Skýringarlíkön, skilgreiningar og skimunarpróf Flashcards
DSM5
Samansafn einkenna af vitsmunalegum, atferlis og líffræðilegum toga sem vísa til þess að einstaklingur heldur áfram að neyta vímuefnisins þrátt fyrir talsverðan vanda tengdum vímuefnum
Þegar DSM5 er notað við greiningu á vímuefnaröskun eru atferlismynstur tengd vímuefnanotkuninni skoðuð
Viðmið og flokkar
- Skert stjórn á vímuefnanotkun (viðmið 1-4)
- Félagsleg skerðing (viðmið 5-7)
- Áhættusöm notkun á vímuefni (viðmið 8-9)
- Lyfjafræðileg viðmið (viðmið 10-11)
Til að greinast með vímuefnaröskun þurfa…
…amk. tvö einkenni að hafa verið til staðar á síðustu 12 mánuðum og því fleiri einkenni því alvarlegri er röskunin
DSM5 skiptir alvarleika vímuefnaröskunar í:
milda (2-3 einkenni)
miðlungs (4-5 einkenni)
alvarlega (6+ einkenni)
Samkvæmt DSM5
1-5
- Vímuefnisins er neytt í meiri mæli eða í lengri tíma en ætlað var
- Vilji er til að minnka eða hætta neyslu en án árangurs
- Mikill tími fer í að útvega vímuefnið, neyta þess eða að ná sér eftir að áhrif þess dvína
- Sterk löngun í vímuefnið
- Skyldum skóla, starfs eða heimilis er ekki sinnt á fullnægjandi hátt
Samkvæmt DSM5
6-11
- Notkun vímuefna viðhaldið þrátt fyrir langvarandi eða endurtekin félags- eða samskiptavanda sem vímuefnaneyslan annaðhvort eykur eða á sök á
- Vímuefnanotkun leiðir til þess að einstaklingur annaðhvort minnkar eða hættir ástundum tómstunda eða áhugamála
- Endurtekin vímuefnanotkun í aðstæðum sem eru líkamlega hættulegar
- Endurtekin vímuefnanotkun þrátt fyrir sálfræðilegan eða líkamlegan vanda sem má rekja til notkunar á vímuefninu
- Þolmyndun – einstalingur þarf að auka skammtinn til að ná tilætluðum áhrifum
- Fráhvörf
ICD11 greiningarviðmið
- Sterk löngun eða áráttukennd þörf fyrir efnið
- Stjórnleysi á neyslu vímuefnisins. Neysla verður tíðari, meiri eða varir lengur en gert var ráð fyrir
- Líkamleg fráhvarfseinkenni þegar dregið er úr neyslu eða vímuefni notað til að draga úr fráhvarfseinkennum
- Aukið þol gagnvart vímuefninu. Aukið magn þarf til að ná sömu áhrifum og áður fengust
- Sífellt meiri tími fer í að nálgast vímuefni, neyta þeirra eða ná sér eftir neyslu og þá á kostnað frístunda eða annars sem veitir vellíðan
- Neyslu er haldið áfram þrátt fyrir augljósan líkamlegan eða sálrænan skaða
Hugtakið vímuefni
Vímuefni er samheiti yfir lyf og efni sem valda ávana og fíkn
Efnin breyta starfsemi miðtaugakerfisins þannig að skynjun mannsins á umhverfinu og viðbrögð við því breytast
Þessu ástandi fylgir breytt líðan
Hófleg áfengisneysla karlar 20-65 ára
Tveir drykkir eða minna á dag að jafnaði
Aldrei meira en fimm drykkir í hvert sinn
Samanlagt fjórtán drykkir á viku eða minna
Hófleg áfengisneysla konur (og karlar 65+)
Einn drykkur eða minna á dag að jafnaði
Aldrei meira en fjórir drykkir í senn
Samanlagt minna en sjö drykkir á viku
Sálfræðileg skýringarlíkön
Sálgreiningakenningar
Spennulosunarkenningar
Námskenningar (learnings theories)
Félagsnámskenningar (social learnings theories)
Persónuleikakenningar
Sálgreiningakenningar
Kenning um áfengissýki byggð á kenningu Freuds um þroskaferli persónuleikans
!! Sá áfengissjúki sækir í ofsagleði og vellíðan
Misnotkun á áfenginu er einkenni um sálræn vandamál, þ.e. birtingarmynd undirliggjandi sálrænna vandamála (notar áfengi til að deyfa sársauka)
Líta til bernsku, ómeðvitað, óuppgerður tilfinningalegur vandi sem veldur sársauka
Orsök sjúklegrar hegðunar að finna í umhverfinu eða aðstæðum í frumbernsku sem hindrar eðlilegan þroska persónuleikans
Spennulosunarkenningar
Áfengi er notað til að draga úr streitu og kvíða
Neikvæð styrking dregur úr spennu
Einstaklingar tengja neysluna við spennulosun og vellíðan
Þeir sem eru með áfengisröskun hafa meiri væntingar um áhrif áfengis en þeir sem ekki eru með áfengisröskun
Endurtekin neysla áfengis, þrátt fyrir að neyslan ýti undir spennu, streitu og kvíða
Þetta er vítahringur, byrjar afþví einstaklingurinn upplifir spennu, streitu og kvíða og byrjar að drekka en til að slá á streitu, spennu og kvíða sem fylgir drykkju þá þarf að drekka meira
Námskenningar (learning theories)
Neysla áfengis er lærð hegðun
Námið á sér stað með skilyrðingu sem verður til með umbun og refsingu
Í upphafi er áfengi notað vegna vellíðan og losun spennu
Ávani þróast og áfengi notað til að forðast fráhvörf
Félagsnámskenningar (social learning theories)
Samverkan einstaklings og umhverfis
Félagsmótun
Mikilvægt hvernig einstaklingurinn lærir að fást við umhverfi sitt
Áfengisneysla þáttur félagslegs þroskaferils
Norm og gildi samfélagsins (hvað er normið í kringum mig?)
Viðhorf gagnvart áfengi breytist hjá fólki td þegar það eignast barn þá breytist líka skoðun á umhverfi einstaklings
Herminám
Rannsóknir á sögulegum og menningarlegum hliðum áfengisneyslu til að bera saman hvernig mismunandi þjóðfélög líta á áfengisneyslu
Persónuleikakenningar
Samkvæmt persónuleikakenningunum er ekki til sérstakur persónuleiki sem orsakar þróun áfengisröskunar meira en annar
Galli á rannsóknum, rannsakaðir voru eingöngu einstaklingar með greinda áfengisröskun
Rannsóknir sýndu fram á að þeir sem voru með áfengisröskun mældust með marktækt meira þunglyndi en þeir sem ekki voru með áfengisröskun
- upplifðu ofsóknarhugmyndir og árásargirni
- höfðu minni sjálfsvirðingu en samanburðarhópur sem og í meira tilfinningalegu ójafnvægi
- kvíði, streita, ótti, örvænting, skömm
Sjúkdómskenningar
Ólæknandi sjúkdómur þar sem ítrekuð neysla áfengis og/eða annarra vímuefna á sér stað þrátt fyrir neikvæðar afleiðingar neyslunnar
Mögulegt að lýsa þróun sjúkdómsins og hægt að lýsa hvað gerist fyrst (dre
Sálfræðilegir og félagslegir þættir spila ekki stærra hlutverk en í öðrum krónískum sjúkdómum
Umfang erfðafræðilegs móttækileika hefur áhrif
Sértækur sjúkdómur
Stigversnandi sjúkdómur
Krónískur og banvænn sjúkdómur
Hægt að meðhöndla sjúkdóminn og halda niðri
Bati er þróun
Vænta má bakfalla
Kenning Jellinecks
Fyrsta stig: aukið þol og sækir oftar í aðstæður sem tengjast neyslu áfengis
Annað stig: minnisleysi, áfengi nauðsyn, þambar drykki og eftirköst versna
Þriðja stig: algjört stjórnleysi á magn og tíðni drykkju
Fjórða stig: allt snýst um vímuna, drekkur með hverjum sem er
Líkan Gorski og Miller
Byggir á kenningu Jellinek
Frumstig, miðstig og krónískt stig
Fíkn er líkamleg, sálræn og félagsleg
Fíkninni fylgir þráhyggja, árátta og sjórnleysi
Neysla oft til að sefa sársauka sem skapast af neyslunni
Heilasjúkdómur
Framfarir í taugalíffræði heilans sem snýr að vímuefnaröskun hafa leitt til uppgötvunar á taugaboðefnum sem skapa umbunaráhrif við inntöku vímuefnis og er mikilvægt m.t.t. fíknar
Boðefnið dópamín örvar vellíðunarstöðvar heilans og gegnir stóru hlutverki í ásókn í vímuefni
Taugabrautir í heilastarfseminni sem hvert vímuefni virkjar sérhæft og einnig taugabrautir sem þau virkja sameiginlega
Hvert vímuefni hefur sína verkun en öll eiga þau það sameiginlegt að hafa áhrif á ákveðið heilaboðkerfi
Neyslan getur haft varanlegar breytingar á starfsemi og byggingu heilans
Gagnrýni á sjúkdómshugtakið
Neysla vímuefna er vani undir stjórn viljans
Sviptir vímuefnaneytendur ábyrgð á neyslunni og afleiðingum hennar
Veldur fordómum
Stjórnleysi í neyslu lærð hegðun og hægt að aflæra
Greiningarviðmið DSM5 og ICD10
DSM og ICD greiningarviðmið, þáttaskil
Endurbætt handbók um flokkun geðsjúkdóma ameríska geðlæknafélagsins, DSM, 1980,DSM III
Árið 1977 setti WHO alþjóðlega flokkun sjúkdóma þekkt sem ICD (International classification of Diseases)
Grundvöllur skilgreininga/greiningarviðmiða
Hve mikið magn er drukkið
Tíðni
Neyslumynstur
DSM og ICD skilyrði
Skilgreiningar eru mjög áþekkar
Einkenni þurfa að hafa komið fyrir á síðustu 12 mánuðum
Markmið mats
Að safna upplýsingum
Að aðlaga meðferð að einstaklingum
Að fylgjast með framförum til að meta árangur
Skimunarpróf
Notuð til að komast að því hvort um vandamál sé að ræða
Þau geta gefið vísbendingu um hversu alvarlegur vandinn er
Eru greiningartæki og eru ekki eins nákvæm og viðtal við fagfólk með sérþekkingu á vímuefnaröskun
Skimunaraðferðir
Hafa góð tök á notkun með skimunarprófa
Ýmsar nálganir
Staðlað viðtal
Sjálfspróf/spurningalistar
Greining á lífsýnum
Skimun vs. Greining
Áreiðanleiki skimunarprófa
Skima þá út sem hafa vímuefnavanda
Óáreiðanleiki skimunarprófa
Skimar út þá sem eiga ekki við vímuefnavanda að stríða
Nákvæmni skimunarprófa
Geta ekki forðast falskar jákvæðar niðurstöður
Geta líka sagt að einstaklingur eigi ekki við vanda
Þó einstaklingur eigi við vímuefnavanda að stríða
Skimun - lífsýni
Blóðsýni
Þvagsýni
Sviti
Andardráttur
Framkvæmd lífsýna
Sjúkrahús, lögreglan, vinnustaðir og einstaklingar
CAGE
4 spurningar
Síðustu 12 mánuði
Hannað til að skima áfengishæði
Allt af 50% af þeim sem eiga við áfengisvanda að stríða skimast ekki
CAGE spurningar
C = Cutting down drink or drinking considered?
A = Annoyed you by criticizing drinking?
G = Guilt about your drinking?
E = Eye openers necessary?
!! Vímuefni
Samheiti yfir lyf og efni sem valda ávana og fíkn
Efnin breyta starfsemi miðtaugakerfisins þannig að skynjun mannsins á umhverfinu og viðbrögð við því breytast
Þessu ástandi fylgir breytt líðan
Freud og sálgreinakenningin
Einstaklingur með áfengissýki stoppaði á oral stiginu skv. Freud
Átti eitthvað óuppgert á fyrstu árunum
Eitthvað í umhverfinu, tengslaröskun
Lítur til bernsku, ómeðvitað, óuppgerður tilfinningalegur vandi sem veldur sársauka
Orsök sjúklegrar hegðunar að finna í umhverfinu eða aðstæðum í frumbernsku sem hindrar eðlilegan þroska persónuleikans
Fólk sækist í vellíða tilfiningu með því að setja eitthvað í munninn (td áfengi)
Hann byggði gögnin sín á skjólstæðingum sínum
Hann aðhylltist að meðferðaraðilinn sæti til höfða
Hann var gagnrýndur fyrir að hann var með einslitt þýði/úrtak
Hver hafði efni á því að fara til geðlæknis eða sálfræðings og hafði tíma til þess í upphafi 1900?
Hástéttakonur voru aðallega þýðið
Þeirra starf var heimilið, góðgerðarstörf og drukku léttvín og oft of mikið og leið þá ekki vel
Æskan þeirr hafi ekki verið góð skv. hans niðurstöðum
Hann var sjálfur háður kókaíndropum og reddaði skjólstæðingum enn meira ávanabindandi efni sem hjálp
Dóttir hans tók kenningarnar hans áfram og þróar þær og talar um þær
Talar um afneitun og varnarhætti
Sjúkdómsmodelið byggir á þessum kenningum
