægt árósunum

Answer 23

• halli yfirleitt ekki mikill
• vatnasviðið er stærra
• farvegurinn er orðin bugðóttur
• setkornin eru fíngerðari (sandur, silt og leir)

Question 24

Rofmörk

Answer 24

Rof straumvatna hættir þegar þau renna út í sjó eða stöðuvötn:

Endanleg rofmörk er þar sem ár rennar til sjávar

• Árróf getur ekki átt sér stað neðansjávar
• Rofmörkin eru óbreytt í langan tíma
• Frá sjó og inn til landsins fylgja oft rofmörk línu sem er “íhvolf upp á við” og markar rofflöt árinnar
• voru allt að 100 m lægri fyrir um 20.000 árum síðan þegar síðasta jökulskeið ísaldar var í hámarki

Tímabundin rafmörk er t.d. yfirborð stöðuvatna eða torgræf jarðlög

• eru stað- og tímabundin og breytast/hverfa með tíð og tíma
• Fossar t.d. éta sig smámn saman inn í landið og langsniðið fær rétt útlit

Question 25

Orsakir breytinga á rofmökum

Answer 25

· jarðskorpuhreyfingar 
· sjávarstöðubreytingar
· stíflugerð
· árkeilur
· skriður
· jökulstíflun
· hraunstíflun

Question 26

Dalir og gljúfur

Answer 26

Eru almennt séð hátt inn í landinu langt fyrir ofan rofmörk

Gröftur straumvatna myndar:

• Dal : við árrof í mjúku bergi = V-laga dalur
• Gljúfur : við árrof í hörðu bergi = áin grefur sig niður eftir sprungu

Question 27

Fossar:

Answer 27

• Eru þar sem vatn fellur framm af fossbrún
• Mikið rof á sér stað þar sem fossinn endar - hylur
• Rofið grefur undan berginu í fossbrúninni
• Fossar eru tímabundin rofmörk og éta sig smámn saman inn í landið

Question 28

Nokkrar tegundir fossa:

Answer 28

1. Höggunarfossar t.d. Gullfoss
2. Roffossar t.d. Seljalandsfoss
3. Stíflufossar t.d. Hraunfossar

Question 29

Almennt um stöðuvötn

Answer 29

· Dældir á yfirborði jarðar sem eru vatnsfylltar nefnast stöðuvötn, lón eða tjarnir
· Af flatarmáli þurrlendis jarðar eru stöðuvötn um 2%
· Flest íslensk stöðuvötn eru lítil
- þingvallavatn er stærst um 83km
- öskjuvatn er dýpst 220m
· Myndunarhættir vatnastæðanna eru margs konar, svo sem við jökulrof, bergskrið, eldsumbrotjarðskorpuhreyfingar og vegna framkvæmda manna

Question 30

Stöðuvötn

Answer 30

• Eru í eðli sínu mjög skammlíf fyrirbæri
• Öll stöðuvötn koma til með að fyllast af seti með tímanum
• Eru flokkuð eftir því hvort þau eru mynduð af útrænum öflum, innrænum öflum eða af mannavöldum

Question 31

Stöðuvötn - útræn öfl

Answer 31

· Vötn í jökulsorfnum lægðum : Skorradalsvatn
· Jökullón og jökulker : Breiðamerkurlón og grænalón
· Skriðuvötn : þegar skriða lokar tímabundið fyrir vatnsrennsli - Hítardalur
· Bjúgvötn : Þegar á grefur sig í gegnum bugðu
· Sjávarlón : Malarrif myndast við mynni fjarða - Álftarfjörður og Hamrafjörður

Question 32

Stöðuvötn - Innræn öfl

Answer 32

· Eldsumbrotavötn : gígvötn, öskjuvötn t.d. kerið í Grímsnesi og Öskjuvatn
· Hraunstífluð vötn :
- Mývatn liggur í jökulsorfinni dæld sem hraunstraumur lokaði
- ef hraunstraumur frá Fimmvörðuhálsi hefði runnið út á Krossár hefði orðið til söðuvatn fyrir innan
· Vötn milli móbergshryggja : Langisjór og Kleifarvatn
· Vötn í sigdölum : Þingvallavatn og Skjálftavatn

Question 33

Manngerð stöðuvötn

Answer 33

Uppstöðulón

- Hálslón, þórisvatn, Sigöldulón, Úlfjótsvatns, blöndulón og hágöngulón

Question 34

Setflutningur með ám

Answer 34

Efni sem flytjast með straumvötnum geta verið af ýmsum gerðum

• uppleystar jónir
• svifaur (fíngerðar agnir t.d. silt og leir)
• botnskrið (stærri agnir sem ferðast t.d. skríðandi, veltandi eða skoppandi)

Question 35

Setflutningur

Answer 35

• Það hversu stórt korn áin getur borið með sér ræðst af straumhraða
• Magn þess efnis sem áin getur borið með sér ræðst af vatnsmagni
  
  • í flóðum (mikið vatn og straumþungt) stórir steinar og hnullungar geta færst úr stað
  • í venjulegu rennsli - stór brot liggja strönduð

Question 36

Árset

Answer 36

getur verið af ýmsum toga :

• Malarhryggir geta verið út í miðri á
• Sandur byggist upp innan í bugðum
• Fínni efni (silt og leir) setjast til á flóðsléttum eftir flóð
• Straumvatn byggir upp óshólma þar sem áin rennur til sjávar eða út í stöðuvötn

Question 37

Aurkeilur

Answer 37

Þær byggast upp fyrir framan gil
Burðargeta árinnar/læksins minnkar þegar áin getur breytt úr sér fyrir framan gilið
- grófasta efnið sest við gilkjaftinn
- fínna efni berst lengra út á keiluna

Question 38

Kvíslóttir farvegir:

Answer 38

Myndast þegar áin ber með sér mikið af seti

• jökulár
• aurkeilur

Flæðið treðst á milli setkorna af öllum stærðum og gerðum

• myndar malar og sandhryggi sem eru óstöðugir
• áin flæmist um svæðið, grefur í burtu eldri sethryggi og býr til nýja annarstaðar

Farvegir vatnsins eru síbreytilegir

Question 39

Bugðóttir farvegir:

Answer 39

• Myndast í hallalitlu landi, oftast nálægt endimörkum árinnar
• efnið í og við ánna er mjúkt /óharðnað og auðgræft

Bugðótt á getur flutt meira vatnsmagn heldur en á með beinum farvegi
Bugðurnar þróast, og tilheyra þroskuðu landslagi

Question 40

Óshólmar

Answer 40

Myndast þegar áin rennur út í sjó eða vatn
- hægir á rennslinu og áin missir burðargetu sína og set sest til
- endanleg rofmörk
Endanlegt útlit óshólmarns ræðst af samspili árrenslisins, öldugangi og sjávarfjöllum
Þeir eru í eðli sínu nýtt óstöðugt efni og borgir sem eru byggðar á óshólmum búa við margvísleg vandamál.

Question 41

Flóð

Answer 41

Flóð koma með mislöngu millibili í flestar ár og geta verið bæði lífshættulegar og mjög eyðileggjandi
Í flóði :
- eykst vatnsmagnið í ánni og áin flæðir yfir bakka sína
- eykst vatnsmagn og vatnshraði þannig að burðageta árinnar eykst
- vatnið sem flæðir yfri bakka sína veldur rofi á svæðinu í kringum ánna og skilur eftir sig allskonar set, drullu og jafnvel drasl

Question 42

Tegundir flóða

Answer 42

Regnflóð
- verður í kjölfar mikilla rigninga
Leysingaflóð
- verður í leysingum, farvegir jafnvel stíflaðir
Regn- og leysingaflóð
- Asahláka, mikil rigning í skyndilegum hlýindum
Jökulhlaup
- Eldsumbrot eða jarðhitavirkni undir jökli
Þrepahlaup
- vatnsfall gefur sig í gegnum eitthvað haft
Mannvirkjahlaup
- mannvirki, stífla grefur sig
Viðburða eða hamfarahlaup
- sjaldgjæfir og mjög stórir atburðir