Rennandi vatn og stöðuvatn 5. vika Flashcards
Hvað er á eða vatnsfall?
Þetta er vatn sem rennur undan halla, í ákveðnum farvegi og ber með sér bergbrot og uppleyst efni
Farvegur og rennsli áar?
Rennsli áa og vatnsmagn sem fer um farveginn er breytilegt og farvegurinn er stöðugt að breytast:
- dýpkar / grynnist
- breikkar / mjókkar
- lengist / styttist
- breytingar geta verið bæði tímabundnar og varanlegar
Straumvötn
Straumvötn eru mikilvægur þáttur í landmótun á yfirborði jarðar
Straumvötn :
- Rjúfa, flytja og skila af sér seti
- móta landslag
Jörðin er eina plánetan í okkar sólkerfi með rennandi vatn
Án rennandi vatns myndi jörðin líta úr eins og Mars
Vatnasvið vatnsfalla:
- Er það svæði sem öll úrkoma á ákveðnu svæði rennur til ákveðins vatnsfalls
- Mörk milli vatnasviða nefnist vatnaskil og fylgja þau venjulega hæðardrögum
- Stærð vatnsviðisins ræður miklu um stærð vatnsfallsins
- Íslensk vatnsföll greinast eftir uppruna og eðli í 3 meginflokka:
· Dragár : vatnsvið í fjalllendi
· Lindár : grunnvatnsstraumar, vatnasvið neðanjarðar
· Jökulár : Ákveðinn jökull, vatnasvið á jökli og hefur ísskil
Vatnasvið - vatnaskil
- Vatnasvið getur verið af mismunandi stærðum t.d. mývatn og laxá
- Mörk vatnasviða kallast vatnaskil
- Vatnasvið á meginlöndum geta beint rennsli til mismunandi úthafa
Myndun straumvatna
Upphaf straumvatna er að úrkoma fellur á land og hefur mislangan dvalartíma á þurru landi.
Hvað er á og hvað er ekki á?
Sírennsli:
- Áin flæðir allt árið
- Úrkoma er næg og áin fellur ekki niður fyrir grunnvatnsborð
- Rennsli getur þó verið mismikið eftir árstíðum
Farvegur : tímabundið rennsli:
- Áin flæðir ekki allt árið
- Úrkoma er ekki meiri en svo að afrennsli á yfirborði er mjög tímabundið. Grunnvatnsborð fellur niður fyrir árbotn
- Flæðið er að mestu í reglulegum eða óreglulegum flóðum.
Vatnsföll:
Vatnsföll eru að uppruna ýmist; (t.d. á Íslandi)
- Afrennsli af þéttum berggrunni
- Grunnvatn úr gropnum jarðlögum
- Leysingarvatn úr snjó eða jöklum
3 meginflokkar vatnsfalla?
- Dragár
- afrennsli er á yfirborði í sístækkandi farvegum - Lindár
- Upptök árinnar eru í ákveðnum lindum þar sem grunnvatn streymir fram - Jökulár
- Upptök árinnar er undirj jöklum
Myndun Dragáa
- Afrennsli byrjar sem þunn vatnshula (sheetwash) sem rennur undan halla.
- Safnast saman og verður að seytlum
- mynda að lokum lítinn læk í ákveðnum farvegi
- lækirnir dragast smámn saman og fara að renna í víðari og dýpri farvegi
- farvegurinn grefst síðan lengra inn í landið með tímanum (headward erosion) og við fáum gljúfur
- lækirnir og árnar skera sig oft niður í gegnum veik jarðlög eða sprungur
Um Dragár
Helst að finna Dragár á eldri svæðum landsins
- þær hafa engin glögg upptök heldur safnast lækir saman í sístækkandi læki og ár
- Berggrunnurinn er orðin þéttur : holur og sprungur í berggrunninum hafa fyllst af holufyllingum og fínkorna seti
- úrkoma streymir eftir yfirborði
- farvegir eru grýttir og árset nær langt út frá bökkum
- rennsli ánna er mjög háð veðurfari og úrkomu : lítið rennsli í köldu veðri, mikil rennsli í hlýju veðri og ringingu og ísstíflur eru algengar
Einkenni Dragáa
Árnar renna úr gilskorningum í stærri ár
- flóð mjög algeng og bakkar árinnar og umhverfi eru þaktir árseti
Árvatnið er yfirleitt tært, nema í flóðum en þá verður vatnið gruggugt og mórautt
Hitastig fer eftir veðri
Jökulár
Eru afrennsli leysingavatns undan jöklum.
- koma undan jökli í mörgum kvíslum sem sameinast síðan oft í eina á
Bera með sér ógrynni af seti
- á láglendi og við árósa flæmist áin um stórt svæði og myndar víðáttumikla sand
Mikil árstíð og dægursveifla er í jökulám
Mikið rennsli á sumrin
- síðdegis á heitum sumardögum og minnsta rennslið undir morgun
- jökulár eru yfirleitt fremur kaldar 1-4 gráður
Grunnstingull og lagnaðarís myndast auðveldlega
- flæðir niður ánna og myndar klakastíflur sem veldur því að áin flæðir yfir bakka sína
Einkenni jökuláa
Grafa voldug gljúfur á hálendisbrúninni
- mikill straumhraði
- mikið magn af seti sem sverfur
Þær eru kolmórauðar vegna gríðalegs magns af seti
- Botnskrið
- Svifaur
Mynda víðáttumikla sanda á láglendi
- áin flæmist um sandanna og setur af sér et og verður því að finna sér nýjan farveg
Mikil árstíða og dægursveifla
Lindár
Þær eiga sér glögg upptök í lindum á hrauna-, móbergs og grágrýtissvæðum Íslands
- mjög algengar á Reykjanesi og í Ódáðahrauni
- Berggrunnurinn er ennþá mjög gropin og úrkoma hripar niður
Rennsli í þeim er mjög jafnt og flóð fátíð þar sem rennslið er ekki háð aðstæðum á yfirborði
- flóð geta þó komið þegar asahláku gerir síðla vetrar, en þá streymir yfirborðsvatn í lindánna
Hitastig er um 4 gráður jafnt vetur sem sumar
- lindár leggur sjaldan, sérstaklega næst upptökum
Bakkar lindáa eru gróðursælir og lítið um stórgrýti á botninum
Einkenni lindáa
Fallegir og gróðursælir staðir
- bakkarnir eru grónir
- rennslið getur verið mikið og vatnið spýst upp úr lindinni
Rennsli
Þegar talað er um rennsli þá er það magn vatns sem streymir um farveginn.
- rúmmál vatns sem streymir um ákveðin punkt á ákveðnum tíma (m3/s)
Breytilegt eftir árstíðum
- mest í leysingum á vorin
Rennslið og rennslihraðinn er ekki sá sami allsstaðar í farveginum.
- viðnám hægir á rennslinu við bakkana og botninn
: mikið viðnám í víðum farvegum og minna viðnám í djúpum farvegum
Í beinum farvegi er mesta rennslið í miðju árinnar
Mjög fáir náttúrulegir farvegir eru beinir
Rennsli - streymi
Lagstreymi - rólegt flæði vatns
Iðustreymi - vatnið streymir hratt í allskonar boðaföllum
Lagstreymið breytist í Iðustreymi við :
- aukin hraða
- aukið hrýfi botnsins
Straumvötn
Straumvötn valda rofi í farvegi sínum Rofmáttur straumvatna eykst með: - Auknu vatnsmagni - Auknum vatnshraða -Magni sets í árbotni
Rof straumvatna
Rof er mest í flóðum
Rof straumvatna er með ýmsum hætti:
- Plokkun - Scouring/hydrolic plucking
- kröftug iðuhreyfing
- sprungið berg rofnar - Svörfun - Abration
- verður við lágan og háan straumhraða
- Set skríður eftir árbotninum
- Verkar sí og æ - Holun - Cavitation
- Straumhraði a.m.k. 15-20 km/sek
- Þrýstingur > 30.000 bör
- Brot á heilu bergi - Uppleysing - Dissolution
- vatn leysir auðleystrar steindir
Árrof
- Skessukatlar myndast þegar smásteinar núast við botninn við kröftugar iðuhreyfingar í vatninu.
- Mesti gröftur í farvegum fer fam í flóðum (farvegir dragáa og jökuláa eru því mikli meira grafnir en farvegir lindáa
Þröng gil einkenna óþroskað landslag
- Árrof myndar svokallaða V-laga dali
Langsnið straumvatna : nálægt upptökum
Einkenni straumvatna breytist með aukinni fjarlægð frá upprunastað
Nálægt upptökum sem er oftar en ekki í fjalllendi er :
- mikill halli
- vatnsviðið er lítið
- setkornin eru gróf/stór
- farvegir eru tiltölulega beinir
- farvegir eru grýttir og klettóttir
Langsnið straumvatna : nálægt árósunum
- halli yfirleitt ekki mikill
- vatnasviðið er stærra
- farvegurinn er orðin bugðóttur
- setkornin eru fíngerðari (sandur, silt og leir)
Rofmörk
Rof straumvatna hættir þegar þau renna út í sjó eða stöðuvötn:
Endanleg rofmörk er þar sem ár rennar til sjávar
- Árróf getur ekki átt sér stað neðansjávar
- Rofmörkin eru óbreytt í langan tíma
- Frá sjó og inn til landsins fylgja oft rofmörk línu sem er “íhvolf upp á við” og markar rofflöt árinnar
- voru allt að 100 m lægri fyrir um 20.000 árum síðan þegar síðasta jökulskeið ísaldar var í hámarki
Tímabundin rafmörk er t.d. yfirborð stöðuvatna eða torgræf jarðlög
- eru stað- og tímabundin og breytast/hverfa með tíð og tíma
- Fossar t.d. éta sig smámn saman inn í landið og langsniðið fær rétt útlit
Orsakir breytinga á rofmökum
· jarðskorpuhreyfingar · sjávarstöðubreytingar · stíflugerð · árkeilur · skriður · jökulstíflun · hraunstíflun
Dalir og gljúfur
Eru almennt séð hátt inn í landinu langt fyrir ofan rofmörk
Gröftur straumvatna myndar:
- Dal : við árrof í mjúku bergi = V-laga dalur
- Gljúfur : við árrof í hörðu bergi = áin grefur sig niður eftir sprungu
Fossar:
- Eru þar sem vatn fellur framm af fossbrún
- Mikið rof á sér stað þar sem fossinn endar - hylur
- Rofið grefur undan berginu í fossbrúninni
- Fossar eru tímabundin rofmörk og éta sig smámn saman inn í landið
Nokkrar tegundir fossa:
- Höggunarfossar t.d. Gullfoss
- Roffossar t.d. Seljalandsfoss
- Stíflufossar t.d. Hraunfossar
Almennt um stöðuvötn
· Dældir á yfirborði jarðar sem eru vatnsfylltar nefnast stöðuvötn, lón eða tjarnir
· Af flatarmáli þurrlendis jarðar eru stöðuvötn um 2%
· Flest íslensk stöðuvötn eru lítil
- þingvallavatn er stærst um 83km
- öskjuvatn er dýpst 220m
· Myndunarhættir vatnastæðanna eru margs konar, svo sem við jökulrof, bergskrið, eldsumbrotjarðskorpuhreyfingar og vegna framkvæmda manna
Stöðuvötn
- Eru í eðli sínu mjög skammlíf fyrirbæri
- Öll stöðuvötn koma til með að fyllast af seti með tímanum
- Eru flokkuð eftir því hvort þau eru mynduð af útrænum öflum, innrænum öflum eða af mannavöldum
Stöðuvötn - útræn öfl
· Vötn í jökulsorfnum lægðum : Skorradalsvatn
· Jökullón og jökulker : Breiðamerkurlón og grænalón
· Skriðuvötn : þegar skriða lokar tímabundið fyrir vatnsrennsli - Hítardalur
· Bjúgvötn : Þegar á grefur sig í gegnum bugðu
· Sjávarlón : Malarrif myndast við mynni fjarða - Álftarfjörður og Hamrafjörður
Stöðuvötn - Innræn öfl
· Eldsumbrotavötn : gígvötn, öskjuvötn t.d. kerið í Grímsnesi og Öskjuvatn
· Hraunstífluð vötn :
- Mývatn liggur í jökulsorfinni dæld sem hraunstraumur lokaði
- ef hraunstraumur frá Fimmvörðuhálsi hefði runnið út á Krossár hefði orðið til söðuvatn fyrir innan
· Vötn milli móbergshryggja : Langisjór og Kleifarvatn
· Vötn í sigdölum : Þingvallavatn og Skjálftavatn
Manngerð stöðuvötn
Uppstöðulón
- Hálslón, þórisvatn, Sigöldulón, Úlfjótsvatns, blöndulón og hágöngulón
Setflutningur með ám
Efni sem flytjast með straumvötnum geta verið af ýmsum gerðum
- uppleystar jónir
- svifaur (fíngerðar agnir t.d. silt og leir)
- botnskrið (stærri agnir sem ferðast t.d. skríðandi, veltandi eða skoppandi)
Setflutningur
- Það hversu stórt korn áin getur borið með sér ræðst af straumhraða
- Magn þess efnis sem áin getur borið með sér ræðst af vatnsmagni
- í flóðum (mikið vatn og straumþungt) stórir steinar og hnullungar geta færst úr stað
- í venjulegu rennsli - stór brot liggja strönduð
Árset
getur verið af ýmsum toga :
- Malarhryggir geta verið út í miðri á
- Sandur byggist upp innan í bugðum
- Fínni efni (silt og leir) setjast til á flóðsléttum eftir flóð
- Straumvatn byggir upp óshólma þar sem áin rennur til sjávar eða út í stöðuvötn
Aurkeilur
Þær byggast upp fyrir framan gil
Burðargeta árinnar/læksins minnkar þegar áin getur breytt úr sér fyrir framan gilið
- grófasta efnið sest við gilkjaftinn
- fínna efni berst lengra út á keiluna
Kvíslóttir farvegir:
Myndast þegar áin ber með sér mikið af seti
- jökulár
- aurkeilur
Flæðið treðst á milli setkorna af öllum stærðum og gerðum
- myndar malar og sandhryggi sem eru óstöðugir
- áin flæmist um svæðið, grefur í burtu eldri sethryggi og býr til nýja annarstaðar
Farvegir vatnsins eru síbreytilegir
Bugðóttir farvegir:
- Myndast í hallalitlu landi, oftast nálægt endimörkum árinnar
- efnið í og við ánna er mjúkt /óharðnað og auðgræft
Bugðótt á getur flutt meira vatnsmagn heldur en á með beinum farvegi
Bugðurnar þróast, og tilheyra þroskuðu landslagi
Óshólmar
Myndast þegar áin rennur út í sjó eða vatn
- hægir á rennslinu og áin missir burðargetu sína og set sest til
- endanleg rofmörk
Endanlegt útlit óshólmarns ræðst af samspili árrenslisins, öldugangi og sjávarfjöllum
Þeir eru í eðli sínu nýtt óstöðugt efni og borgir sem eru byggðar á óshólmum búa við margvísleg vandamál.
Flóð
Flóð koma með mislöngu millibili í flestar ár og geta verið bæði lífshættulegar og mjög eyðileggjandi
Í flóði :
- eykst vatnsmagnið í ánni og áin flæðir yfir bakka sína
- eykst vatnsmagn og vatnshraði þannig að burðageta árinnar eykst
- vatnið sem flæðir yfri bakka sína veldur rofi á svæðinu í kringum ánna og skilur eftir sig allskonar set, drullu og jafnvel drasl
Tegundir flóða
Regnflóð
- verður í kjölfar mikilla rigninga
Leysingaflóð
- verður í leysingum, farvegir jafnvel stíflaðir
Regn- og leysingaflóð
- Asahláka, mikil rigning í skyndilegum hlýindum
Jökulhlaup
- Eldsumbrot eða jarðhitavirkni undir jökli
Þrepahlaup
- vatnsfall gefur sig í gegnum eitthvað haft
Mannvirkjahlaup
- mannvirki, stífla grefur sig
Viðburða eða hamfarahlaup
- sjaldgjæfir og mjög stórir atburðir
