Kafli 1 og 2 - Ertu viss

Question 1

Vísindahyggja

Answer 1

Sú skoðun að ekkert vit sé í neinu nema það sé vísindalegt.

• veröld án óvissu
• vísindi geta svarað öllu sem er svara vert
• vísindamenn eru betur færir en aðrir til að svara siðferðislegum spurningum og leggja til almennt gildismat

Question 2

Af hverju á að varast vísindahyggju?

Answer 2

Fræði eru ekki um allt og þau eru ekki alltaf handviss og hárnákvæm.

Question 3

Einfeldnisleg afstæðishyggja, og af hverju að varast hana?

Answer 3

Sú skoðun að maður geti haft sín einkavísindi.

• vísindi eru ekki um allt en heldur ekki um hvað sem er
• ekki 100% viss en þau gera kröfu um samtal, rökfærslu og kerfisbundna upplýsingaöflun

Question 4

Óvissa

Answer 4

Óhjákvæmilegur hluti af þekkingarleit og vísindum.

Question 5

Vísindaleg aðferð

Answer 5

Aðferð sem kerfisbundið beinast að því að draga úr óvissu má kallast vísindaleg.

Ekki endilega flókin, stærðfræðileg, vélræn, lögmálsbundin tilraunaaðferð.

Question 6

Hvað einkennir vísindi? (3)

Answer 6

1) Hlutlægar staðreyndir: staðhæfingar sem eru metnar og metanlegar af sjálfstæðum staðreyndum
2) Framvindu (orsaka) skýringar: framvinda náttúru-veraldar er skýrð með því að tilgreina nauðsynleg skilyrði fyrir framvindunni
3) Raunprófanir: athuga hvort að framvinduskýringin sé rétt með prófunum

Question 7

Hlutlægar staðreyndir

Answer 7

staðhæfingar sem eru metnar og metanlegar af sjálfstæðum staðreyndum

Question 8

Framvindu (orsaka) skýringar

Answer 8

framvinda náttúru-veraldar er skýrð með því að tilgreina nauðsynleg skilyrði fyrir framvindunni

Question 9

Raunprófanir

Answer 9

athuga hvort að framvinduskýringin sé rétt með prófunum

Question 10

Veraldarhyggja

Answer 10

veröldin er:

a) skoðanleg, sjálfstæð, raunprófanleg
b) veraldleg, náttúruleg orsakaframvinda
c) skiljanleg og skýranleg af sjálfstæðum hlutlægum staðreyndum, óháð geðþótta, hefðum eða trú

Question 11

Kennimörk góðrar vísindatilgátu-kenningar

Answer 11

1) Prófanleg - hrekjanleg
2) Einföld (einfalda frekar en að flækja)
3) Víðfeðm (skýra margs konar tilvik og fyrirbæri)
4) Frjósöm (vekja nýjar spurningar og svara)
5) Samræmanleg (fara ekki gegn annarri þekkingu)

Question 12

Hvernig verður ofvissa til?

Answer 12

Allir leita að skýrum skilningi á veröldinni. En þegar veröldin er hröð og óljós þarf stundum að leita HRAÐVISSU (fljótráð, flýtileið) sem skilar skástu niðurstöðu

Question 13

Aðskilin heilahvel - ofvissa/hraðvissa

Answer 13

FYRST horfir manneskjan á myndir

• með hægra auga (tengt vinstra-málstöðvar) = fuglskló
• með vinstra auga = snjóskafl

SÍÐAN flettir hún í myndabunka og velur myndir sem tengjast myndum sem hún sá.

• hægri hönd (tengt vinstra-málstöðvar) = fuglskló + hæna
• vinstri hönd = snjóskafl + skófla

LOKS útskýrir hún af hverju hún valdi myndirnar

• Hæna (fuglskló tengt vinstri málstöðvum) valdi ég útaf fuglsklónni
• Skófla (snjóskafl ekki tengt málstöðvum) valdi ég til þess að moka út úr hænsnakofanum

=> fólk finnur fljótt orsakaskýringar, frekar rangar en engar.

Question 14

Tvær skilgreiningar á hjátrú/grillu

Answer 14

1) Hugmynd eða verklag án traustrar undirstöðu og ekki í samræmi við þekkingarstig samfélagsins sem hún kemur fram í
2) Hugmynd eða verklag sem byggist ekki á röklegri framvindu heldur á dularfullu mikilvægi hlutar, aðstæðna eða atburðar.

Question 15

Má leyfa sér hjátrú? Ferns konar rök

Answer 15

JÚ
úr daglegu lífi: hjátrú íþróttamanna, stjörnuspá skemmtir, það sem skaðar enginn ok
JÚ
í vísindum og fagmennsku: fá rök segja jú. En ef grilla er skaðlaus?
NEi
úr daglegu lífi: hálkurök, nashyrningaduft, skaðlegar lækningar
NEI
í vísindum og fagmennsku: vísindi eru um gagnreynda, rökstudda þekkingu

Question 16

Hálkurök

Answer 16

Um undantekningalausa afstöðu. Eina leiðin til að verða örugglega aldrei alkóhólisti er að taka aldrei fyrsta sopann.

Question 17

Deilur um keisarans skegg

Answer 17

Þref um hvort kennimörk uppfylli skilyrði. Má kalla tveggja daga vöxt skegg? En þriggja daga? - Hvað er skaði?

Question 18

Nashyrningaduft

Answer 18

Vegna hjátrúar eru t.d. nashyrningar í útrýmingarhættu því veiðiþjófar selja horn dýrsins á svörtum markaði því fólk heldur að nashyrningaduft lækki sótthita, lini höfuðverk og efli kynorku.

Question 19

Svartbirnir (í útrýmingarhættu)

Answer 19

Gallblöðrur þeirra eru taldnar duga vel gegn meltingartruflunum því þeir veikjast sjaldan.

Question 20

Skaðlegar lækningar (afleiðingar hjátrúar)

Answer 20

Faðir 7 ára stelpu sem barðist fyrir náttúrulegum lækningaraðferðum sem leiddi til þess að stelpan dó úr næringarskorti.
Ákveðinn hópur í Afríku sem trúir að það sé hægt að lækna alnæmi með því að hafa kynmök við lítil börn.

Question 21

Undantekningin sem sannar regluna -> undantekningin sýnir fram á regluna

Answer 21

t.d. óskrifuð regla að við hlægjum ekki þegar verið er að skíra barn. Sá sem hlær og fær ómæli fyrir, sýnir okkur að reglan virkar.

Question 22

Gervivísindi

Answer 22

Skammaryrði um margs konar speki sem nýtir oft hraðskilning og líkir eftir vísindum. Algeng einkenni:

1) Gagnrýna oft vísindi fyrir spillingu, þröngsýni og ónáttúru
2) Líkja samt eftir orðfæri, aðferð og kenningu vísinda
3) Mæla oft með einni aðalaðferð sem virkar á allt
4) Fjalla sjaldan um óvissu eða fyrirvara á niðurstöðum
5) Raunprófa ekki kenningar, láta atvikasögur duga
6) Sannfæringarkraftur heillandi forsvarsmann er algengt sannleiksviðmið

Question 23

Einkenni gervivísinda

Answer 23

1) Gagnrýna oft vísindi fyrir spillingu, þröngsýni og ónáttúru
2) Líkja samt eftir orðfæri, aðferð og kenningu vísinda
3) Mæla oft með einni aðalaðferð sem virkar á allt
4) Fjalla sjaldan um óvissu eða fyrirvara á niðurstöðum
5) Raunprófa ekki kenningar, láta atvikasögur duga
6) Sannfæringarkraftur heillandi forsvarsmann er algengt sannleiksviðmið

Question 24

Af hverju erum við líkleg til að leita í hraðvitsleiðir?

Answer 24

• Þær eru náttúrulegar og sjálfkrafa
• Þær einfalda flókið mál
• Þær skila niðurstöðum á skömmum tíma
• Þær krefjast ekki mikillar athygli

Question 25

Staðhæfing Spinoza

Answer 25

Manneskjan þolir ekki tómaróm og hneigist til að sjá reglur, mynstur og merkingu í veröldinni.
T.d. að sjá fyrir sér andlit í myndum af yfirborði Mars.

Question 26

Að sjá andlit í mynstrum af yfirborði Mars kallast?

Answer 26

Staðhæfing Spinoza: manneskjan þolir ekki tómaróm og hneigist til að sjá reglur, mynstur og merkingu í veröldinni.

Question 27

Hugsanavillur

Answer 27

Tengjast oft venjulegri hugsun líkt og skynvillur tengjast venjulegri skynjun. Þ.e. vanagangur í hugsun gefur niðurstöður (rangar) sem manni sýnast augljóslega réttar.
Dæm: hæð bogans virðist meiri en breiddin, reitur A virðist miklu dekkri en reitur B

Question 28

“Að vera í stuði”

Answer 28

Hugmyndin um að menn komist í stuð er ein útgáfa af þeirri hugmynd að það gildi almennt í lífinu að velgengni gefi af sér meiri velgengni og að í kjölfar lélegs árangurs fari fleira út um þúfur.

Engin fylgni fannst á milli þess að skora aftur og að hafa hitt í síðasta skoti. Engin fylgni heldur á milli þess að skora ekki og þess að hafa klúðrað síðasta skoti.

Question 29

Sýndarklasavilla

Answer 29

Þegar fólk heldur að hendingar, eins og t.d. niðurstöður úr peningakasti, hljóti að skiptast tíðar á milli krónu og skjaldamerkis en raun er á. Okkur finnst eins og að þegar eitthvað tilviljunarkennt gerist oft, að það séu of margir klasar eða hrinur til þess að við getum trúað því að það sé tilviljun.

• XOXOXOXXOOOXXOOX (sérðu mynstur eða klasa í 0 um og X um, finnst vera of mikið af einu)
• bogahlið

Question 30

“Þegar fólk heldur að hendingar, eins og t.d. niðurstöður úr peningakasti, hljóti að skiptast tíðar á milli krónu og skjaldamerkis en raun er á. Okkur finnst eins og að þegar eitthvað tilviljunarkennt gerist oft, að það séu of margir klasar eða hrinur til þess að við getum trúað því að það sé tilviljun” - hvað er þetta?

Answer 30

Sýndarklasavilla

Question 31

Aðhvarf að meðaltali

Answer 31

Ef fylgni er minni en 1 á milli X og Y þá gildir:

• ef gildi x er óvenjulegt frá meðaltali þá er gildi y líklega ekki jafnlangt frá meðaltalinu
• óvenjuhávaxinn faðir á líklega son sem er ekki eins hár því þá væri faðirinn ekki ÓVENJUhár.

Question 32

Post hoc ergo propter hoc

Answer 32

“Á eftir þessu, þess vegna út af þessu” felst í því að gera ráð fyrir að fylgni sé vegna orsakatengsla og að fyrri atburðurinn hlyti að hafa valdið þeim síðari.

Question 33

Hraðvit/flýtireglur skiptast í tvennt

Answer 33

1) Einkenni er talið dæmigert eða skilgreinandi fyrir flokk eða hugtak og rangar ályktanir dregnar -> metur tvö fyrirbæri þá í sama flokki
“þessi bókasafnsfræðingur er augljóslega pólitískur aðgerðarsinni”

2) Orsök, líkindi er hið nærtæka, tiltæka, auðsótta. Einkenni sem koma fljótt upp í hugann eru of-nýtt til að finna orsö fyrir tiltekinni niðurstöðu.
“þetta er út af kapítalismanum”

Question 34

Nokkrar hraðvitsleiðir

Answer 34

• Tryggð við vísbendingar
• Sókn í hið auðsótta, nærtæka, tiltæka
• Ofmat á því hvað er dæmigert
• Málaflækja
• Ofurhollusta við ákvarðanir
• Traust á vanagangi

Question 35

Tryggð við vísbendingar (hraðvitsleið)

Answer 35

Að treysta um of á fyrstu upplýsingar sem berast þegar taka á ákvörðun.

Question 36

Sókn í hið auðsótta, nærtæka, tiltæka

Answer 36

Þegar mat á orsökum, líkum eða algengi er um of byggt á því sem fyrst kemur upp í hugann.
- skýrir aðhvarf að meðaltali, post hoc ergo propter hoc og fljótræðishugmyndir um orsakir

Question 37

Ofmat á því hvað er dæmigert

Answer 37

Þegar mat eða flokkun á fyrirbæri er byggt um of á yfirborðseinkennum sem virðast dæmigerð.

Question 38

Málaflækja

Answer 38

Tilraun til að sjá stóru myndina (heildina) getur ruglað og afvegaleitt t.d. þegar fólk þarf að taka margar ákvarðanir strax.

Question 39

Ofurhollusta við ákvarðanir

Answer 39

Gott er að vera seigur og gefast ekki upp en ofurseiga getur leitt til þess að hollusta við ranga ákvörðun er réttlænt löngu eftir að nýjjar upplýsingar sýna að betra væri að byrja upp á nýtt.

Question 40

Traust á vanagangi

Answer 40

Að telja að sama gildi í dag og gilti í gær um hegðun .